यल लाय्कू
स्वनिगःया छगू ऐतिहासिक सम्पदाया शहर खः यल । मध्यकालय् स्वतन्त्र राजकीय इकाई कथं अस्तित्वय् वयाच्वंगु यल देय्यात संस्कृत भासं ललितपुर धकाः नं धयावयाच्वंगु दु । कला, संस्कृति व बांबांलाःगु आपालं सम्पदात दुगुलिं थ्वयात थथे ललितपुर धकाः नां छुनातःगु जुइमाः धैगु अनुमान खः । युनेस्कोपाखें यल देय्या लाय्कूया लागायात विश्व सम्पदा कथं नालातःगु दु ।
विशेष यानाः मंगः लागाय् न्यनाच्वंगु यल लाय्कूया मूब्व धैगु उत्तर–पश्चिम स्वःगु लुँझ्याः दुगु लाय्कू छेँ खः । सिद्धिनरसिं मल्ल जुजु जूगु (ने.सं ७८०–८२०)इलय् न्ह्यःनेसं च्वंगु कृष्णदेगः थःगु झ्यालं दर्शनयाये खनिगु कथं थुगु लाय्कू दयेकेब्यूगु खः धाइ । थुुगु लाय्कूया मेगु महत्वपूर्ण सम्पदा खः तलेजु, माधवनारायण चुक, सुन्दरी चुक मू चुक अले तुसाःहिति । नेवाः पुर्खापिन्सं अतिकं ब्यवस्थित व वैज्ञानिक प्रविधि नालाः ब्यवस्था यानातःगु लःया हिति प्रणालीया ल्याखं जक मखु थुगु हितिया जःखः छाय्पियातःगु ल्वँहया थीथी कलाकृति अतिकं च्वन्ह्याः । अथेहे तुसाःहितिहायेकातःगु लुँया हितिमंगः नं उलिहे विशिष्ट जू ।
पूर्वपाखे भन्दाख्यः क्यबय् जुजुया छछेँजःपिं म्वःल्हुइगु चकंगु पुखू छगू नं दु । नब्बे सालया तःभुखाय् लिपा थुगु लाय्कूदुनेया आपालं भौतिक संरचना चाय्तःलय् लात । गुलिखे लागाय् विद्यालयया नामय् अतिक्रमण जुल । न्हापा न्हाष थुकिया गुगु पुलांगु लागा व संरचनात दुगु खः आपालं ल्हानावन, दुनावन, आः मन्त ।
मणिगल राजविहार धकाः धाइगु थुगु लाय्कू दुगु थासय् लिच्छिबी जुजुया मानगृह दुगु जुइमाः, उकिं थ्व थाय्यात मंगः धाःगु धाइपिं नं दु । यद्यपि, थुकिया ऐतिहासिक दसि धाःसा लूगु मदुनि । लिपा श्रीनिवास मल्ल व योग नरेन्द्र मल्लपिं जुजु जूबले लाय्कू लागायात बांलाकेत आपालं सुधारया ज्या जुल ।
लाय्कू लागाया अतिकं कलात्मक सम्पदा खः, कृष्ण देगः । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकाब्यूगु थुगु ल्वँहदेगः शिखर शैली कथं खः । थुगु छगः देगलय् मेमेगु चिचिग्वःगु देगःचात व नीछपु गजूत दु । देगःया अंगः छचाख्यरं महाभारत व रामायणया बाखंनाप स्वापु दुगु मूर्ति कियातःगु खंकेफु । थ्वहे देगःया न्ह्यःने क्वसंच्वंगु कातिदबू दँय्दसं सांस्कृतिक महत्वया कातिप्याखं न्ह्यब्वइगु थाय् खः । पूर्व उत्तरपाखे स्वतजाःगु प्यागोडा शैली अतिकं भब्यगु देगः भिंद्यःया खः । जुजु श्रीनिवास मल्लया परिकल्पना कथं थुगु कलात्मक संरचना दयेकूगु खः । मेखे दक्षिणपाखें विश्वनाथ देगः, भाजु देगः, तग्वः गं, ताहाः फलेचा आदि लाय्कू लागाया आकर्षणत जुल ।
लाय्कूया क्वसं उत्तरपाखेया मंगः हिति अले हिति कुँहावनेगु त्वाथः जःखःया मणिमण्डप फलेचात स्थापत्य कलाया ल्याखं ज्वः मदु । थ्वहे मणिमण्डप फलचाय् जोशी व पांजुपिं च्वनाः दँयदसं बुंगद्यःया भोट क्यनीगु साइत पिकाइगु खः । यलपाखे दुगु लाय्कूया अस्तित्वया संकेतयासें गोपालराज वंशावलीया नापनापं मेमेगु ऐतिहासिक लिखतय् लिच्छिबीकालया सन्दर्भय् युथनिनम धकाः न्ह्यथनातःगु दु । जुइफु उगु इलय् हे मंगः लागाय् लाय्कू दयेधुंकल गुकियात थुकथं युथनिनम धाःगु जुइमाः धैगु विज्ञपिनि तर्क नं दु । इतिहासकार धनबज्र बज्राचार्यजुया धापू कथं यल लाय्कूयात मध्यकालय् चौकोट दरवार वा च्वक्वः लाय्कू धाइगु खः । धनबज्रजुया धापू कथं जजुजु सिद्धिनरसिंह मल्लयापाखे ने.सं ७५१ स देय्न्यंकया सन्यासीतय्त थःगु चौक्वाथय् भोजन याकूगु खँ छगू टिपोटय् न्ह्यथनातःगुबारे पूर्णिमा पत्रिकाय् छपु च्वसु पिदंगु दु । वंशावलीस श्रीनिवास मल्लपाखें चौक्वाथ लाय्कू दयेकूगु खँ च्वयातःगु दु । अथेहे सुन्दरानन्द बाँडाया त्रिरत्न सौन्दर्य गाथाय् नं चौक्वाथया प्रसङ्ग ब्वनेदु ।
यलया गंप्याखं
नेपाल सम्वत् ७८४ दँय् यलया मल्ल जुजु श्रीनिवास मल्लं न्हापांगु खुसिइ गंप्याखं हुइकुगु जुल । गंप्याखंया पूर्णरुप गण प्याखं खः । थुगु प्याखंयात भैरव अष्टमातृका प्याखं नं धयातःगु दु । थ्व प्याखं मोहनिया कौलाथ्वः पारु निसें कौलाथ्वं नःमि, गुन्हुतक मूचुकय् हुइकीगु प्याखं खः । लिपा सप्तमि, चालं, निन्हु न्हिनय् अले खस्थि व सप्तमि, अस्तमि, नःमि प्यन्हु बहनी लाय्कून्ह्यःने काति दबुली हुइकी । प्याखं स्थापनाकालय् यलया बुबहाः त्वालं पाः कयाः प्याखं पिकाःगु खः ।
अनंलि स्वंगू त्वाः, बुबाहाः, उकुबहाः व नःबही यानाः दँय् छकः पालंपाःकथं न्ह्यब्वइगु प्याखं जुल । थुगु प्याखंया निंतिं थीथी द्यःगण कथंया कवः व गुथि नीस्वना तःगु खनेदु । तात्कालिन इलय् तान्त्रिक गुरु कुलापाद बज्राचार्यं छगू लिला रचना यानाः सकल त्वाःया नायःतय्त न्यंकल । छगू इलय् श्री बन्धुदत्त बज्राचार्य गुरुं मसानय् योगचर्या यानाः चान्हय् भैरवचक्रया च्याम्ह मातृकापिं साधना क्रिया पिकयाः पुजादि यायेधुंकाः सिद्धि लाःगु लिला छगू नं स्वानाः सकसित क्यन । थुगु गंप्याखं पिकायेगुया प्रभावं देशोपद्रव, भूत, प्रेत, पिशाच, पूटन, कटपूटन, अगति आदिया भय दै मखु । अनंलि अष्ट महाभयपाखें नं राज्य संरक्षण जुइ धैगु विश्वासकथं थुगु प्याखं न्ह्यब्वःगु जुल ।
अष्टमहाभय धकाः च्यागू भय थुकथं न्हयब्वयातःगु दु– क) राजभय ख) खुँभय ग) लःभय घ) मिया भय ङ) वायुया भय च) शत्रुया भय छ) मलःया भय व ज) भुखाय्या भय आदि खः । न्हापा थ्व गंप्याखं पाः ल्हायेगु व पाः कायेगु बुंगद्यःया न्हवं पुन्हिकुन्हु याइ । थुबलय् बुंगद्यःयात न्हवं यायेधुंकाः तःबहालय् सिजःया निगः ग्वंपचाय् पंचामृत तयाः लगंख्यःया मांसिमाय् हैगु खः । गंप्याखंया पाः कायेत पंचताल व प्वंगा पुयाः कायेगु याइ । लिपा पाः कायेगु चलन तनावन । मुक्कं झिंस्वम्हः द्यःगण दुगु प्याखनय् शाक्य व बज्राचार्य जातयापिं जक सहभागि जुइदैगु परम्परा दु । थौंकन्हय् थुगु प्याखं यलया नःबही त्वालं जक न्ह्यब्वया च्वंगु दु ।
द्यःपिं व सहायक पात्र
ईन्द्रायणी
कुमकुम वर्णकथं मुख मण्डल ज्यानातःगु ख्वाःपाःया कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दइ । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःदुगु स्वां छुनातइ । बँय् लुइक कुमकुम वर्णया जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम वर्णया हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय् ईन्द्रायणी झिगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।
कुमार
रक्तवर्ण ह्याउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् ह्वः दइ । कुमारया ख्वाःपातय् ग्वाय् नं तयातःगु दु । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाः दुगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक ह्याउँगु जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । ज्वँसाकथं खड्ग ज्वनाः प्याखनय् प्यंगूगु पङ्तिइ च्वनाः कुमार प्याखं हुलेगु याइ ।
कौमारी
रक्तवर्णया ह्याउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाः दुगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक ह्याउँगु जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् न्हय्गूगु पङ्तिइ च्वनाः कौमारी प्याखं हुलेगु याइ ।
गणेश
स्वेत वर्णकथं तुयूगु ख्वापाःतय् चाःतुलावंगु स्वँ, म्हुतु व मिखाफुसिइ ह्याउँगु रंग दु । म्हुतुं तुयूगु निपु दन्त पिहां वयाच्वंगु दु । ख्वाःपाःया कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक तुयूगु जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्वया भोटो, व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्याना तइ । सिंगारया ज्वलंकथं ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् स्वंगूगु पङ्तिइ च्वनाः गणेश प्याखं हुलेगु याइ ।
चामुन्दा
रक्तवर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाःया कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । ख्वाःपाःया मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक ह्याउँगु तासया जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण निबाला बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे तासया बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसmा ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । थुम्ह देवीया ज्वँसा खड्ग खः । प्याखनय् चामुन्दा झिंछगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।
कुमकुम वर्णया मुख मण्डल ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दइ । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक कुमकुम वर्णया जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम वर्णया हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय् न्यागूगु पङ्तिइ च्वनाः ब्रम्हायणी प्याखं हुलेगु याइ ।
रक्तवर्ण फाँया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । त्वाः न्ह्याःवंगु ख्वाःपाः, मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक ह्याउँगु तासया जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण बुत्ता दुगु जामा, ह्याउँगु हे तासया बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् गुंगूगु पङ्तिइ च्वनाः बाराही प्याखं ल्हुइगुु याइ ।
बैष्णवी
हरितवर्णया वाउँगु मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक वाउँगुु जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला बुत्ता दुगु जामा, वाउँगुु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्याना तइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्ह्यानातःगु दइ । प्याखनय् च्यागूगु पङ्तिइ च्वनाः बैष्णवी प्याखं ल्हुइगु याइ ।
ब्याङ्गीणी
पीत वर्णया सिंहया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः, कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । तुयूगु च्वाम्वःया सँ, बँय् लुइक पीत वर्णया जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, पीत वर्णया हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् द्वारपालकथं झिंस्वंगूगु अर्थात अन्तिम पङ्तिइ च्वनाः प्याखं हुइगु याइ ।
भैरव
नील वर्णया भैरवया ख्वाःपाःतय् वँचुगु भूमि मिखाफुसि व म्हुतु जःखः ह्याउँगु रंग दइ । न्हाय्पनय् तिसा, म्हुतुइ धँवा व कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दुगु ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः तयातःगु दइ । हाकुगु च्वाम्वःया सँ, बँय् लुइक वँचुगु जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्तादुगु जामा नापं वँचुगु हे बागः लँच्वया भोटो अले तुयूगु जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ ।
सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् मूप्याखंम्वःकथं निगूगु पङ्तिइ च्वनाः भैरवप्याखं हुइगु याइ ।
महालक्ष्मी
कुमकुम पीत वर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक कुमकुम पीत वर्णया जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्ता दुगु जामा, कुमकुम पीत वर्णयागु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं न्हाय्पनय् तिसा, ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । थुम्ह देवीया ज्वँसा खड्ग खः । प्याखनय् महालक्ष्मी झिंनिगूगु पङ्तिइ च्वनाः प्याखं ल्हुइगु याइ ।
माहेश्वरी
श्वेत वर्णया मुख मण्डलकथं ज्यानातःगु ख्वाःपाः कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । थथे ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । बँय् लुइक तुयूगु जामाय् किनारा व जँँय् निबाला प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया बुत्तादुगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्वया भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलंकथं ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः, तायः व कन्थि नापं ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् खुगूगु पङ्तिइ च्वनाः माहेश्वरी प्याखं
हुइगु याइ ।
सिंङ्गीणी
श्वेत वर्णकथं तुयूम्ह सिंहया मुख मण्डलं ज्यानातःगु ख्वाःपाः, कपालय् छगः मिखा नापं स्वंगः मिखा दु । थथे ख्वाःपातय् निगः मिखाय् जक ह्वः दइ । मतुलिइ वहःया किकिंपा नापं थीथी नँस्वाःगु स्वां छुनातःगु दइ । तुयूगु च्वाम्वःया सँ, बँय् लुइक तुयूगु जामाय् किनारा व जँँय् प्वालाप्वाला थीगु सुवर्ण तासया निबाला स्वाना तःगु जामा, तुयूगु हे बागः लँच्व दुगु भोटो व तुयूगु हे जनी ची । तुतिइ घंगला न्ह्यानातइ । सिंगारया ज्वलं तिसाकथं ल्हातय् प्यपाः प्याखं अंगू, वहःया सिखःमाः नापं तायः व कन्थि अले ल्हाःया नाडीइ वाइ न्हानातःगु दइ । प्याखनय् सिंङ्गीणी द्वारपालकथं अग्रपङ्तिइ च्वनाः प्याखं हुइगु याइ ।
सहायक पात्र
गुणदत्त बज्रायार्य
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः प्याखनय् गुरु बन्धुदत्त बज्रायार्यया किजा गुणदत्त बज्राचार्य पुजा विधिया सहायक गुरु ।
द्यःला
अष्टमातृका प्याखं अर्थात गंप्याखंयात सरकारी पुजाया लिसें श्रद्धालु भक्तजनपिंपाखें इलय् ब्यलय् पुजा बीगु प्रचलन दु । थ्व इलय् स्वकुमिया हुल ब्यवस्था व मनोरञ्जनया निंतिं ख्वाःपाः पुयाः छगः सुरुवाः थकयाः निम्ह द्यःलात पिहां वयेगु नं याइ । नापं बेलखः हुइकीबलय्् नं थुपिं पिहां वयेगु याइ ।
फट्सिंह
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया बँु ज्यानाच्वंम्ह भावभक्ति दुम्ह किसान (दंगल) पुजाज्वलं कुबियाः ग्वहालि याइम्ह भलिं ।
बन्धुदत्त बज्राचार्य
तुयूगु जामा, तुयूगु भोटो, हाकुगु तकःतपुलि, मनूया ख्वाःपाः पुयाः प्याखनय् पुजाविधिया भूमिका नापं राज्यया सुचं व सन्देश नं ब्यूवइम्ह गुरु ।
सुचिंरिता
पतसी, मिसाया ख्वाःपाः पुयाः पुजाय् ग्वहालिमि गुरु बन्धुदत्त बज्राचार्यया कलाः गुरुमां सुचिंरिता ।
गंप्याखंनय् द्यः काःवनेगु स्थान व विधि
द्यःगणतय्सं गुरुपाखें प्याखं हुलेगु विधि द्यः जुइधुंकाः पालना यायेमाःगु नीति नियमया बारे सकतां स्यनेकने यायेधुंकाः झिंस्वम्ह द्यःगणतय्सं थःथःगु द्यः जुयाः पुयेगु ख्वाःपाः, तिसा, वसः सकतां चूलाकेगु नापं द्यः काःवनेगु याइ । द्यः काःवनेगु द्यःतय्गु नांधलः व थाय्बाय् थुकथं दु–
– सिंङ्गीणी : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।
– भैरव : हिरण्यवर्ण महाविहारया भेलुखा, यल ।
– गणेश : हासापोता, सानेपा, यल ।
– कुमार : कुसुन्ति, न्यखु, यल ।
– ब्रम्हायणी : बागदोल, न्यखु, यल ।
– माहेश्वरी : मलः पुखू, यल ।
– कौमारी : बाल कौमारी, क्वाछेँ ।
– बैष्णवी : यपाः, न्यखु ।
– बाराही : धन्तल, चाकुपात, यल ।
– ईन्द्रायणी : सानेपा, यल ।
– चामुण्डा : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।
– महालक्ष्मी : महालक्ष्मी, लगंख्यः, यल ।
– ब्याङ्गीणी : सिकबहिल, शंखमूल, यल ।
द्यःगणत थःथःगु द्यः पीथय् नीसी यानाः, लुसि ध्यनाः, कलः तयाः, पुजाज्वलं दयेकाः, किसली तयाः द्यः पुजा यायेगु याइ । लिपा द्यःयात छाःगु किसलिखय् गुरुजुं तान्त्रिक विधिं द्यः न्ह्यलुकेगु याइ । अले द्यःगणतय्सं किसलीरुपि द्यःयात थःथःगु मुखः (ख्वापाः)या दुनेया शीरपाखे सालुगु कापतय् प्वःचिनाः चिनातयेगु याइ । थुकियात द्यःप्वः धायेगु नं चलन दु । थुगु तान्त्रिक विधिकथं द्यःगणतयेके द्यःच्वं वइगु खः ।
बाजाज्वलं (पंचताल)
गंप्याखंया सकतां प्याखं ल्हुइगु विधि धैगु चर्या म्ये व पञ्चताल खः । खिं, खिंनापं स्वनातःगु कृता, प्वंगा, ताःयात पञ्चताल धकाः धयातःगु दु । थ्व हे पञ्चताल बाजाया बोल व चर्या म्येया तालं नासःद्यःया आह्वान यानाः गंप्याखंया आरम्भ यायेगु याइगु खः । नापं द्यःगण तय्सं ख्वाःपाः पुइगु, ख्वाःपाः लिकायेगु निसें थीथी प्याखं हुलेगु व प्याखं क्वचायेकेगु तकया सकतां थ्व हे पञ्चतालकथं यायेगु याइ । प्याखनय् चर्या म्ये व बाजंया तालय् नासःद्यःया नामं थाय्थासय् प्वंगा पुइ । व धुंकाः देवगणपिं सकलें उपस्थित जुइ । थःथःगु ख्वाःपाः पुइ । द्यःत फुक्क आवेश जुइ (द्यः वइ बाय् खाइ) सकलें दनाः लँय् क्रमानुसारं न्ह्याइ । नापं पंचताल थाइ, व हे कथं द्यःत प्याखं ल्हुयाः न्ह्यानावनी ।
प्वंगा : २ फिट ताःहाकल्गु २ इञ्च ग्वःलाःगु म्हुतुप्वाः चिपु जुयाः सः थ्वइगु थाय् तत्याः जुइगु छताजि सिजःया पुइगु बाजा ।
कृता : खिं न्ह्यःने नापं स्वना तइगु छखें जक छ्यंगू भुनातःगु थायेगु बाजा ।
ताः : बाजंया बोलयात तालमान बीत थाइगु छताजि कँय्या चाकःलूगु छगूलिं निगू ल्वाकाः सः पिज्वइगु बाजं ।
खिं : २ फिटति ताःहाकःगु, दथुइ तःत्याःगु निखें सिथय् चित्याःगु छ्यंगू भुनाः खौ तयातःगु थायेबलय् थीथी बोल पिज्वःइगु छताजि बाजा ।
प्याखंया विधि व ज्याझ्वः
गंप्याखनय् देवगण जुइपिन्सं दकलय् न्हापां देवगण जुइत थीथी विधि व ज्याझ्वः यायेमाः । यंलागाः अस्तमिखुन्हु सुथय् वज्रसत्व गुरुयाथाय् पुजा यानाः पाठ याइ । गुरु वज्रधरं चैव गुरु सर्वा त्रामाम्पहम् ब्वंगु श्लोक (उद्धय वज्रतन्त्र उल्लेखित) प्रार्थना यानाः देवगण जुइपिं सकलसिनं पुजा याइ । नापं व हे न्हिया बहनी नृत्यश्वर देगलय् प्याखं स्यनीम्ह गुरुं पंचोपचार नृत्यश्वरयात पुजा यानाः स्त्रोत्र ब्वनी ।
स्त्रोत्र बोली
सर्वभावात्मकं सर्वभावेषु संस्थित ।
सर्व सिद्धेश्वर रुपं नृत्येश्वर नमामपहम् ॥
थ्व स्त्रोत्र ब्वने सिधयेकाः घ्यः द्यवा तःप्वाः जुइक च्याकाः अन नृत्य याइपिं सकलसिनं किसली, ग्वय्, दक्षिणा, जाकि तयाः नृत्येश्वरयात छगः किसली, गुरुयात छगः किसली, पंचताल गुरुयात छगः किसली बियाः प्रणाम यानाः गुरुया तुती वन्दना यानाः शिष्य रुपय् च्वनाः गुरुया आर्शिवाद कयाः गुरुयात दक्षिणा बी । अले शिष्यतय् थःथःगु नां च्वयाः, नां कयाः गुरुं पंचबाजा खलःनिसें सिन्हः, स्वां, प्रसाद बियाः नृत्येश्वर पुजा यानागु जाकि छ्यनय् तयाः सकल छथाय् मुनाः रागसहित नृत्येश्वरया प्रार्थना म्ये छपु हाली ।
ताः मथासे ल्हाः मात्राया बोलिं थानाः पंचबाजा प्वंगाया बोलि नं म्हुतुं जक ल्हानाः पुजा यायेगु विधि न्ह्याइ । अनंलि सकल देवगणपिन्त गुरुं हस्तकला मुद्रारुपं प्याखं स्यनी । थ्व मुद्रा व थथे प्याखं प्यन्हुतक अथे धयागु एकादसितक मदिक्क स्यनी । लिपा द्वादसिखुन्हु बहनी हानं नृत्येश्वर देगलय् न्हापा थें पुजा स्त्रोत्र पाठ यानाः नृत्यश्वर देगःन्ह्यःने च्वनाः पंचबाजाया तालय् गुरुं प्याखं स्यनी ।
द्यःगण जुइधुंकाः पालना यायेमाःगु नियम
गंप्याखनय् ब्वति काःपिं द्यःगणतय्सं द्यः जुत्तले पालना यायेमाःगु नीति, नियम थुकथं दु– छ्यंगू लाकां न्ह्याये मज्यू । खिचा थी मज्यू, चिपनिप याये मज्यू, हाचां गायेके मज्यू, छपाः लासाय् द्यने मज्यू । खाया ला नये मज्यू । थः नापं परिवारया सुं नं दुजः गनं बाय् च्वंवने मज्यू, पिनेयापिं सुं नं थःगु छेँय् बाय् बी मज्यू । सुुइतं बाय् बीलधाःसा द्यः दतले व हे छेँय् च्वनेमाः । परिवारया भोजन इलय् द्यःयात च्वय् तयाः बाय् च्वछायाः तिनि भोजन यायेमाः । मेपिं द्यःतय्गु पुजा याये मज्यू, नापं छें गनं पुजा पितयंके मज्यू । वसः ही मज्यू । च्वय् न्ह्यथना कथं द्यःगणतय्सं नीतिनियम पालना मयात धाःसा द्यः कोप जुइ धैगु धारणा दु ।
गंप्याखंया चापुजा विधि
प्याखं हुलीपिं सकल देवगणपिन्सं लुसि ध्यनाः, सँ खानाः, तिर्थय् स्नान यानाः, सुचि वस्त्र पुनाः, भोजन मयासे अबसं च्वनी । बहनी नासःद्यःयाथाय् पुनश्चरण विधिं गुरुं पुजा याइ । नृत्य गणतय् नाम सहित देवदेवीपिनि स्वरुपया पाय् घंगला क्वखायाः, माला स्वमाः तयाः नृत्येश्वरया क्वसं झ्वःलाक तइ । अले भैरव चक्र अष्टमातृका गणकथं पुजा याइ । पंचतालया बाजं व सफू नापं तयाः बज्रसत्व व नृत्येनाथकथं पुजा याइ । नापं सकल देवीदेवगणतय्सं थःथःपिनिगु देवदेवी लुमंकाः झ्वःलाक च्वनाः जप, ध्यान व पुजा याइ । पुजाया ज्वलं कर्णपताः, पंचपताः, ग्वःजा बलि सहितया हाकु मुस्या, पालु, सन्या, खेँय्, बजि, स्याःबजि तइ । नापं छाग बलिकथं दुगु बलि बीगु प्रचलन दु । नापं नृत्यश्वर नासंद्यःया छ्यनं स्वां कुतुं वलकि छाग बलि सिधयेकाः सकल देवदेवीपिनि जय धाइ । देवदेवीगण पाखें ध्यान, पुनश्चरण विधि क्वचायेकाः नृत्यगणपिन्त वज्रसत्व तथा त्रिरत्न शरण वनेगु गुरुमण्डल धलं दंकी । नामावलीकथं देवदेवीगणतय्त स्वांमाः, क्वखा, वस्त्र व घंगला पाय् लःल्हाइ । घंगला न्ह्याये धुनाःलि सकल गणतय्के देवदेवीपिं प्रवेश जुइ । म्ह खाइ । छ्यनय् स्वां, ताय्, अविर, फल, आखेय् जाकि सहित सिँफं लुनाः पंचोपचार पुजा आदि मंगल याइ । छ्यनय् वज्रं थीकाः सकल देवदेवी गण खाःगु आवेश दिकी । पुजा विधि बिर्सजन याइ । पुजा बिर्सजन धुंकाः सकल देवदेवीपिन्त सिन्हः तिकाः, स्वां प्रसाद बी । नृत्यगणपिन्त निसमिष भोजन पालं याकाः शेषबलि याइ । थुकी ल्यंदनिगु चिप क्वंनिसें क्वकालिम्ह देवी ब्याघ्रिनी जूम्हेसिनं मुनाहयाः च्वय् गुरुया न्ह्यःने तयाबी । गुरुं उग्रचण्डी पुजा यानाः भूतप्रेततय्त सन्तोष जुइकेत कलः छ्वयेगु (कलः वाकेगु) नं याइ । अनंलिपा सकल देवदेवीगण नृत्यश्वरया देगलय् रात्रीवास च्वनी ।
प्याखंया नसंचा उलेगु
नृत्येश्वरया देगलय् रात्रीवास धुंकाःया सुथसिया पहरय् सकल देवगणपिं नृत्येश्वर देगलं यथाक्रम पितहै । त्वाः चाःहुइकाः थासंथाय् लँय् प्याखं हुइकाः नृत्येश्वर देगलय्तुं थ्यंकाः द्यःल्हानाः क्वचायेकी । थुगु नगर परिक्रमा यलया न्याखाचोक, अकिबहाः, तापाहिति, नाय्लखु, नागबहाः, धलायचा, नकबही व लिपतय् न्याखा चुक नृत्येश्वरया देगलय् थ्यंकाः क्वचायेकी । थ्व नगर परिक्रमाय् पंचबाजाया प्वंगा थासंथासय् पुयाः देवगणपिं नगरपरिक्रमा याइ । थ्व नापं नःलास्वां स्वनेगु पारुखुन्हुया सुथसिया कार्यविधि क्वचाइ । थथे सुथसिया कार्यविधि क्वचायेकाः न्हिनसिया ज्याझ्वः न्ह्याइ । नृत्य देवदेवीगण सकलया न्हिनसिया स्नान यायेधुंकाः पंचताल नायःया छेँय् भोजन जुइ । नृत्येश्वरयात छाग बलि बियागु पुजाया प्रसादकथं दुगुचिया छ्यं (भाग) ज्ञान थुइकाः सीकाःभू धकाः पंचबाजा खलःसहित च्वनाः क्वचायेकी । सीकाःभू यानाः भ्वय् नयाः ल्यंदुगु चिप क्वंनिंसें मुनाहयाः च्वय् गुरुया न्ह्यःने तै । गुरुं हिंसा यानागु पाप मदयेकेगु विधान सीकाः दुगुचा हानं पशु जुयाः जन्म काःवये म्वाःलेमा भाःपाः भिंगु चिन्तन याइ । उग्रचण्डी स्वरुप पुजा यानाः याइ । अले क्वय् च्वनाः भोजन याःम्ह ब्याघ्रीनीं चिपथल ज्वनाः छ्वास अजिमाया थासय् शेषबलि धकाः कलः वायेके छ्वइ । थ्व सीकाःभू भोजनय् गंप्याखंया प्याखंगण, प्याखनय् ग्वहालि याःपिं, त्वाःया गण्यमान्य ब्यक्तितय्त नं प्रसाद ग्रहण यायेत सःतेगु चलन दु ।
पारु कुन्हु बहनी प्याखं हुलेगु विधि
सीकाःभू भ्वय् सिधयेकाः देवदेवीपि सकलसिनं स्नान यानाः थःथःगु देवीदेवतापिनिगु वस्त्र पुनाः मुकुट ज्वनाः (ख्वाःपाः) तिसां तियाः नृत्येश्वर देगःपिने छसिकथं झ्वःलाक्क च्वनी । फुक्कसिनं थःथःगु ख्वाःपाः पुयाः आवेश जुइ (खाइ), अले सकलें दनाः क्रमानुसार न्ह्याः वनी । द्यःगणया ल्यूने पंचबाजा प्वंगा बाजाखलः च्वनी । गंप्याखं न्ह्याकेधुकाः लँय् प्याखं पंचताल थाइ । ताःहाकःगु पंचताल नृत्येश्वरया न्ह्यःने नःबहिलिइ न्हापां थाइगु खः । अनं लिपा सकल देवदेवी गणत प्याखं हुलाः न्ह्याः वनी । देवदेवी गणतय्गु लँपु थुकथं दु– नःबही–खाछेँ–धलायचा–क्वालख–पतको–भिंद्यः ल्यूने–मंगः लाय्कू आदि खः । न्ह्यथनागु थुगु लँपु नकबही, यलया पाः कथंया लँपु खः । नकबहिलिं न्ह्याकाः यल मंगःया लाय्कू मूचुकय् न्ह्यःने थ्यनेवं लाय्कूया ब्राम्ह्मणं देवगणयात लसकुस यानाः मूचुकय् आशन ग्रहण याकी । थ्व लसकुस पुजापाठ याइबलय् मंगः लाय्कूया न्ह्यःने दुगु तग्वः गं थाइगु चलन दु । थुकथं मूचुकय् आशन ग्रहण याये धुंकाः गंप्याखं देवगणया प्याखं व पुजापाठ याइ ।
मूचुकय् हुइकेगु विधि
मूचुकय् पंचताल बाजंया क्वसं भैरव जवय् गणेश खवय् कुमार, न्ह्यःने जवय् सिंहनी, खवय् ब्याघ्रणी, जवय् ब्रह्मायणी, बाराही, चामुण्डा, महालक्ष्मी । खवय् इन्द्रायणी, कौमारी, वैष्णवी, रुद्रायणी व महेश्वरी । थथे देवगणत चाःहीक च्वनाः (नृत्येश्वर चित्र अंकित कापः) गाछि तयाः प्यनाः न्हापां द्यः ल्हाइ । नापं गीत नृत्येश्वर नृत्यनाथया राग भैरवी ताल चो नापं पंचताल बाजंया बोलय् देवदेवी गणया थीथी चर्या नृत्य अन प्रस्तुत याइ । थ्व धुंकाः श्री बन्धुदत्त व गुणदत्त निम्ह दाजु किजा बज्राचार्य गुरुपिं, बन्धुदत्तया कलाःम्ह सुचंरित माता गुरुमां व फट्सिंहं पुजा ज्वलं कुबिया वयाः खानाच्वंपिं देवदेवीपिन्त ल्हाः ज्वनाः थनी । बन्धुदत्त गुरुं पुजा याइ । किजाम्ह गुरुं जजंका क्वखायेकाः नैवद्य समय् ग्वःजापतिकं छाइ । गुरुमामं सुकुन्दा ज्वनाः मत बियाः ताय् ह्वली । फट्सिंह ज्यामि वःम्हं खाय्, थ्वँ, अय्लाः छानाः बिन्ति याइ, पुजापाठ याइ । थुलि धुंकाः थुपिं प्यम्हसिनं नृत्य याइ, राग काइ मखु । नापं हस्तमुद्रां प्याखं हुलाः स्वक्वःतक पुजा पाठ यानाः नृत्य सिधयेकी । थ्व धुंकाः गुरु बन्धुदत्तं देय्या जुजुयागु आशीर्वाद सन्देश धकाः अन ब्वनाः न्यंकेगु याइ । तर थौंकन्हय् गणतन्त्र नेपालया राष्ट्र प्रमुखया सन्देशकथं ब्वनाः न्यंकेगु प्रचलन दु । थ्व धुंकाः प्वंगाया बोलकथं देवगणपिन्सं थःथः पहिरण यानातःगु ख्वाःपाः लिकाइ नापं नृत्य क्वचाइ ।
सप्तमिकुन्हुया विधि
गं प्याखंया सकल देवदेवी गण व फूलपाती सप्तमिकुन्हु मंगःया लाय्कू न्ह्यःनेच्वंगु कार्तिक दबू (कातिप्याखं हुइकेगु दबू) नापं न्हिनसिया इलय् मूचुकय् तलेजु भवानी कुहां बिज्याकेगु धकाः गं प्याखंयात निमन्त्रण याइ । अनया पुजारीतसें तलय् च्वंम्ह तलेजु भवानी ज्वनाः कुहां वै । मूचुकय् थ्यनेवं नृत्यगणं ख्वाःपाः तयाः म्ह खानाः पंचताल थानाः द्यः ल्हाइ । लिपा तलेजु भवानी दुने देगलय् बिज्याकाः पुजा याइ । थ्व धुंकाः सकल देवगण (गंप्याखं) मूचुकय् नृत्य याइ । (नृत्येश्वर चित्र अंकित कापः) गाछि तयाः प्यनाः न्हापां द्यः ल्हाइ । नृत्येश्वरया पाठ याइ । थुगु पाठ याये क्वचायेकाः दबुलिइ थीथी द्यःत पञ्चताल व चर्या म्ये नापं पालंपाः नृत्य यायेगु याइ । १) भैरव सिंहनी ब्याघ्रिणी नृत्य २) गणेश नृत्य ३) कुमार नृत्य ४) कुमारी व वैष्णवी नृत्य ५) बाराही व इन्द्रायणी नृत्य ६) चामुण्डा व महालक्ष्मीया नृत्य क्वचायेकाः द्यः ल्हानाः सकलें देवगण छेँय् वनी ।
चालं कुन्हुया ज्याझ्वः
चालंकुन्हु न्हिनय् कुमारी तलेजु भवानीयात पुजा यानाः थहां बिज्याकी । थ्व यायेत निमन्त्रणा अनुसार मूचुकय् गण नृत्य वनाः कुमारी देवी (तलेजु भवानी) यात स्वागत मान्यता बी । द्यः ल्हानाः– सप्तमिकुन्हु देवदेवी गण सकलसिनं नृत्य यानाः कार्यविधि सिधयेकी । गं प्याखंया नृत्य विसर्जन यायेवं थेचोया गथु प्याखं मूचुकय् दुहां वै । गंप्याखं लिहां वनी । थ्व खँयात कयाः लोकपक्षया धापू दुकि गं प्याखंयात गथु प्याखनं पिथनी । गं प्याखं देवगण सकल मूचुकया पिने च्वनी । तलेजु भवानीया देगलय् नीस्वना तःगु नःलास्वां गुखे भ्वसुला च्वन, उगु दिशाय् मूचुक देगलय् पिनेपाखे छचालं गमन वनी ।
गमन वनेगु विधि
तलेजु भवानी देगलय् नःलास्वां गुखे भ्वसुला च्वन उगु दिशाय् गमन वनी । गमन वनेबलय् न्ह्यःने तलेजु भवानीपाखें पायः खड्ग जात्रा च्वनी । ल्यूने गथु प्याखं च्वनी । वयां लिपा गंप्याखं च्वनी । थुगु विधानं गमन सिधयेकाः मूचुकया लुखापिने पायः खड्गजात्रा व गथु प्याखंयात लसकुस यानाः दुकाइ। गं प्याखनं द्यः ल्हानाः लसकुस यायेधुंकाः थपिं सकल लिहां वनी । थ्व दिनय् लिपा गंप्याखं मूचुकय् वने म्वाःल ।
बेलाखः प्याखं हुइकेगु विधि
बेलाखः प्याखं हुइकेगु द्वादसि बाय् त्रयोदसिकुन्हु थःगु त्वाःया दबुली नृत्य यायेगु विधान खः । थ्व बे लाखः प्याखं बहनी हुइकी। थ्व प्याखं गुरु खः धकाः थःगु त्वाःया दबुली नृत्य यायेगु विधान धुंकाः उगु दँया गंप्याखं क्वचाइ । श्री पद्म नृत्येश्वर भैरबचक्र अष्टमातृका गणेभ्यो नमः । श्री शोभां युक्तपिं पद्म नृत्येश्वर नृत्यनाथ भैरबचक्रया अष्टमातृका गणयात प्रणाम यासें सकल देवगणं लँय् प्याखं हुलाः दबुली आसनय् च्वनी । द्यः ल्हायेधुंकाः सप्तमि व चालंकुन्हु न्हिनय् मूचुकय् नृत्यया विधिकथं सकल देवदेविं च्वंनिसें नृत्यारम्भ याइ । देवगण सकलें नियमानुसार नृत्य याइ । पंचताल प्वंगा बाजं खलः सकलें दबूया च्वय् च्वनाः पंचताल प्वंगा पुइ । नापं थ्व बेलाखः प्याखनय् खँल्हाबल्हा, नृत्य व पुजा याइपिं गुरु, गुभाजु श्री बन्धुदत्त, गुणदत्त, बधुदत्तया कलाः सुचिंरिता गुरुमां, पुजाज्वलं कुबीम्ह फसिं किसान (दंगल) थुपिं प्यम्ह भैरव चक्रया स्थान अष्टमातृका पीथ देगलय् पीथ सेवाया पुजादि क्रिया निंतिं पीथ देगलय् गमन याःवःगु प्रमाणं प्यम्हेसिनं नृत्य याइ । थनंलि झ्वःलाक फ्यतुनाः थःथःगु वर्ण कला भाषा ल्हानाः न्यंकेगु याइ । थ्व पुजापाठ यानाच्वनीबलय् बोक्सी डंकिनी वयाः पुजा विघ्न यायेत स्वइ तर गुरुपिन्सं बोक्सी व डंकिनी लिसे ल्वानाः पीथ पुजा याइगु नं थ्व बेलाखः प्याखनय् क्यनातःगु दु ।
गणेश नृत्य
बेलाखःया प्याखंया मूप्याखं गणेश नृत्य खः । पंचताल बाजंया बोलकथं गणेश नृत्य यानाः चाःहुलाः दथुइ फ्यतुइ। अले जवय् खवय् ल्हाः छ्वया गणेशं मुद्रा याइ । अनंलिं खवपाःया स्वँ निपा ल्हातिं ज्वनाः जवय् खवय् शीर चाःहुइकी । अनंलि गणेश दनाः दथुइ थान कयाच्वनी । अले अष्टमातृका देवी गणपिन्सं चाःहुलाः गणेशयात स्वागत याइ । थ्व धुंकाः द्यःलात निम्ह दबुलिं खनेदयेकः वयाः इमिसं नृत्य नापं हास्यनाटक नं न्ह्यब्वइ ।
दिगु पूजा नृत्य
दबूलिइ गणेश नृत्य धुंकाः दिगु पूजा धकाः भैरव दथुइ जवय् काली सिंङ्गीणी खवय् बाराही ब्याघ्रिणी च्वनाः दमरु गं थानाः प्यखेर देवदेवतापिन्त पुजा यायेगु भावनाकथं जाकि, स्वां, सिन्हः, ताय् आकाशय् तिनाः नृत्य याइ ।
भैरबं पात्र बीगु नृत्य
पंचताल बाजंया बोलय् भैरबं स्वकः तक तिंगा न्हुयाः अमृतविन्दु प्रसादयात न्हापां स्वर्ग, मत्र्य व पाताल स्वकः विन्दु पात्र बियाः लिपा थःम्हं पान याइ । अनंलि फुक्क देवगणपिन्त पात्र बीगु याइ ।
काली कोप जुइगु नृत्य
अष्टमातृका गंप्याखनय् दकलय् थकालिम्ह काली खः । भैरवं पात्र बीगु झ्वलय् कालिं जितः पात्र मब्युसे क्वकालिपिं बाराही व मेमेपिन्त निं न्हापालाक्क बिल धकाः काली कोप जुइ । नापं काली कोप जूगुयात भलु तं चाल नं धायेगु चलन दु । बेलाख प्याखंया अन्तिम चरणय् सकल देवदेवी गण व प्याखं स्वकुमितय्त आशिर्वाद बीगु ज्या जुइ । थ्व नापं गंप्याखं क्वचाइ ।
यलया ज्यापु कुनां–बिनां
यलया ३० गू ज्यापु त्वाः थथे दु – गुइतः, लुँखुसि, च्यासल, मिखाबहाल, च्वय्बही, क्वय्बही, पूच्व, नःत्वाः, कुछिननि, छाःबहाः, तःननि, नःबही, सलिंछेँ, क्वालखु, कोन्ति, च्वःबु, गःछेँ, छुस्याफल, भिन्द्यःलाछि, खपिन्छेँ, कुतिसौगल, यनमुलि, चपात, सःक्व, सुबहाल, पिन्छेँ, दुपात, त्यागल, धालाछेँ, हःखा (श्रेष्ठ इ., २०१९, पृ. ३७) ।
ज्या
अवाः (६२) अतपाल खँग्वलं वःगु खः । थुकिया प्रक्रिया थथे जुइ – अतपाल – अतपाः [अन्तिमवर्ण लोप]- अःपाः [मध्यवर्ण लोप] – अःवाः [घोषिकरण] – अवाः [दीर्घता लोप] । थुमिसं अप्पा छिनाः अःगलय् उनाः मी । थुपिं यलया च्यासः त्वालय् ख्वातुक्क दु ।
आवाः (६३) पलिया आँय्पा वाइपिं यलया ज्यापु खः ।
माजु (६४) भुतिमालि दयेकीपिं यलया ज्यापु खः । भुतिमालिइ चीगु कायात माका धाइ । भुतिमालि ब्वयेकीगु सुकाय् तइगु जायात माजा धाइ । थन भुतिमालिया पुलांगु खँग्वः मा खनेदु । थुकिया ज्या याइम्हसित मान तयाः माजु धाःगु खनेदु ।
यँवा (६५) बुंगद्यःया रथ पौ (बेत) नं चीपिं ज्यापुतय्त धाइ । बुंद्यःया रथय् नकिं ताइमखु ।
पशु
खिखोंनिखलः (६६) पुलांगु खँ ल्हाइपिं गुइतःया ज्यापु खः ।
धोंखलः (६७) तसकं चलाख च्यासः त्वाःया ज्यापु खः । बुँइ चिकुलां द्यः बित कि जक ध्वं पिहां वइ । व ईतक ज्या याइपिंत धोंखलः धाइ ।
फैखलः (६८) छता हे जक खँ ल्हाइपिं लुँखुसि त्वाःया ज्यापु खः ।
बाराही (६९) सिँकःमि ज्या याइपिं ज्यापु खः। थुमिसं बुंगद्यःया रथ दयेकी ।
थाय्
कात्तिप्याखंया म्ये हालीबलय् वइगु कुनां थन वइ ।
आइपुनि (७०) छाःबहाःया पुं ज्याइम्ह मिसा खः ।
काँपुनि (७१) यलया यनमू त्वाःया काः पुइम्ह ज्यापुनी खः ।
किसिनि (७२) सुबहाः त्वाःया ल्ह्वंम्ह ज्यापुनी खः ।
कुमाःनी (७३) भिद्यःलाछि त्वाःया कुमाःनी खः ।
खासानि (७४) पिन्छेँया बुलुहुँ ज्या याइम्ह ज्यापुनी खः ।
ख्याःनि (७५) कुछिननि त्वाःया ख्याः खलःया म्ह्याय्मचा खः ।
गलःनि (७६) सलिंछेँ त्वाःया गलः दाःम्ह ज्यापुनी खः ।
गोंनि (७७) कुतिसौगः त्वाःया ग्वंया कलाः खः ।
छ्वालिनि (७८) नःत्वाःया छ्वाःम्ह (त्वाः न्ह्यःने वःम्ह) ज्यापुनी खः ।
ताकुनि (७९) गुइतः त्वाःया ताकुसे च्वंम्ह (दुधंम्ह) ज्यापुनी खः ।
त्यपेनी (८०) च्यासः त्वाःया पलः पीपिं खः ।
थुमिसं व्यञ्जनकार (८१) च्वइ (स्वयादिसँ; व्यञ्जनकार) ।
दलिनि (८२) खपिंछेँया ज्यापुनी खः ।
धंगू (८३) खलकं क्वाःबहा द्यःयात जा थुइ । थुमित सुवाः नं धाइ (स्वयादिसँ; सुवाःनी) ।
ध्याकुनि (८४) तःननिया ध्याक्वय् छेँ दुम्ह ज्यापुनी खः ।
धोंनि (८५) च्वःबुँया ज्यापुनी खः ।
नगःनि (८६) छुस्याफलया ज्यापुनी खः ।
नगैनि (८७) दुपात त्वाःया नाग थुज्वःम्ह ज्यापुनी खः ।
प्यँवाःनि (८८) नःबही, पिम्बहायाः ज्यापुनी खः ।
फसिलानि (८९) ग्वाथ्याग्वाथ्या च्वंम्ह हःखा त्वाःया ज्यापुनी बंक्वनी (९०) सःक्व त्वाःया ज्यापुनी खः ।
ब्यांख्वाःनि (९१) क्वय्बही त्वाःया ब्यांया ख्वाःवःम्ह ज्यापुनी खः ।
भालुनि (९२) त्यागः त्वाःया सँ यक्व दुम्ह ज्यापुनी खः ।
भ्यानि (९३) पिलाछेँया फै थें धाल कि धाल याइम्ह ज्यापुनी खः ।
मगःनि (९४) मिखाबहाःया मगःनी खः ।
माकःनि (९५) गःछेँया ज्यापुनी खः ।
सापुनि (९६) पूच्वया सापूया मिसा खः ।
सिंख्वाःनि (९७) च्वय्बही त्वाःया सिंहया थुज्वःगु ख्वाः दुम्ह ज्यापुनी खः।
सुवाःनि (९८) क्वालखुया सुवाःया कलाः खः। थुमित धंगू नं धाइ (स्वयादिसँ; धंगू) । मनूतय्सं धंगू व दगूया अन्तर मसियाः दंगोल च्वइपिं नं यक्व हे दु । येँया दंगोलया ज्या बुँ दायेगु खः। धंगूया ज्या यल क्वालखुया क्वाबहाः द्यःयात जा थुइगु खः ।
यलया देगः व सम्पदा
आयुसतः
यल लाय्कूया उत्तरपाखे मणिगणेशया लिक्क च्वंगु नितँ जाःगु सतःयात आयुसतः धाइ । थ्व सतः गबलय् दयेकूगु अले उकिया मौलिक प्रयोजन छु धइगु स्पष्ट मजू, अथेसां थुकियात झिंच्यागूगु शताब्दीयागु धकाः अनुमान यानातःगु दु ।
स्वन्तिबलय् किजा मदुपिं ततापिं थन किजापुजा यायेत वइ । गुगुं इलय् छम्ह मिसा थः किजायात पुज्यायेत च्यासलय् वनाच्वंबलय् मंगलय् थ्यंबलय् थः किजा मंत धइगु समाचार वयेवं वं थन सतः दुगु थासय् हे पुज्यानाथकूगु व लिपा व मिसां थन बखुंबहाःया जोशीत व पट्कोया श्रेष्ठतय्गु ग्वाहालि कयाः थुगु सतः दयेकाबिल । अथे जुयाः थन किजापुजाकुन्हु किजा मदुपिंसं पुज्यायेगु चलन जूवंगु खः धयागु किंवदन्ती दु ।अथे हे थन यःमरिपुन्हिबलय् यःमरि छानाः पुज्यायेगु नं चलन दु । न्हापा थन गोप्य मूर्ति व शिलालेख दु धइगु स्थानीय मनूतय्गु धापू दुसां आः अन अथे छुं मदयेधुंकूगु अवस्था दु ।
ओमबहाः गणेश देगः
ओमबहालय् स्वतँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण १६९७य् जूगु खः । थ्व देगः प्यागोडा शैलीइ दयेकातःगु दु । मूलुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दुसा पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ भैरवया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे तल्लापतिकं बांबांलाःगु कार्निस तयातःगु दु । देगःया जःखः स्थानीय हिन्दु व बौद्ध द्यःपिनिगु मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
ओलाखु गणेश देगः
यल ओलाखु त्वालय् ३४० दँ पुलांगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व स्वतँ जाःगु देगः चा अप्पां दयेकातःगु कलात्मक प्यागोडा देगः खः । सुन्दर सिँया लुखाया जवय् खवय् सिँहया मूर्ति दु, द्यःने च्वंगु कलात्मक तोलनय् गणेद्यःया मूर्ति कियातःगु दु । स्वतँय् नं पौ दुगु मध्ये क्वय्या नितँ आँय्पायागु पौ व च्वय्या छतँ सिजःयागु पौ खः । थनया अभिलेख कथं थुकिया च्वय्या तँ १६८४ इ दयेकातःगु खः । थनया पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया निर्माण थुकिया जीर्णोद्धार जूबलय् १७८२ इ जूगु खः । थनया विशेषता धयागु मेमेगु गणेद्यः देगःया न्ह्यःने तिछुँ दइगु खःसा थन धाःसा द्वहँयात बाहांकथं स्थापना यानातःगु दु ।
ओलाखु दत्तात्रय देगः
यलया ओलाखु त्वालय् दत्तात्रय देगः दु । झिंच्यागूगु शताब्दीइ दयेकूगु थ्व देगः नितँ जाः । हिन्दु धर्म कथं ब्रम्हा, विष्णु व महेश्वर स्वम्हं छगू हे रुपय् च्वनकि वयात दत्तात्रय धाइ । थ्व देगःया लुखाया तोलनय् जगन्नाथ द्यःया मूर्ति कियातःगु दु ।
च्वय् पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ शिव, विष्णु, राम इत्यादिया मूर्ति लिसें रतिक्रियाया थीथी दृष्य नं कियातःगु दु । देगः न्ह्यःने गरुडयात स्तम्भया द्यःने तयातःगु दु । देगः गबलय् दयेकूगु धयागु प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूसां थुकिया गं धाःसा १९१६ य् जक तयातःगु खनेदु ।
कात्तिदबू
यल लाय्कूया चार नारायण देगः न्ह्यःने च्वंगु दबू ऐतिहासिक कात्तिप्याखं क्यनीगु दबू खः । प्यकुंलाःगु चिकंअप्पां सियातःगु थ्व दबू स्वयेबलय् सामान्य खनेदुसां थुकिया धार्मिक व सांस्कृतिक महत्व तसकं दु । थ्व दबू गबलय् दयेकल धयागु अभिलेख खनेमदुसां सिद्धिनरसिंह मल्लं सुरु याकूगु कात्तिप्याखंलिसे सम्बन्धित दबू जूगुलिं थ्व दबू छुं मखुसां उलि हे पुलां धकाः अनुमान यायेछिं ।
गुगुं इलय् देशय् मनूतय्त तेजहीन जुइगु ल्वचं कःगुलिं उकियात मदयेकेत नरबलि तकं बीमाःगु कथंया प्याखंया सुरुवात अले जुजु थः हे नरसिंह जुयाः प्याखं हुलाः हिरण्यकश्यपु दैत्य क्वःथलेगु परम्परा दुगु थ्व दबूप्रति नेवाःतय्गु श्रद्धा व विश्वास क्वातु ।
थ्व दबूया क्वय् मणिगल हितिया मुहान वा निकास दु अले उकिया सुरक्षा यायेत हे थ्व दबू दयेकातःगु खः धकाः नं धायेगु याः । थ्व दबुलिइ न्हाय्पं दिकाः न्यनकि क्वय् लः हायाच्वंगु सः तायेदइ धकाः नं धायेगु याः ।
कुलिम्ह उमामहेश्वर
यल कुलिम्हय् स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया उमामहेश्वरया देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय् जूगु धयागु सीइमदुनि, तर झिंच्यागूगु शताब्दीयागु देगः धकाः अनुमान यानातःगु दु । चिजाःगु ल्वहंया प्यकुंलाःगु दबू द्यःने देगः दयेकातःगु दु । नितँय् नं च्वंगु त्वानाःसिँइ थीथी द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । दुने देगलय् मू मूर्तिया लिसें सूर्य, नारायण व हरिहरया मूर्ति दु । थुकिया जीर्णोद्धार १८७५य् पन्नावनिश हर्ष बाबुं याःगु खः । तर थुकिया मूर्ति धाःसा १९८६यागु जक खनेदु । लिपा १९३३लिपा हानं थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।
कुलिम्ह नारायण
यल कुलिम्ह त्वालय् नारायणया नितँ जाःगु देगः दु । थुकिया स्थापना गुबलय् जूगु धयागु सीमदुसां जीर्णोद्धार झिंन्हय्गूगुं शताब्दीइ जूगु खनेदु । छतँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । न्हापांगु तल्लाया कलात्मक लुखा दुने नारायणया मूर्ति तयातःगु दु । निगुलिं तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया थीथी अवतारयात चित्रण जुइकथं थीथी मूर्ति कियातःगु दु । च्वय् कलात्मक गजू शोभायमान जुयाच्वंगु दु । थन ब्रम्हूपाखें पुजाआजा जुयाच्वनी ।
कृष्ण देगः
यल लागा जक मखु, नेपाःया हे छगू सुन्दर ल्वहं देगः कथं नांजाःगु कृष्ण देगः यल लाय्कूया चुलिंचू लाः । ने.सं. ७५७य् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं दयेकूगु थ्व देगः शिखर शैली व मुगल शैलीया संमिश्रण धाइ । देगः प्यतँजाः अले थुकिइ गनं मदुकथं २१पु गजुलिं छाय्पियातःगु दु । थुकिया मू मूर्ति धाःसा जुजुं थम्हं दयेकूगु मखसे वयात म्हगसय् थन थन दु धाःगुया भरय् वनाः मालाः लुइकाहःगु धइगु धापू दु । रुक्मणि व सत्यभामालिसे च्वनाच्वंम्ह कृष्ण थन मू मूर्ति खःसां थन मेमेगु हिन्दु द्यःया मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।
थन हिन्दु ग्रन्थकथं विष्णुया झिगू अवतारकथं कयातःपिं कुर्म, बराह, नरसिंह, बामन, बलराम, मत्स्य, कल्की, राम, सीता अले बुद्धया नं मूर्ति दुथ्याकातःगु दु । अथे हे न्हापांगु तल्लाया धलिंक्वय् कार्नेसय् रामायणया थीथी दृश्य झ्वःलिक कियातःगु दु । नितँय् प्यखेरं लोकेश्वरया मूर्ति दुगु धकाः धयातःगु दु ।
स्वतँय् शिवया थापना यानातःगु दु, गुकियात सन्तानेश्वर महाद्यः धाइ अले मस्त मदुपिंसं थन पुज्यातकि सन्तान लाभ जुइ धयागु विश्वास नं दु ।
नेपाःया हे छगू हिन्दु देगः कथं नांजाःगु थ्व थासय् न्हापां निसें राजपरिवारया विशेष श्रद्धा दु अले आः नं कृष्णाष्टमिकुन्हु राष्ट्राध्यक्ष वयाः प्रसाद कायेगु प्रचलनयात निरन्तरता बियातःगु दनि ।
केशवनारायण चुक
मणिगल लाय्कूया मूलुखा यानातःगु लुँध्वाखां दुहां वनेवं थ्यनीगु चुक केशवनारायण चुक खः । थ्व चुकया दथुइ झिंन्यागूगु शताब्दीया मणि केशवनारायणया देगः दु । अन लक्ष्मी व गरुड सहितया नारायणया मूर्ति दु । लाय्कूया विकासया क्रमय् अन च्वंगु स्वंगू चुकया दकलय् लिपा दयेके सिधःगु थ्व चुक सन् १७३४य् दयेकूगु खः । न्हापा थुकियात चौकोट दरबार धायेगु याइगु खः ।
सन् १९८२ इ अष्ट्रिया सरकारया ग्वाहालिं लाय्कूया जीर्णोद्धार जुइधुंकाः थुकिया मू अंशयात संग्रहालय कथं विकास यायेगु निर्णय जुइवं सन् १९९७य् अबलय्या जुजु वीरेन्द्रपाखें थुकिया उलेज्या जूगु खः । अनंलि थ्व चुकया लुखायात संग्रहालयकथं छ्यलेगु ज्या जुल । थन दुने धलौट, ली, सिजः ल्वहं व सिँयागु हिन्दु व बौद्ध द्यःया मूर्ति लिसें थीथी सांस्कृतिक वस्तुया ब्वज्या जुयाच्वंगु दु । थन खुगूगु शताब्दीनिसें नीगूगु शताब्दीया मूर्ति लिसें सन् १६६६या श्रीनिवास मल्ल जुजुया विशेष सिंहासन तकं ब्वयातःगु दु । थनया चुकय् लाय्कुलिइ थीथी इलय् लूगु शिलापत्र तयातःगु दु ।
कोपेश्वर
यल लाय्कूया उत्तरपाखे भिंद्यःया देगः लिक्क ल्वहंया छतँ जाःगु गुम्बज शैलीया देगः दु । उकियात कोपेश्वर महाद्यः धाइ । थुकियात स्वनिगःया ६४ प्रमुख शिवलिङ्ग मध्ये छगू धकाः कयातःगु दु ।
थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धयागु ऐतिहासिक प्रमाण मदुसां जुजु श्रीनिवास मल्लया पालय् थ्व देगः दु धइगु ग्रन्थय् उल्लेख जुयाच्वंगु दु । न्हापा चिकंअप्पां दयेकातःगु देगःयात जोशीतय्सं ल्ह्वनाः ल्वहंया देगः दयेकूगु अन अभिलेख दु । थ्व देगःया आःया स्वरुप सछि व चाःचू दँ न्ह्यः जक तयार जूगु खनेदु ।
स्वस्थानी बाखंया लिधंसाय् महाद्यवं मदुम्ह सतिदेवीया म्ह क्वबियाः उखेंथुखें जुयाच्वंबलय् थन वयागु ब्वह कुतुं वंगु जुयाच्वन धकाः धायेगु याना वयाच्वंगु दु । थन अबलय् शिवलिङ्ग उत्पत्ति जूगु अले थन हे थःहे पार्वती नं उत्पति जूगु किंवदन्ती दु । थथे छगः हे देगलय् शिव व पार्वती दुगु तसकं दुर्लभ धाइ । अथे हे थन इहिपा मजुयाच्वंपिंसं पुजा आराधना याःवलकि वया याकनं इहिपा जुइ व कलाःभाःत ब्यागलं च्वनाच्वंपिंसं पुजा यातकि उमि हानं ह्वनेदइ धयागु नं जनविश्वास दु ।
कोबहाः महाद्यः
कोबहालय् चिग्वःगु शिवालय दु, थुकियात जगदीश्वर शिवालय धाइ । थुकिया निर्माण १६६० इ जगत समशेर कुँवर राणापाखें जूगु खनेदु । थ्व देगःया पौ गं आकारयागु खः । थुकिया लुखा पाटीं त्वपुयातःगु दु । कम्पाउण्ड दुने अज्याःगु हे मेमेगु नं देगः दु ।
कोबहाः कृष्ण देगः
कोबहालय् कृष्णया ल्वहंया देगः दु । थुकिया स्थापना वि.सं. १६८० जूगु खः । मुक्कं ल्वहँतं जक दयेकातःगु थ्व छतँ जाःगु शिखर शैलीया देगः खः । लिपा थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय् थुकी अप्पा व बज्र ल्वाकछ्यानाः गुम्बज दयेकूगु खनेदु । थुकिया न्हापांगु तल्लाय् बरण्डा व च्वय्या तल्लाय् बार्दलि पिकयातःगु दु । थुकिया द्यःने पुलांगु कृष्ण देगःया नक्कल यानाः गुम्बज दयेकातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४लिपा जूगु खनेदु ।
क्वाछेँ बालकुमारी देगः
यल क्वाछेँ त्वालय् बालकुमारीया तग्वःगु प्यागोडा शैलीया देगः दु । १६२२ य् दयेकातःगु थ्व देगः यलया हे छगः मूलगु शाक्त सम्प्रदायया देगः खः । तसकं आकर्षक खनेदुगु थ्व देगः न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दुसा स्वदुवाः लुखाय् नं तोलं तयातःगु दु । अथे हे ल्वहंया सिंह तयातःगु दु । दुने कुमारीया मूर्ति अंगलय् लिधंकातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ कलात्मक देवीदेवतापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । वि.सं. १६९७ य् थुकिया लिपांगु निगू तँ तनातःगु खः । देगःया जीर्णोद्धार वि.सं. १६९७ य् व १८३५य् जूगु खःसा वि.सं. २०८० इ नं थुकिया जीर्णोद्धार जूगु दु ।
क्वाछेँ सरस्वती देगः
यल क्वाछेँ त्वालय् चिग्वःगु, तर ऐतिहासिक महत्वं जाःगु ससुद्यःया देगः दु । छतँजाःगु साधारण खनेदुगु पुलांगु देगः खः । थ्व खुल्ला थासय् दयेकातःगु दु । अले थ्व देगलय् कैलाश परिवारया द्यःपिं लिसें बराह, त्रिशूल, मण्डल, प्रदीप स्तम्भ व शिवलिङ्ग नं दु । देगःया निर्माण वि.सं. १४४६ य् बुद्धराज व मेमेपिं जानाः याःगु खः । अले लिपा थुकियात लक्ष्मी भारों जीर्णोद्धार यात । वयांलिपा वि.सं. १९३३य् नं हानं जीर्णोद्धार जूगु खनेदु । थन पाहांचःह्रेबलय् मेला जुइ ।
खपिंछेँ भैरव देगः
यलया खपिंछेँ त्वालय् भैरवया देगः दु । छतँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १६६३इ दयेकातःगु खः । थ्व द्यःयात महाभैरव नं धाः । चुकय् दुने लाःगु थ्व देगः छतँ जाः । प्यखेरं बार्दलि पिकयाः दयेकातःगु थ्व देगलय् मूलुखा कलात्मक दु अले निखेरं ततःपाःगु तिकिझ्याः तयातःगु दु । छतँजाः प्यागोडा शैलीया देगलय् स्तम्भ नं थनातःगु दु । शैव सम्प्रदायया कथं भैरवया पुजा जुइगु थ्व थासय् स्थानीय मनूत दक्व जात्रां व थःगु छेँय् भिंज्या यायेगु दिनय् पुजा वयेगु चलन दु । चौथिकुन्हु जात्रा जुइ ।
गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय् खुल्लागु थासय् गणेद्यःया छतँ जाःगु देगः दु । थुकिया अभिलेख कथं थ्व वि.सं. १७७५य् दयेका तयेधुंकूगु खनेदु । अथे हे थन जःखः विष्णु, सूर्य, शिव, सरस्वती व उमामहेश्वरया मूर्ति लानाच्वंगु दु । थुपिं मूर्ति मल्लकालया पूर्वाद्र्धय् दयेकातःगु अनुमान यानातःगु दु ।
गुइता गणेद्यः देगः
गुइता त्वालय् नितँ जाःगु गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः गबलय् दयेकूगु धयागु क्यनीगु अभिलेख थन मदु । ल्वहंया फःया द्यःने थ्व देगः दयेकातःगु दु । लुखाया जःखः छज्वः सिंह दु । कलात्मक लुखाया द्यःने तोलं दु । बांलाःगु अवस्थाय् दुगु थ्व देगलय् आँय्पापौ दु । च्वय् नेपाःया परम्परागत ध्वाँय्या लिसें गजू दु अले अनंनिसें क्वसायेकातःगु पताः दु । देगःया खवय् गं छगः यखायातःगु दु ।
चामुण्डा देगः
शंखमूलं च्वय् सिकबहिली लँ सिथय् चामुण्डाया तग्वःगु देगः दु । गबलय् दयेकातःगु धइगु स्पष्ट मजूसां यलया हे उत्कृष्ट हिन्दु पीठ मध्ये छगू थ्व नं खः । जमिनया तहलय् दयेकातःगु देगःया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, स्वंगू हे तोलं दु । स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगःया न्हापांगु व निगूगु पौ आँय्पायागु दुसा च्वय्या पौ सिजःयागु खः । अथे हे गजुलिं क्वय् थ्यंक ताःहाकःगु पताः नं दु । त्वानाःसिँइ आकर्षक द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । थ्व परिसरय् न्यागूगु वा खुगूगु शताब्दीया उमामहेश्वरया देगः लूगु दु । अथे हे न्हापा थ्व थासय् सिकबही धयागु बौद्ध महाविहार नं दुगु खः धयागु मान्यता दु ।
चारनारायण देगः
यल लाय्कूया दकलय् न्ह्यःने, कृष्ण देगःया लिक्क चारनारायण वा जगत नारायण देगः दु । नितँ जाःगु आँय्पापौ दुगु प्यागोडा शैलीया थ्व देगः थ्व लागाया दकलय् पुलांगु देगः मध्ये छगः खः । जुजु पुरन्दर सिंहं ने.सं. ६८७ य् दयेकातःगु थ्व देगः कात्तिदबूया न्ह्यःने दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व देगः दुसा थन थहां वनेगु स्वाहानेया जवय् खवय् द्वारपालया रुपय् अजय व विजयया सुन्दर व कलात्मक मूर्ति दु । थ्व देगःया प्यखेरं लुखाच्वय् तयातःगु उत्कृष्ट कलाकारिताया नमुना सिँया तोलंया कारणं नं थ्व देगः महत्वपूर्ण खनेदु । अथे हे थन च्वय्या तल्लाया त्वानाःसिँइ अष्टभैरव व अष्टमातृकाया चित्रण दुसा क्वय्या तल्लाया त्वानाःसिँइ विष्णुया २०गू अवतारया कलात्मक चित्रण जुयाच्वंगु दु । अले व त्वानाःसिँइ रतिक्रियालिसे स्वाःगु थीथी चित्र कियातःगुलिं नं थ्व देगः आकर्षक जूगु दु । नारायणया देगलय् थज्याःगु चित्र तसकं म्हो जक लुइके फइ ।
चालाछेँ नारायण देगः
यलया चालाछेँ त्वालय् उमा नारायणया देगः दु । छतँजाः जक यानाः दयेकातःगु थ्व देगःया निर्माण मिति व निर्माताया बारे जानकारी मदु । छतँजाः जक खःसां थ्व देगलय् मोहडा कियातःगु कार्निसया झ्वलं निगू भागय् विभाजन यानातःगु दु । थ्व द्यःगलय् लुखाया चौकोस कलात्मक कथंयागु दयेकातःगु दु । दुने नारायणयागु ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थीथी द्यःपिनिगु मूर्तिलिसें त्वानाःसिँइ देगःया पौ दिकातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी सम्प्रदायया भक्तजनत वयेगु याः ।
च्वःप्वः गणेद्यः देगः
यल च्यासः लिक्क चपः त्वालय् चपः वा च्वःप्वःगणेद्यःया देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७४५य् जूगु खः । चिधंगु चुकय् दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगः स्वयेबलय् आकर्षक खनेदु । थुकिया न्ह्यःने स्वदुवाः लुखा दु, अले स्वंगुलिं लुखाय् छगू छगू तोलं तयातःगु दु । थुकिया त्वानाःसिँइ च्याम्ह भैरव व मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । द्यः खोपि दुने तयातःगु दु, अले मनू फ्यतुनाः पुज्यायेछिंक दयेकातःगु दु । देगः न्ह्यःने बाहां तिछुँया पलेसा द्वहँ तयातःगु नं थ्व देगःया विशेषता खः ।
च्यासः गणेद्यः देगः
च्यासः त्वालय् लँसिथय् चिग्वःगु गणेद्यःया देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगः वि.सं. १७३२य् दयेकूगु खः । सिजःया कलात्मक लुखाया द्यःने कलात्मक तोलं दु । अले जःखः सिजलं भुनातःगु छज्वः सिंह व नेपाःया परम्परागत ध्वाँय् नं छाय्पियातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँइ कलात्मक द्यःपिनिगु मूर्ति दु । गजूनिसें क्वथ्यंक स्वंगू पताः ब्वयेकातःगु दु । अथे हे न्ह्यःनेसं ल्वहंया संरचनाय् गं यखानातःगु दु । आकारया ल्याखं चिग्वःसां स्थानीय मनूतय् दथुइ थुकिया तःधंगु सांस्कृतिक महत्व दु । थन च्वंपिनि थ्व संरक्षक द्यः खः, अले हरेक जात्रां व संस्कारजन्य ज्याझ्वः जुइबलय् थन वयाः न्हापां पुजा यायेमाःगु चलन दु ।
च्यासः भगवती देगः
च्यासः क्वय्लाछिइ लँसिथय् भगवतीया छतँ जाःगु चिग्वःगु देगः दु । थ्व देगःया लुखाया जःखः च्वंगु सिंह वि.सं. १६७९य् दयेकातःगु दसि स्वयेबलय् थ्व देगः व स्वयां पुलांगु जुइमाः । छतँजाः जक जूसां देगःया लुखा व जःखःया बुट्टा तसकं कलात्मक दु । जःखः ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । लुखाया च्वय् च्याका ल्हाः दुम्ह द्वहं गयाच्वंम्ह नासःद्यः वा नृत्यनाथ दुसा दुने तःधिकःम्ह महिषमर्दिनीया मूर्ति दु । थ्व द्यःयात पलाञ्चोक भगवतीया प्रतिमूर्ति नं धायेगु याः ।
च्यासिं देगः
मणिगल लाय्कूया दक्षिणपूर्वी कुंचाय् ल्वहंया च्यासिं लूगु देगः दु । थ्व कृष्णया देगः खः । थ्व देगः ई.सं १७२३ य् जुजु योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय् योगमतिं दयेकाबिउगु खः । थुकियात जुजु योगनरेन्द्र मल्ल मदयेधुंकाः वलिसे सती वंपिं च्याम्ह लानिपिनिगु लुमंतिइ दयेकेबिउगु धाइ । लँसिथय् लाःगु स्वतँ जाःगु कलात्मक ल्वहंया थ्व देगः प्यखेरं ल्वहंया फलय् दयेकातःगु दु । पूर्वपाखे स्वःगु स्वाहानेया निखेरं ल्वहंया सिंहत व खड्ग ज्वनातःपिं सेनात पहरेदार कथं तयातःगु दु । च्यागू कुनय् च्यागू लुखा थें कलात्मक दयेकातःगु दुसां पूर्व व पश्चिमया लुखा जक चाली ।
ल्वहंया स्वाहाने गयाः मातनय् वनेजिउ । प्यखेरं चाःहिले जीक बरण्डा दु । बरण्डाय् च्यागू हे शिखर शैलीया बुर्जा थनातःगु दु । अले दुने राधाकृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । लिसें अन थीथी द्यःया मूर्ति नं छाय्पियातःगु दु । दकलय् च्वय् लुँ सियातःगु कलात्मक गजू दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा जीर्णोद्धार यानातःगु खः ।
जगतनारायण देगः
यल बागमति सिथय् शंखमूल घाटसिथय् प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु थासय् जगतनारायणया देगः दु । शिखर शैलीया थ्व देगः वि.सं. १८६०इ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरया किजा जगतसमशेरं दयेकातःगु खः । ल्वहंयागु फःया द्यःने सिंह पाः दुगु स्वाहाने च्वय् अप्पां थ्व देगः दनातःगु दु । तर ल्वहंया थांलिसें च्वय् झ्याः नं दु । थ्व परिसर दुने तःधिकःम्ह गणेद्यः व हनुमानया मूर्तिलिसें गरुडया मूर्ति नं दु । प्यखेरं दयेकातःगु सतलय् च्वंगु कलात्मक झ्याः व लुखां नं थ्व परिसरया महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।
तग्वः गं
मणिगल यल लाय्कूया देगुतलेजु देगःया न्ह्यःने तग्वःगु गं स्थापना यानातःगु दु । थुकियात जुजु विष्णु मल्ल व लानि चन्द्रलक्ष्मीं ने.सं. ८५७ य् स्थापना याकूगु खः । थ्व स्वयां न्हापा थन च्वंगु तग्वःगं बुंगद्यःयाथाय् तयेयंकूगु धयागु जनश्रुति दु । थुकियात तलेजु भवानीया नित्यपुजाया इलय् जक थायेगु यानाः दयेकूगु खः । यलया राजनीतिक अवस्था क्वातु मजुइवं प्रधानतय्सं जुजु दयेकूम्ह विष्णु मल्लं तलेजु भवानीयात लय्तायेकेत व गुगुं इलय् युद्ध जुइगु सम्भावना खनाः युद्धया जनाउ बीत थ्व गं स्थापना याःगु नं धाइ । वि.सं. १९९०या भुखाचं थुकियात क्षति मयाःसां लिपा थुकिया सिँ स्यनाः दुनावयेवं प्रधानमन्त्री चन्द्र समशेरं हात्तीबनं न्हूगु ल्वहं हयाः जीर्णोद्धार याःगु धकाः वंशावलीइ उल्लेख दु । वयां लिपा थुकिं सिजःपौ, स्वंगः गजू व फय्गं नं तयाः छाय्पियातःगु दु ।
तलेजु देगः
मणिगल अर्थात् यल लायकूया मुख्य थासय् थनया दकलय् तजाःगु न्हय्तँ जाःगु देगः तलेजु देगः खः । थन तलेजु भवानीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व द्यःयात दकलय् न्हापां ने.सं. ७०४ य् जुजु शिवसिंह मल्लं गुरु लम्बकर्ण भट्टया सहमति कयाः तन्त्रोक्तविधानपूर्वक बाह्यान्तर यानाः स्थापना याःगु खः ।
वयां लिपा सिद्धिनरसिंह मल्लं ने.सं. ७४७ य् न्यातँजाः दयेकाः उकी लुँया गजू छाःगु खः । अनं ने.सं. ७८३य् थ्व देगः मिं नयाः क्षति जुइवं जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार यात । लिपा ने.सं. ८१३ य् जुजु योग नरेन्द्र मल्लं थुकिया न्ह्यःने ल्वहंया थां दयेकाः उकिया द्यःने थः लानिपिं लिसें दुगु मूर्ति तल । थुकिया मूलुखा मूचुकय् दु । थन च्वंम्ह द्यःयात दँय्दसं मोहनिबलय् चुकय् च्वंगु देगलय् हयाः अन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु चलन दु ।
तिछुँ गणेद्यः देगः
यल तिछुँगल्लिइ गणेद्यःया छगः चिग्वःगु कलात्मक देगः दु । चिबालाचागु गल्लिया झ्वलिक छेँ दुथाय् अप्पां दनातःगु थ्व देगः बिस्कं खनेदु । चिग्वःसां स्वतँ जाःगु देगः बांलुइकातःगु दु । ल्वहँतं वा अप्पां दनातःगु थ्व देगःयात आः क्वंनिसें गजू तकं सिजःपातां भुनाः कलात्मक दयेकातःगु दु । मुख्य लुखाया च्वय्् गरुड दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह सिजःयापिं तिछुँ व वयां पिने धातुया हे स्वतँजायेक चाकःमत तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं परम्परागत ध्वाँय् ब्वयेकातःगु व दथुइ पताः ब्वयेकातःगु बांलाः । देगः गबलय् दयेकूगु धइगु सीमदु ।
तुम्बहाः नारायण देगः
यल तुम्बहाः दुने स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः प्यकुंलाःगु फःयात आधार दयेकाः दयेकातःगुनारायण द्यःया देगः दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १५७५य् जूगु खः अले आधिकारिक नां गजेन्द्रमोक्ष नारायण देगः खः । छेलिया तल्लाय् प्यखेरं थां झ्वःलिक थनातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया विविध रुपत चित्रित यानातःगु दु । न्हापांगु तँ व च्वय्या तँय् सहायक देवस्थलया रुपय् देगःया रुप थनातःगु दु ।
त्यागः बालकुमारी द्यःछेँ
त्यागः त्वालय् सामान्य छेँ थें च्वंगु छेँ बालकुमारीया द्यःछेँ खः । वि.सं. १८८६ इ जीर्णोद्धार जूगु थ्व द्यःछेँया निर्माण थबलय् जूगु धकाः प्रमाणित याइगु अभिलेख मलूनि । थ्व छेँ सुन्दर काष्ठकलाया नमुना जुयाच्वंगु दु । थन लुखाय् तयातःगु तोलनय् कुमारीया मूर्ति कियातःगु दु । अथे हे थन छेलिइ च्वंगु तिकिझ्याः चाकलाःगुलिं नं थ्व छेँया विशेषता अप्वयाच्वंगु दु । थन च्वंगु त्वानाःसिँइ मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु ।
त्यागः गणेद्यः देगः
यल त्यागः त्वालय् चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १६४८ स्वयां न्ह्यः जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः । थ्व त्वानाःसिँ वि.सं. १७४३य् तयातःगु अभिलेख दु ।
थनया पुजाआजा यायेत वि.सं. १६४८य् हे गुथिया व्यवस्था यानातःगु दु धइगु नं थनया अभिलेखय् न्ह्यथनातःगु दु । देगःया लिक्कसं लोकेश्वर व शितलाया नं मूर्ति दुगुलिं थन हिन्दु व बौद्ध निगुलिं धर्मयापिं मनूत वयाः पुज्यायेगु वा भागि यायेगु जुयाच्वंगु दु धइगु क्यं ।
दुपाः गणेद्यः देगः
यल दुपाः त्वालय् चिबालाचागु गल्लि दुने गणेद्यःया स्वतँ जाःगु देगः दु । बौद्ध व हिन्दुतय्सं पुज्याइगु थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७०८य् जूगु खः । मुख्य लुखाया द्यःने गणेद्यःया मूर्ति दुगु तोलं तयातःगु दु । लुखाया जवंखवं निम्ह ल्वहंयापिं सिंह व वयां पिने ल्वहंया हे चाकःमत तयातःगु दु । पौ दिकेत तयातःगु त्वानाःसिँया कलाकृति बांलाः ।
धलाछेँ लक्ष्मीनारायण देगः
यलया धलाछेँ त्वालय् लक्ष्मीनारायणया देगः दु । ल्वहंया थ्व देगः वि.सं. १६८१इ दयेकूगु धयागु थनया अभिलेखं क्यं । ल्वहंया स्वतँ जाःगु फःया द्यःने दयेकातःगु थ्व देगः चिग्वःसां तःजाः खनेदु । थ्व ईया मेमेगु हिन्दु देगःया तुलनाय् थ्व साधारणकथंया खनेदु । ३४० दँ पुलांगु देगः खःसां थुकिया उचित संरक्षण जुइफयाच्वंगु मदु । थन देगः च्वय् बुयावयाच्वंगु वंगलसिमाया कारणं थ्व झन् झन् स्यनावनीगु खनेदु ।
ध्वाकासि गणेद्यः
सामान्य कथंया प्यखेरं पःखालं चाःहीकातःगु देगःयात ध्वाकासि गणेद्यः धाइ । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६१ इ हे जूगु खनेदु । लुखाय् निम्ह ल्वहंयापिं सिंह पाः तयातःगु दु । थुकिया काष्ठकला नष्ट जुइधुंकूगु अवस्था दु । थन बुंगद्यःया जात्राबलय् पुजा जुइ । थन वि.सं. १६८९या अभिलेख दु अले थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९इ जूगु खः । ऐतिहासिक व सांस्कृतिक महत्व दुसां संरक्षणया अभावय् थनया बारे यक्व जानकारी लुइकेगु सभ्भव मजू ।
नरसिंह देगः
यल लाय्कू न्ह्यःने चिग्वःसां मेथाय् यक्व थासय् मदइगु नरसिंह देगः छगः दयाः थन थःगु बिस्कं महत्व दयाच्वंगु दु । विष्णुया अवतार मध्ये छगू धयातःम्ह नरसिंह देगः थन गन्धकुट शिखर शैलीइ दयेकातःगु दु ।
यलया जुजु पुरन्दरसिंहं थ्व देगः ने.सं. ७१० य् दयेकेबिउगु खः । वं थः दाजु नरसिंहया नामं व मदयेकाः वयागु लुमंतिइ दयेकूगु खः । नरसिंहयात विष्णुया प्यंगूगु अवतार कथं काइ । थन च्वंगु ल्वहंयागु नरसिंहया मूर्तियात ल्हातिइ शंख, चक्र, गदा, खड्ग, वज्र व पाश ज्वंकातःगु दु । वयां क्वय् भक्तजनतय्गु मूर्ति नं दु । प्यदुवाः लुखाया च्वय् झ्याः दुगु बुर्जा दु । न्हापा अप्पां कलात्मक कथं दयेकातःगु जूसां लिपा प्लास्टर यानाः त्वपुयातःगु खनेदु ।
मेखे स्थानीय मनूतय्गु धापू कथं धाःसा थ्व देगः कात्तिप्याखं सुरु जुइधुंकाः तिनि दयेकूगु खनेदइ । उमिगु धापू कथं न्हापा कात्तिप्याखं हुलीबलय् नरसिंहं पुइगु विशेष ख्वाःपाः दु, व ख्वाःपाः पुनाः प्याखं हुलकि वया प्रहारं मुर्छा जुइम्ह दैत्य धाथें हे सीगु जुयाः थ्व ख्वाःपाःयात बँय् थुनाः उकिया द्यःने थ्व देगः दयेकूगु खः ।
न्हापा थ्व देगःया नामय् यक्व जग्गा आयस्ता दुगु अले थीथी पुजाआजा न्ह्यानाच्वंगु धयागु अभिलेख दुसां आः थुकिया आयस्ता गन वन धकाः सुनां धायेमफुगु अले अन अज्याःगु नियमित पुजाआजा नं मन्ह्यायेधुंकल धइगु स्थानीय जनताया धापू दु ।
नासः चुक
यल लाय्कूया प्यंगू मूमूगु चुक मध्ये छगू नासः चुक खः । मूचुक व केशवनारायण चुक धुंकाः थ्व तःधंगु चुक खः । थन नासःद्यः स्थापना यानातःगु दु । थन यल जुजुया संरक्षकत्वय् न्ह्याइगु कातिप्याखंया तयारी कथं नासःद्यःया पुजा याइ, अले बाजं व प्याखं स्यनेगु ज्या याइ ।
पाटन संग्रहालय व देगुतलेजु दथुइ च्वंगु लुखां देगुतलेजु दुनेया खिउँगु लं जुनाः थन वनेफइ । न्हापा थन पर्यटक शौचालय दयेकातःगु खःसां लिपा धःया समस्या वयाः बन्द जूगु दु । ऐतिहासिक थाय् खयाः नं थुकिया उचित संरक्षण जुयाच्वंगु मदु धकाः स्थानीय मनूतय्सं धयाच्वंगु दु ।
नुगः उमामहेश्वर देगः
यल लुँहिति लिक्क नुगः उमामहेश्वरया देगः दु । नितँ जाःगु फःया द्यःने थ्व ल्वहंया देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । प्यखेरं ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने देगःया नितँ दयेकातःगु दु । च्वय्या तँय् प्यखेरं भचा तग्वःगु व प्यकुनय् भचा चिग्वःगु च्यागः देगः दयेकातःगु दु । दथुइ च्वामुक थकयाः वयां च्वय् गजू दयेकातःगु दु । दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया निर्माण वि.सं. १७१७य् जूगु खःसा थुकिया जीर्णोद्धार वि.सं. १९५९ इ जूगु खः ।
नुगः उमामहेश्वर देगः
यल नुगलय् मेगु नं उमामहेश्वरया देगः दु । गबलय् दयेकूगु धकाः सीमदुनिगु थ्व देगः शिखर शैलीं दयेकातःगु दु । थुकिया प्यखेरं बरण्डा तयाः चाकः बियातःगु दु । छेलिइ ल्वहंया थां तयाः उकिया द्यःने झ्यातुक कार्नेस तयाः देगः छाय्पियातःगु दु । थुकिया दुने शिव व पार्वतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थुकिया प्यखेरं ग्वाखंचा दयेकाः अन द्यःपिं स्थापना यानातःगु दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९६६ य् जुल ।
पिंछेँ गणेद्यः देगः
यल पिंछेँ त्वालय् स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया गणेद्यः देगः दु । थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व स्वतँ जाःगु आँय्पापौयागु खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६५३ य् जूगु खः । थनया कलात्मक लुखा जवय् खवय् छज्वः ततःधिकःपिं ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु ।
कलात्मक लुखाय् खापा मदु, अले दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ मातृका व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय् न्हूगु पहः वःगु गं छगः नं दु ।
पिलाछेँ गणेद्यः देगः
यलया पिलाछेँ त्वालय् विशिष्ट प्रकारया स्वतँ जाःगु गणेद्यः देगः दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १७१४य् जूगु खः । थुकिया न्हापांगु तल्ला थां थनाः दयेकातःगु दु । पौ दिकातःगु त्वानाःसिँ मध्ये गुलिंलय् मातृकापिनिगु मूर्ति कियातःगु दु धाःसा गुलिं सादा जक लानाच्वंगु दु । थन हिन्दु व बौद्ध निखलकं इलय् ब्यलय् थःथःगु आस्थाकथं पुज्याःवयेगु यानाच्वंगु दु ।
भण्डारखाल क्यब
मणिगल दरबार दुने पूर्वपाखेया खुल्ला थासय् च्वंगु क्यबयात भण्डारखाल क्यब धाइ । ने.सं. ७७२ न्ह्यःनिसें थ्व थाय् क्यब जुयाच्वंगु खनेदु । न्हापा थन पाल्जाः, हसना आदि तःताजि स्वां ह्वइगु धकाः ग्रन्थय् धयातःगु दु । थ्व क्यबय् राजकुलों लः हयातःगु दु ।
थन दुने जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं पलेस्वां पुखू दयेकातःगु दु । पुखूया सिथय् कलात्मक हिति व स्नानागार नं दु । पूर्व भागय् च्वंगु सुन्दर ल्वहंया पश्चिम स्वःगु हितिं लः हाइगु यानातःगु खः । थुकिया दथुइ ल्वहंया थां नं तयातःगु दु ।
थ्व पुखूया उत्तरपूर्वी कुनय् छगू सुरुङया लुखा दु । थ्व गन वनेगु सुरुङ खः धकाः दुग्यंक अनुसन्धान यानातःगु मदु । अथेसां थ्व थासं थनया जुजुपिं च्यासलय् रासलीला यायेत वनेगु याइ धइगु जनश्रुति दु । आःया अवस्थाय् थनया क्यबया यक्व थाय् मेमेगु प्रयोजनय् वनाच्वंगु दु । पुरातत्व विभागं थन भवन दयेकाः प्रयोगशाला व मेमेगु ज्याकू संचालन यानातःगु दु । अथे हे दरबारया भग्नावशेषपाखें प्राप्त जूगु थीथी मूर्ति नं थन संकलन यानातःगु दु ।
भिंद्यः
यल लाय्कूया उत्तरपाखे लँसिथय् भिंद्यःया तजाःगु देगः दु । स्वतँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा देगः यल लाय्कूया दकलय् तजाःगु देगः खः । थ्व देगः दकलय् न्हापां सुनां गबलय् दयेकल धयागु स्पष्ट मजूसां न्हापा दुगु देगः मिं नयेवं ने.सं. ८०१ य् जुजु श्रीनिवास मल्लं जीर्णोद्धार याःगु खः । थ्व देगः कलात्मक लुखा, झ्याः, त्वानाःसिँ, गजू अले पताःया कारणं नं महत्वपूर्ण धाइ ।मेमेगु देगः थें थ्व वर्गाकार मजुसे हाकःचा लाःगु वा आयताकारय् दु । अथे हे मू द्यःया मूर्ति छतँजाः च्वय् वा मातनय् जक तयातःगु दुसा लुखां दुहां वनेवंया थासय् भण्डार यानाः अन जात्रा यायेत पिकाइम्ह चीधीम्ह द्यःया मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व देगलय् मातंया तल्लाय् रौद्र मुद्राय् भिंद्यःया मूर्ति दु । ह्याउँगु रंगया भिंद्यवं शत्रुयात तुतिं काकाः जवगु ल्हाः म्हूचिनाः ल्ह्वनाच्वंगु मुद्रा असाधारण खनेदु । लिसें थन म्हासुम्ह देवी, वँचुम्ह भैरव व ह्याउँम्ह कालीया नं मूर्ति दु । उकिइ म्हासुम्हयात द्रौपदी धायेगु याः धाःसा जनबोली वँचुम्हयात धुसि आजु व ह्याउम्हयात धुसि अजि धकाः नं धायेगु चलन दु ।
गुलिस्यां थुकियात पाञ्च पाण्डव व द्रौपदीया मूर्ति धकाः नं धाइ । थुकिइ मध्ये भिंद्यःया ख्वाः तंचायाच्वंम्ह जुजु श्रीनिवास मल्लयागु हे प्रतिमूर्ति खः धकाः धायेगु चलन दु । वयां च्वय्या तँय् भिंद्यःलगायतया द्यःया पुलां पुलांगु मूर्ति तयातःगु दु ।
थ्व मूर्तियात गुलिस्यां हिन्दु ग्रन्थ महाभारतया पात्र भीमसेन अले वं किचक धइम्ह दैत्य अथवा दुशासन स्याःगु रुप धकाः धायेगु याः धाःसा गुलिस्यां थ्व भिंद्यः धइम्ह भिंम्ह द्यः अले लोककल्याणया स्वरुप खः धकाः धायेगु नं याः । थ्व द्यःयात यलया व्यापारीवर्गं तसकं हनाबना तयाः पुज्याना वयाच्वंगु दु ।
भीमसेन द्यःछेँ
भिंद्यःलाछिइ सामान्य खनेदुगु छखा ऐतिहासिक छेँ दु, व भिंद्यःया द्यःछेँ खः । झिंन्हय्गूगु शताब्दीया थ्व द्यःछेँ बाहाल चोक शैलीइ दयेकातःगु दु, पौ धाःसा प्यागोडा शैलीइ दु । उकिया पलिइ स्वंगः गजू, कलश व कुसा तयातःगु खनेदु । दुने द्यःछेँय् भीमसेन, द्रौपदी, विष्णु व महाकालया मूर्ति तयातःगु दु । थनया पुजारी ब्रम्हू खः । थुकिया निर्माण वि.सं. १६६९य् जूगु खनेदु ।
भेलाछेँ भैरव
भेलाछेँ त्वालय् महाभैरवया स्वतँ जाःगु देगः दु । उन्मत्त भैरव वा महाभैरव धाइगु थ्व द्यःया देगः झिंखुगूगु शताब्दीइ निर्माण जूगु खः । थ्व देगः चिजाःगु ल्वहंया फलय् दयेकातःगु दु । स्वतँ पौ दुगु थ्व प्यागोडा देगःया क्वय्या नितँ आँय्पापौ अले च्वय्या छतँ सिजःपौ जुयाच्वंगु दु । देगलय् दुने गणेद्यः, कार्तिकेय, विष्णुया लिसें शिवलिङ्ग व द्वहँया नं मूर्ति दु । त्वानाःसिँइ सुन्दर जुइक अष्टमातृका व अष्टभैरवया मूर्ति कियातःगु दु । थुकियात १५४१य् ज्ञानसिं नतु व मेमेपिंसं दयेकूगु धयागु अभिलेख दु । स्वांया पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ ।
मंगःहिति
थ्व यल लाय्कू लागा दुनेया दकलय् पुलांगु स्मारक कथं नांजाः । संवत् ४९२ वैशाखशुक्ल त्रयोदशीकुन्हु जुजु मानदेवया छय् भारविं दयेकूगु खः । थन चछिंन्हिछिं लः हायेकेत टिकाभैरवं राजकुलो दयेकाः अले मेमेगु श्रोत नं ल्वाकछ्यानाः व्यवस्था यानातःगु दुसा थनं वनीगु लः हे च्यासलय् हितिं हायेकीगु व्यवस्था यानातःगु खः । थुकिइ दुगु पश्चिम स्वःगु स्वधाः हिति मध्ये दथुइ च्वंगुयात हिहिति, जवय् च्वंगुयात दुरुहिति अले खवय् च्वंगुयात वासःहिति धाइ । उकी मध्ये दथुइ च्वंगु मेथाय् मदुकथं बांलाक छाय्पियातःगु दु । थन मकरया म्हुतुं द्वहंचा, द्वहंचिया म्हुतुं न्या व न्याया म्हुतुं लः पिहां वइकथं हितिफ्वः दयेकातःगु दु । व थें वयां च्वय् छेपु दुगु त्वलं दयेकाः अन शिव पार्वतीया सुन्दर मूर्ति नं स्थापना यानातःगु दु ।कात्तिदबुलिइ दँय्दसं हुइकीगु कात्तिप्याखंलिसे थ्व हितिया स्वापू दु । अन प्याखं मध्ये नरसिंह अवतारया प्याखनय् नरसिंहं हिरण्यकश्यपुयात वध यायेधुनेवं वयात थनेत थनया वासःहितिया लः त्वंकेगु चलन दु ।
थ्व हितिया न्ह्यःनेसं विश्वनाथया देगः दु । अन देगलय् दयेकातःपिं ल्वहंया किसितय्सं थन हितिइ लः त्वंवइ धयागु किंवदन्ती दु । अथे हे थन छगः ल्वहंया तग्वःगु अथः दु । उकियात थनया लः छानेयायेगु फिल्टरया रुपय् दयेकातःगु धकाः धायेगु चलन दु । न्हापा थन लागाय् च्वंपिं दक्वस्यां त्वनेत थनया हे लः काइगु खः ।
मणिगणेद्यः
यल लाय्कूया मेगु महत्वपूर्ण सम्पदा थनया मणिगणेद्यः खः । मंगःहिति स्वयाः उत्तरय् नितँ जाःगु पौ दुगु देगलय् मणिगणेद्यः दु । थ्व द्यः गबलय् स्थापना जुल धइगु सीमदुसां ने.सं. ७७२ स्वयां न्ह्यः थुकिया अस्तित्व खनेदयेधुंकूगु प्रमाण दु । खुपा ल्हाः दुम्ह, प्याखं हुलाच्वंम्ह तःधिकःम्ह गणेद्यःया मूर्तियात स्थानीय मनूतय्सं नासःद्यःया रुपय् नं काः ।
मणिगुफा
यल लाय्कूया मंगःहितिया चुलिंचू चिजाःगु चाकलाःगु छेँ थेंज्याःगु छगू अद्भुतगु संरचना दु, उकियात मणिगुफा धकाः धाइ । विशेष आकर्षक व सुन्दर मजूगु थ्व संरचनाया निर्माण गबलय् जुल धइगु मसिउसां थ्वलिसे थी थी किंवदन्ती स्वानाच्वंगु जुयाः थुकिया सांस्कृतिक पक्ष क्वातु ।
थ्व संरचना छगू गुफा खः, अले थन दुने नागराज सुलाच्वंगु दु धइगु जनविश्वास दु । न्यनेदुगु किंवदन्तीकथं छकः छम्ह गरुडं नागराजयात नयेत लित्तुलिनाहःबलय् मंक्वबहाःयाम्ह छम्ह थीमजिउ जूम्ह मिसाया तुतिक्वय् सूवन । व थाय् आःया मणिगुफा खः । थ्व गुफा दुने छु दु धइगु स्पष्ट व प्रामाणिक जानकारी मदु । उकिं थ्व स्थानीय मनूतय्गु लागि रहस्यमय जुयाच्वंगु दु । थ्व गुफां दुनें दुनें मणिचैत्यया गर्भय् व हितिया निकासय् तकं वनेजिउ धायेगु चलन दु ।
देशय् वा मवयाः अनिकाल जुलकि अन गुफाय् वनाः दुने च्वंम्ह नागयात पुजा यातकि वा वइ धइगु विश्वास दु । थन दुहां वनेगु अधिकार हेमबहाःया थाकुलि तान्त्रिकतय्त बियातःगु दु । अथेसां इतिहासय् येँयाः बज्राचार्य गुरुजुपिं हे दुने वनाः पुज्याःगु धइगु खँ दु । थन दुहां वनेत हेमबहाः व हनगल बहालय् थीथी कथं पुजा यानाः किसली छायाः वनेमाःगु परम्परा दु । अले दुहां वनेबलय् नं अन मुस्या, लाभा, पालु आदियात तान्त्रिक बलं म्येय्, दुगु इत्यादि दयेकाः यंकेमाःगु अले अन दुने च्वनाच्वंपिं यक्षतय्त नकेमाः धयागु नं विश्वास दु । अथे यानाः थन गुफाय् दुहां वनाः पुजा यातकि वा वयाः सहकाल सुरु जुइगु विश्वास दु । थन अनिकाल जूबलय् शाहकालय् तकं तान्त्रिकत छ्वयाः पुजा याकूगु दु । छगू ग्रन्थ कथं ने.सं. ९५६ य् जुजु गिर्वाण युद्धविक्रम शाहं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु पृथ्वीवीरविक्रम शाहं ने.सं. १०१४य् नं तान्त्रिक छ्वःगु खः । अथे हे जुजु त्रिभुवनं ला न्याकः तक तान्त्रिक छ्वयाः पुजा याकूगु धइगु दु । लिपा अनिकाल मजुयाः वा दुहां वनेत तयार तान्त्रिकत मदयाः थन वनाः पुजा यायेगु परम्परा त्वाःदल ।
मणिचैत्य
यल लाय्कू लागाय् मंगःहितिया च्वसं उत्तरपाखे छगः तग्वःगु चीभाः वा चैत्य दु, उकियात मणिचैत्य धाइ । हिन्दु जुजुपिनिगु बाहुल्य दुगु व हिन्दु देगः यक्व दुथाय् थ्व चीभाःया थःगु हे थाय् दु । गबलय् थ्व चैत्यया स्थापना जुल धइगु ऐतिहासिक दसि मलूसां थ्व चैत्यलिसे स्थानीय जनताया यक्व किंवदन्ती स्वानाच्वंगुलिं थुकिया प्रचिनता क्यं । अथे हे मणिगल दरबार लागाया च्यागू मणि मध्ये उकियात नं कयातःगुलिं नं उकिया महत्व खनेदु । ल्वहंया तगिं दयेकाः उकिइ प्यखे प्यम्ह बुद्धपिं प्यंगू दिशाय् स्वकाः थापना यानातःगु दुसा वयां च्वय् गुम्बज दयेकाः उकिया द्यःने हर्मिका व द्यःने तोलं अले त्रयोदश भूवन व दकलय् च्वय् गजू दयेकाः छगू पूर्ण चैत्यया परिचय बियाच्वंगु दु ।
न्हापांनिसें यलया मणिगल दरबार लागा हे छगू प्राचिन महाविहार खः अले उकियात कालान्तरय् चीकाः अन विहार दयेकल धायेगु न्हापांनिसें चलनं दुगु खःसा उकुन्हु तिनि लूगु छगू शिलालेखं नं व हे खँयात इंगित याःगु दु । उकियालिसें गुंलाज्वःछि दरबारया मूलुखाय् सिजःया प्यकुंलाःगु थलय् लः तयाः अन बुद्धमूर्ति तयेमाःगु पुलांगु चलन नं थुकिया पुष्टी याः । थ्व हे सिलसिलाय् थ्व चीभाः न्हापा व हे महाविहारया ब्व जुयाच्वंगु अले मेगु जक चीकाः दरबार दयेकल धइगु विश्वासया कारणं नं थ्व चीभाःया ऐतिहासिक महत्व अप्वयेकाबिउगु दु ।
अथे हे थ्व चीभाःया जगय् पुखू दुगु विश्वास यानातःगु दु । अले थनया हे लः मंगःहितिइ हाइ धइगु नं विश्वास दु । अथे हे थुगु पुखुलिइ सिन्किया मा दुगु अले उकियात पिने निभालय् हल धाःसा वा वइ धइगु किंवदन्ती दु । अथे हे अन दुने च्वंगुु दुरुपुखूया लःयात पिने हयेफत धाःसा अनिकाल फुनावनी धइगु नं किंवदन्ती दु । मतयाः न्ह्याकेन्ह्यः दक्व थन मुनेमाःगु चलन दु ।
मणिछेँ
यल लाय्कुलिइ मणिचैत्यया चुलिंचू बहादुर शाह भवनया लिक्क लाःगु छखा छेँयात मणिछेँ धाइ, गुकियात आः सामान्य भासं मूछेँ धयावयाच्वंगु दु । थ्व छेँ नेवाः ब्रम्र्हू, जोशी व वैश्य किसितय्गु आगंछेँ खः । थन आगमय् च्वंम्ह देवीया मूर्तियात फुलपातीबलय् मूचुकय् यंकाः पुज्याइ । दशमीकुन्हु थ्व द्यःयात मंगलबजारय् यंकी अले अन ख्वनाया भैरव व कुमारीं पुज्याइ ।
हरेक मल्ल जुजुपिनि थःथःगु हे तरवार दइगु अले उमिगु मृत्युलिपा थन व तरवार तयेहइगु धइगु धापू दु । थ्व छेँ व थनया परम्परा ने.सं. ५३५ स्वयां पुलांगु धकाः थनया अभिलेखं क्यं । थन ब्राम्हण, जोशी व भारोतय्सं बुसादँ यायेमाः धइगु खँ दु । थन दुने झिंनिगूगु वा झिंस्वंगूगु शताब्दीया प्राचिन मूर्तित तकं लुयावःगुलिं नं थ्व पुरातात्विक महत्वया स्मारक खः धकाः धायेफु ।
मणिमण्डप
यल लाय्कू लागाय् च्वंगु मंगःहितिइ कुहां वनेबलय् जवय् व खवय् च्वंगु छज्वः फल्चायात मणिमण्डप धाइ । न्हापा थ्व कलापूर्ण झ्याः, दन्नच्वंगु अनेकथंया कतांमरि तयातःगु, बांलाःगु पौ दुगु, इलय्ब्यलय् प्याखं हुइकीबलय् झ्यालय् च्वनाः स्वइगु धकाः ग्रन्थय् धयातःगुलिं थुकिया मौलिक स्वरुप आःया स्वयाः भव्य जुइमाः । ने.सं. ८२१य् जुजु योगनरेन्द्र मल्लं थ्व फल्चा स्थापना याःगु खः ।
छतँ जाःगु थ्व फल्चा झिंखुगः थामय् थनातःगु दु । उकिं थुकियात सोह्रखुट्टेपाटी नं धाः । थुकिइ थां, निनाः व कार्नेसय् तःता बुत्ता कियातःगु दु । अथे हे थुकिया त्वानाःसिँइ कामक्रिडाया किपा नं खनेदु । आँय्पाया पौ तयातःगु दु । फल्चाया प्यखेरं चिचीजाःगु फःचा दु । उत्तरपाखेया फल्चाय् न्हय्गः छ्यं दुम्ह नाग दुगु ल्वहंया सिंहासन दु । थ्व फल्चाय् मल्ल जुजुपिं च्वनाः राजकाज, न्याय फैसला व शाही हुकुम बीगु ज्या याइगु खः । थन जुजु स्वयम् च्वनाः ज्योतिषतलिसे जानाः बुंगःद्यःयात जाउलाख्यः तक गबलय् सालेगु धकाः साइत पिकाइ ।
साइत पिकायेगु ज्या थन आःतकं न्ह्यानाच्वंगु दनि । अथे हे बैठक जुइ न्ह्यः थन च्वंगु सिंहासनय् चिकं इलेगु चलन नं दु । न्हापा ४६सालया इलय् तक थन सुरक्षाकर्मीत च्वनेगु यानाच्वंगु खः । सन् २०१५या भुखाचय् निगुलिं फल्चा दुंगु खःसा आः उकिया ल्ह्वनेज्या क्वचायेधुंकूगु दु ।
मूचुक
लाय्कू दरबार दुने आः दनिगु स्वंगू ततःधंगु चुक मध्ये दकलय् महत्वपूर्ण व तःधंगु चुक मूचुक खः । तग्वःगंया चुलिंचू निम्ह सिंह पिवाः तयातःगु तद्वाःगु लुखा दुने मूचुक दु । थ्व चुकया निर्माण ज्या झिंप्यंगूगु शताब्दिइ सुरु जुयाः झिंन्हय्गूगु शताब्दीतक न्ह्यानाच्वन ।
वर्गाकार चुकया प्यखेरं फःचा वा पेटी दु । प्यखेरं आँय्पापौ दुगु कलात्मक झ्याः व लुखा दुगु छेँ चाःहीकातःगु दु । उगु छेँया छेलिइ कलात्मक थांमं दलान पिकयाः सामान्य दर्शनार्थी मनूतय्त च्वनेत थाय् दयेकातःगु दु । चुकया दक्षिणपाखे स्वतँ जाःगु नवदुर्गा भगवतीया देगः दु । थुकिया जवय् खवय् मनू पाय्धिकःपिं मिसातय्गु मूर्ति दु, उकियात गंगा जमुना वा लक्ष्मी सरस्वती धाइ ।
मूलुखया च्वसं थीथी द्यःपिनिगु सुन्दर मूर्ति दुगु तोलं दु । मेबलय् मखुसां मोहनिबलय् मुख्य यानाः थ्व हे देगलय् पुजा याइ, अले थन हे पशुबलि नं बी । थ्व चुकया उत्तरपूर्वी कुनय् चुकलिसे स्वाक्क स्वतँ जाःगु प्यागोडा देगः छगः दु । थुकियात देगुतलेजु वा न्हूदेगः नं धाइ । थ्व देगः व चुकय् च्वंगु भगवती देगःया स्वापू थुकथं दु कि सुं वने मजिउगु तलेजु देगःया द्यःयात मोहनिबलय् थन भगवतीया देगलय् हइ अले थन हे मोहनिया मूपुजा न्ह्याकी ।
महाअष्टमीया चान्हय् तलेजुं पायाः पिकाइ । वयां कन्हय् महानवमी कुन्हु यलया धर्मावलम्बीत थन मूचुकय् पुजा यायेत वइ । चुकय् दथुइ च्वंगु कलात्मक देगःयात यान्ताजु वा विद्यामन्दिर धाइ । थ्व हे चुकय् गंप्याखं व हरिसिद्धिया अष्टमातृका प्याखं हुइके हइ । अथे जुयाः दरबारया मुख्य अंग जुयाः नं थ्व चुक सर्वसाधारणया धार्मिक आस्थालिसे स्वानाच्वंगु दु ।
यनामुगः गणेद्यः देगः
यल यनामुगलय् गणेद्यःया देगः दु । थ्व देगः १५४३य् हे निर्माण जूगु खनेदु । स्वतँ जाःगु थ्व ऐतिहासिक देगः सुलुक्क च्वनाः छाँट वं । देगःया तद्वाःगु लुखाय् सुन्दर तोलं तयातःगु दु ।
गणेद्यःया देगः धाःसां थन भैरवया मूर्ति कियातःगु तोलं तयातःगु दु । थ्व तोलं धाःसा वि.सं. १९३५ य् तिनि छानातःगु खनेदु । उकिया लिसें थन वि.सं. १६५७या अभिलेख नं लुयावःगु दु ।
विश्वनाथ देगः
यल लाय्कूया न्ह्यःने कृष्ण देगः व भिंद्यः देगःया दथुइ लाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीया नितँ जाःगु देगः विश्वनाथया देगः खः । जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेसं ७४७ (ई.सं १६७२)य् भारतय् मुस्मांतय्गु आक्रमणं अनया हिन्दू स्मारक दक्व ध्वस्त जुयाच्वंगु इलय् हिन्दुतय्गु मन तयाबीत थ्व देगः दयेकाबिउगु धायेगु चलन दु । अथे हे ने.सं. ७९० (ई.सं. १६६९)य् मुगल बादशाहं थनया विश्वनाथ देगः थुनाबिउगुयात ने.सं. ७९८ (ई.सं. १६७६)य् श्रीनिवास मल्लं भगीरथ काजीया सल्लाहं दयेकाबिउगु नं धाइ ।
नितँजाःया फलय् दुगु स्वाहानेय् सिंह, भीमसेन व कुबेर च्वनाच्वंगु दुसा वयां च्वय् मनुखं गयाच्वंम्ह सिंह नं पाः च्वनाच्वंगु कथं दयेकातःगु दु । व थें हे अन थांया दथुइ नं मेथाय् मदुकथं कलात्मक तोलं तयातःगु दु । थ्व देगः थनया काष्ठकलां जाःगु थां, तोलं, ध्वाखा व झ्याःया कारणं नं नांजाः । अथे हे थन अष्टभैरव व अष्टमातृकाया अले उमामहेश्वर व गणेद्यः–कुमारया मूर्ति नं छाय्पा तयातःगु दु । गजूया लिसें शिवमन्दिरया म्हसीकाकथं त्रिशूल तयातःगु दु ।
न्हापा न्हापा थन देगःपाखें सिलाचःह्रेबलय् तःजिक पुज्यायेगुया लिसें साधुसन्ततय्त नयेत्वनेगु तकं व्यवस्था यानाच्वंगु खःसा लिपा थ्व देगःया गुथि आयस्ता तनावनाः अज्याःगु दानकर्मया ज्या याये मफयावन धयागु स्थानीय मनूतय्गु धापू दु । कृष्णाष्टमिकुन्हु विशेष यानाः थन चछि जाग्राम च्वनाः भजन यायेगु चलन दु ।
विश्वेश्वर देगः (भाइ देगः)
मणिगल लाय्कूया दक्षिणपूर्वपाखे लँसिथय् च्यासिं देगः व तग्वःगंया लिउने तग्वःगु विश्वेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकियात जनबोलिं भाइ देगः धाइ । थुकियात श्रीनिवास मल्लया विश्वासपात्र मन्त्री भगिरथ भैयां दयेकूगु धाइ । तर थन स्थानीय मनूतय्सं थुकियात भाइचा ज्यापुं दयेकूगु धकाः नं धायेगु चलन दु । लोक बाखं कथं यलया भाइचा ज्यापुयात येँया ज्यापुतय्सं हेपे याइगुलिं यलया जुजुं चोभाःया गल्छी प्वाःतिनाः येँ देय् छगुलिं लखय् दुंकेत्यंगु धकाः कनाः लिपा येँयाम्ह जुजुया इनाप कथं व ज्या पनाबिल, अले उकिया सिरपाः न्हय्सः ध्यबा बियाहःगुलिं व हे ध्यबां थ्व देगः दयेकूगु धइगु जनश्रुति दु । सन् १९३४या भुखाचं थ्व देगः दुनेवं लिपा सामान्य गुम्बज शैलीं जक दयेकातःगु खः । लिपा थुकियात थीथी संस्थाया ग्वाहालिं हानं पुलांगु शैलीं हे दयेकेगु ज्या जूगु दु ।
सिद्धिलक्ष्मी देगः
यल भागिननिइ सिद्धिलक्ष्मीयागु देगः दु । थ्व देगः प्यकुंलाक छतँ जाः यानाः दयेकातःगु खः । थुकिया दुहां वनेगु लुखाया जःखः निम्ह ल्वहंया सिंह पाः तयातःगु दु । न्हापांगु तँय् स्वपाः झ्याः तयाः दयेकातःगु दु । सिद्धिलक्ष्मी धइगु पूर्णचण्डीया मेगु नां खः । देगः शाक्त परम्पराकथं दयेकातःगु खः, अले हिन्दुतय्सं दुर्गाया रुपय् पुज्यायेगु यानाच्वंगु दु । थुकियात किरातीतय् इष्टदेवता धकाः नं धाइ ।
सुन्दरी चुक
यल लाय्कूया दकलय् चीधंगु व दकलय् बांलाःगु धयातःगु सुन्दरी चुक खः । थुकिया निर्माण सन् १६४७य् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लपाखें जुल । थुकिया लुखाय् हनुमान, नरसिंह व गणेद्यःया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थ्व चुकया मुख्य आकर्षण धइगु थनया सुन्दर तुसाःहिति खः । शिवलिङ्गया लिसें शैव, वैष्णव व तन्त्रलिसे स्वाःगु थ्यंमथ्यं ५० म्ह थी थी तान्त्रिक द्यःपिनिगु उत्कृष्ट ल्वहंया मूर्तिं चाःहीकातःगु थासय् लुँया हिति दयेकातःगु दु । उकिइ मध्ये गुगुं थाय् तान्त्रिक कारणं अमूर्त तयातःगु वा द्यः खुयायंकूगु खनेदु । अन दुपिं द्यःपिं मध्ये मू मू द्यःपिं— बगलामुखी, कल्की, उमामहेश्वर, स्वच्छन्द भैरव, अर्धनारिश्वर, बराह, ताण्डवेश्वर, वैष्णवी, कौमारी, रुद्रायणी, ब्रम्हायणी, वीरभद्र, कालभैरव, महिषासुरमर्दिनी, अन्नपूर्ण, भीमसेन इत्यादि खः ।
गरुडया द्यःने लक्ष्मीनारायण च्वनाच्वंगु हितिफुसय् च्वंगु लुँ सियातःगु मूर्ति यल लाय्कूया हे सुन्दरतम मूर्ति धकाः धाइ । थ्व हितिइ जुजुं स्नान व पुजापाठ याइ धकाः धाइ । लिसें थन कृष्ण देगःया चिधंगु स्वरुप नं दु । लिक्कसं च्वंगु ल्वहंयागु पलङ जुजुया जप व ध्यान यायेगु थाय् खः धकाः धयातःगु दु ।
प्यखेरं गुंगू लुखा, दलान, त्वानाःसिँ, तिकिझ्याः व सँझ्याः पिकयाः दयेकातःगु चुक यल लाय्कूया हे सुन्दर पक्ष खः । थन न्हापा किसिया दंयागु झ्याः दयेकातःगु दु धकाः नं धाइ ।
वि.सं. २०२५ सालंनिसें २०५० साल तक थन प्रहरी चौकी तयातःगु खः । न्हापा बन्द यानातःगु थ्व चुक सर्वसाधारणयात वि.सं. २०७४सालं चायेकूगु खःसां लिपा हानं बन्द जुल । प्रहरी सुरक्षा दयेकं नं थनया ऐतिहासिक हिति खुयायंकूगु खः ।
लिपा व हिति लूसां थन नक्कली हिति तयाः प्रदर्शन यानातल । भण्डारखाल क्यबया पलेस्वां पुखुलिं थन लः हयातःगु खः ।
सुबहाल गणेद्यः देगः
यल सुबाहालय् गणेद्यःया ३४० दँ पुलांगु देगः दु । स्वतँ जाःगु थ्व देगः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थनया कलात्मक लुखा जवय् खवय् फःया द्यःने छज्वः ल्वहंया सिंहत तयातःगु दु । दुने द्यः स्थापना यानातःगु दु । थनया त्वानाःसिँइ गणेद्यः व मेमेपिं द्यःपिनिगु मूर्ति कियातःगु दु । लिक्कसं ल्वहंया थामय् गं छगः नं दु । थुकिया जीर्णोद्धार १९३४ लिपा जूगु खनेदु ।
सौगः हरिशंकर देगः
यलया सौगः त्वाःया पूर्वी भागय् हरिशंकरया ऐतिहासिक देगः दु । सादा कथंया थ्व देगः ९३९ दँ पुलां । नितँ जाः देगलय् कुनय् कुनय् तयातःगु त्वानाःसिँइ थीथी पंक्षी व सिंहया मूर्ति कियातःगु दु । देगः दुने थीथी देवदेवीपिंत अर्पण यानातःगु तःगू हे मूर्ति दु । थ्व देगःया निर्माण १०८३ इ जुइधुंकल धयागुया प्रमाण थबलय् थन जुजु यशोदेवया काय बनदेवं प्रतिस्थापन यानातःगु सूर्यया मूर्ति खः । देगःपिने पुलिं चुयाः बिन्ति यानाच्वंम्ह गरुडया मूर्तिं नं स्थापना यानातःगु दु ।
सौगः कृष्ण देगः
यल सौगः त्वालय् कृष्ण देगः दु । थुकियात स्थानीय मनूतय्सं गोपीनाथया देगः धाइ । ल्वहंयागु थ्व देगः १७०५य् दयेकूगु खः । लुखाय् छज्वः ल्वहंया सिंह व जय–विजयया मूर्ति पाः तयातःगु दु । आःया अवस्थाय् लुखाय् गुम्बज आकारया ल्वहं व ल्वहंया तोलं तयातःगु दु । दुने जवं खवं रुक्मणि व सत्यभामा लिसें कृष्णया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । न्हापाया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां १९३४य् थुकिया जीर्णोद्धार याःबलय् थुकिया पौ गुम्बज आकारय् दयेकूगु खनेदु । थ्व ल्याखं थुबलय् हे थुकिया स्वरुप परिवर्तन जूगु धकाः नं धायेफु ।
सौगः महाद्यः देगः
यलया सौगः त्वालय् महाद्यःया देगः दु । ल्वहंया गुम्बज शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः निर्माणया बारे यकिन जानकारी मदु । देगः प्यकुं लाः । थनया लुखा व कार्निस सिँयागु दयेकातःगु खः । थ्व देगलय् शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । थुकिया पौ गुम्बज आकारया जूसां व जीर्णोद्धार याःबलय् मौलिकयात हिलाः थथे दयेकातःगु धइगु खनेदु । शैव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायया भक्तजनत वः ।
हरिशंकर देगः
मणिगल लाय्कूया दकलय् तग्वःगु देगः हरिशंकर देगः खः । थ्व तग्वःगंया लिक्क देगुतले द्यःया न्ह्यःनेसं स्वतँजाःगु प्यागोडा देगः खः । थ्व देगः योगनरेन्द्र मल्लया म्ह्याय् योगमतिं सन् १७०५य् दयेकेबिउगु खः । वैष्णव मत व शैव मतया दथुइ दुगु विभेद न्हंकेकथं थन विष्णु व शिवया संयुक्त रुपयात ल्वहंदेगः मार्फत् क्यनातःगु दु । थुकिया मू मूर्तिइ जवय्या रुप शिवया अले खवय्या रुप विष्णुया जुयाच्वंगु दु । च्याका ल्हाः दुम्ह थुम्ह अद्भुतम्ह द्यःया जव ल्हातं त्रिशूल, डमरु, जपमाला व कमण्डलु ज्वनातःगु दुसा खव ल्हातिं शंख, चक्र, गदा व पद्म ज्वनातःगु दु । अथे हे जवं खवं शक्तिकथं पार्वती व लक्ष्मीया मूर्ति नं अन हे तयातःगु दु ।
कलात्मक देगःया महत्वपूर्ण विशेषता धइगु थनया त्वानाःसिँइ कियातःगु थीथी दृश्य खः । मेमेगु देगः स्वयां पाक्क थनया त्वानाःसिँइ पाप याःपिंत नर्कय् गुकथं कसा नकी धकाः चित्र मार्फत् क्यनातःगु दु । थन ध्यबा त्याय् कयाः लित मबिउम्हेसित, गुरु निन्दा याम्हेसित, करकिया सामान लित मबिउम्हेसित, परस्त्रीलिसे वनीम्हेसित, प्रजायात दुःख बीम्ह जुजुयात, ब्राम्हणया न्ह्यःने अभिमान याइम्ह शुद्रयात, ब्राम्हण हत्या याइम्हेसित, अगम्य पाप याइम्हेसित, बेश्यायात, चि–चिकं मीम्ह ब्राम्हणयात नर्कया दूततय्सं कसा नकाच्वंगु दृश्य न्ह्यथनेबहः जू । थज्याःगु दृश्यया ल्याखं थ्व देगः स्वनिगःया हे छगू अद्वितीय दसु जुयाबिउगु दु । अथे हे थनया त्वानाःसिँइ कियातःपिं कुमारी, वैष्णवी, माहेश्वरी गणेद्यः इत्यादिया मूर्ति नं आकर्षक खने दु । सन् २०१५या भुखाचं क्वथ्यंक दुंगु थ्व देगःया पुनर्निर्माण जूगु खः ।
हाकता गणेद्यः देगः
यलया हाता त्वालय हाकता गणेद्यः देगः दु । नितँ जाःगु थ्व देगलय् लूगु अभिलेखकथं थुकिया निर्माण वि.सं. १८७७ न्ह्यः जूगु खनेदु । प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय् सामान्य कथंया लुखा छुनातःगु दु, अले सामान्य कथं जक कियातःगु तोलं तयातःगु दु । गणेद्यः देगः धाःसां थन बौद्धत यक्व हे वः । वि.सं. १९३४ धुंकाः थुकिया जीर्णोद्धार जुल ।
त्रिविक्रम विष्णु देगः
यल हौगः त्वालय् त्रिविक्रम विष्णुया देगः दु । छतँ जाःगु पीठ आकारयागु थ्व देगः चिग्वःसां तसकं आकर्षक खनेदु । थुकिया तोलनय् प्याखं हुलाच्वंम्ह शिव व ताताःहाकःगु त्वानाःसिँइ विष्णुया मूर्ति तयातःगु दु । अथे हे थनया मेमेगु काष्ठकला नंं तसकं बांलाः । थुकिया निर्माण मिति व निर्माताया बारे छुं जानकारी मदु । दुने मध्यकालया त्रिविक्रमया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । वैष्णव सम्प्रदायया देगः धाःसां थन थीथी धर्म व सम्प्रदायापिं भक्तजनत वयेगु याः ।
यलया नौबाजा
गुंलां यलय् न्ह्याइगु श्रृङ्गभेरी न्यकूजात्रा मतयाःया झ्वलय् नौबाजा धकाः १५ थी बाजं थायेगु चलन दु । न्हापा न्हापा यलया नौबाजाय् गुताजि जक बाजं दुगुलिइ लिपा वयाः मेमेगु बाजं तनाः थौंकन्हय् १५ थी बाजं थ्यंगु खः । यलया नौबाजाय् दुथ्याःगु बाजंत छसीकथं थाइसा दक्वं बाजंयात त्वाः ल्हायेत (दिकेत) धाः थायेमाः । थुकथं यलय् धाःयात नौबाजाया मू बाजंकथं थाय् बियातःगु दु ।
यलया नौबाजा अनया श्रृङ्गभेरी न्यकू बाजालिसे स्वानाच्वंगु खनेदु । यलया नौबाजायात नेवाः परम्परागत बाजं जक मखसे खञ्जनी, ध्वँध्वंचा, मगःखिं आदि मेमेगु जातिया बाजं नं दुथ्याका तःगु समावेशी बाजंकथं थुइके फु ।
यलया नौबाजाय् दुथ्याःगु बाजंया धलः
धेमेय् (धिमय्), नाखिंचा (नाय्खिं), क्वंचाखिं, काशी बाजं, खञ्जनी, मगःखिं, ध्वँध्वंचा, दह बाजं, ब्याहा बाजं (खुताजि बाजं छक्वलं थाइगु — धाः, ज्वः नगरा, दर्मा, भुस्याः, न्यकू, मुहालि), धोलक, दर्मा, पछिमा (मृदङ्ग) , ज्वः नगरा, दम्वःखिं, कान्तां दबदब ।
यलया नौबाजा दकलय् न्हापा गुंलाथ्वः चतुर्दशीकुन्हु बहनी यलया क्वन्ति महाद्यःयात पुखुलिइ बिज्याकीबलय् थायेमाः । नौबाजाया दक्वं बाजं पालंपाः थायेधुनेव महाद्यःया ग्वारा मे हालाः धाः थानाः क्वचायेकी । वयांलिपा गुंलागाः दुतियाकुन्हु मतयाःया झ्वलय् यल लाय्कूया लुँझ्याःक्वय् थ्यनकि धाः बाजनं न्हय्गू तालया कहरा ग्वारा थायेधुनकि अन छसीकथं नौबाजाया दक्वं बाजं थायेगु याइ । गुंलागाः तृतियाकुन्हु बुंगय् वनाः धाः, नाय्खिं थानाः न्यकू पुयाः बुंग देय् व अनया बहाः बही चाःहुले धुनेव करुणामय द्यःया न्ह्यःने छसीकथं दक्वं नौबाजाया बाजं थानाःलि धाः थानाः मच्छिन्द्रनाथ ग्वारा मे हालेमाः । गुंलागाः चौथिकुन्हु येँ स्वयम्भुइ वयाः धाः थानाः न्यकू पुयाः महाचैत्य चाःहुले धुनेव हारति माताया ल्यूने नौबाजाया दक्वं बाजं थाइ । थुगु बाजं गुंलाया निश्चित तिथि व निश्चित थासय् जक थायेगु याइ ।
यलय् कांम्ह सल ब्वाकेगु
कःचित कांम्ह धायेगु चलन दु । यलय् चिल्लागा आमाइकुन्हु कांम्ह सल ब्वाकी । पाहांचःहे्र कुन्हु बालकुमारी द्यःयात द्यःछेँ त्यागलं जात्रा यानाः पीगमय् स्वनी । आमाइकुन्हु वल्खु च्वंपिंसं गुथि हनाः पालंपाः दँय्दसं कांम्ह सल गयेमाः । न्हिनय्पाखे ख्यें सगं कयाः सैनिकतय्सं हःम्ह सल वल्खुं मंगः लाय्कू जुयाः बालकुमारी द्यःयाथाय् स्वचाः चाःहुलेवं कांम्ह सल ब्वाकेगु जात्रा क्वचाइ ।
न्हापा सलयात प्वक त्यंक नकाः सल गइम्हेसिनं धेधेचुइक अय्लाः त्वनी धाइ । थथे सल ब्वाकीम्हेसिगु न्ह्यः न्ह्यः ब्याहांचुलि धुनय् म्वाहालि पुयाः वनी । कांम्ह सल ब्वाके सिधयेवं बालकुमारी द्यःगमं खतय् बिज्याकाः जात्रा यानाः त्यागःया द्यःछेँय् थ्यनेवं लसकुस यानाः द्यः दुकाइ ।
यलय्बाथः
एस जयापाखें ने.सं. ११२८ दँय् निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता बिजयज्योति अले संगीत, बाखं, निर्देशक शान्तराज शाक्य खः । संकिपाया छायाँकार बिजय ज्योति खःसा थुकी कलाकारकथं शान्तराज शाक्य, नारायणदेवी प्रधान, मिथिला शर्मा, सिन्तिया सेन ताम्रकार, भैषज्यरत्न शाक्य, किरण शाक्य, टेकरत्न बज्राचार्य, दानरत्न बज्राचार्यपिं दुथ्याः । थुकी कातिप्याखं दुने बाथःप्याखं नाप स्वापू दुगु बाखंकथं स्वनिगलय् न्ह्याम्हेसितं भंmगः लायेफुपिं स्वम्ह बाथःतय्गु बाखं दुथ्याका तःगु दु ।
यलेचिने
छेँय्छेँय् मधाये । सुकू नं मगं छेँक नं मच्वंगु अवस्था । छाःगु हः यलेचिनीबलय् तानाः छ्यायेत ज्या छिनी । छाःगु हः यलेचिंकाः गुन्दु्र फीबलय् स्यनीया भय दइ मखु ।