यल दौबहाःया पश्चिम कुलामय् योकुबहाः (योकुलि महाविहार) दु । थन बहाःया नामय् चुकया दथुइ चैत्य छगः जक दु । अनसं देगःचा दयेकाः थुकिइ मूद्यःकथं अक्षोभ्य तथागत स्थापना यानातःगु दु । देगःया च्वय् गजूया थासय् तयातःगु चैत्ययात नागं कुइकातःगु दु । अथे हे थन धर्मधातु छगः व गणेश व महांकालया मूर्ति नं दु ।
थन बहाःया निर्माणकालया उल्लेख जूगु ऐतिहासिकता ब्वइकथंया अभिलेख छुं मदु । अथेसां थन बहाःया जवय् अंगलय् ने.सं. ७३१या शिलापत्र दुगु ल्याखं थ्व बहाःया इतिहास नं उकथं हे पुलां धायेछिं । थन या पञ्चस्थविर आजुपिं व संघ जानाः थीथी धार्मिक क्रियाकलाप न्ह्याकावयाच्वंगु दु ।
ने.सं. १०७१य् पिदंगु योग–सुधा नेपालभाषा साहित्यय् माध्यमिककालया कविकथं म्हसीका दुम्ह कवि योगवीरसिंह च्वयादीगु कविता संग्रह खः । थ्व सफू कवि योगवीरसिंह मदयेधुंकाः वय्कःया शिष्य चित्तधर ‘हृदय’जुं थुखें उखें लानाच्वंगु मुनाः नेपालभाषा परिषद पाखें पिकयादीगु खः । छम्ह हे कविया थीथी कविता मुना कथं पिदंगु थ्व योग–सुधा सफुती दुथ्याःगु ‘नेपालभाषा’ थेंज्याःगु कवितां कवि योगवीरसिंहयात नेपालभाषाया पुनर्जागरणया शंखनाद याःम्ह कवि नं खः धकाः म्हसीके ब्यूगु दु । वय्कः बौद्धधर्मह्यःमि, समाजसुधारक नापनापं छम्ह सचेत कवि नं खः धयागु खँ थ्व योगसुधा कविता संग्रह दुने दुथ्याःगु मनया उदगार व मेमेगु कृतिं क्यंगु दु ।
तत्कालीन राणा सरकारया राजनैतिक क्रूर दमनं यानाः थःगु नां तक नं तयाः पिथने मजियाः अशान्त हृदयया नामं प्रकाशन यानादीगु कविता मनया उदगार खः । थ्व योगसुधा सफुलिइ नेपालभाषा, मनया उद्गार नापनापं अहिंसा, धर्मसार, धर्मोद्धार, महामञ्जुश्री, हे अजिमा !, कीर्तिया लँ, सार वचन, गीत, श्री भगवान् निर्वाण, धम्मपद, विहार, बुद्धगन दु ?, चैत्य वन्दना, हे देवी, धर्मपद, विश्वन्तर, चैतन्यगुरु अष्टक आदि थेंज्याःगु धार्मिक व नैतिक उपदेशं जाःगु ताहाकःगु व चिहाकःगु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । नापं रानी मन्दिराया विलाप, प्रवासी–पत्नीया वसन्त थेंज्याःगु ताताःहाकःगु कविता निसें प्यझ्वःप्यझ्वःया कविता गथेकि जीवन–हार, फ्वसा, हृदयया सली आदि जीवन दर्शन, प्रेम सम्बन्धी कविता नं दुथ्याःगु दु । वय्कलं नेपालभाषां जक मखु नेपालीभाषां नं कविता च्वयादीगु दु । वय्कलं नेपालीभाषां कविता च्वयादीबले जोगवीर उदासया नामं च्वयादीगु खः ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये मय्जु योगमाया श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म वि.सं.२००९ साल असार ९ गते जूगु खः । वय्कःया मांया नां पूर्णकुमारी व बाःया नां भुजेन्द्रप्रसाद खः । वय्कःया थाय्बाय् बाग्लुङ नगरपालिका, वडा नं. ३, किनारा टोल खः । वय्कः नेपालभाषा मिसा खलः बागलुङया न्हापायाम्ह नायः खः ।
बा चन्द्रमान श्रेष्ठ व मां राजकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७३ गुंलाथ्व पारु कुन्हु येँदेय्या इखापुखू, क्षेत्रपाटीइ भाजु योगेन्द्रमान श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्कः थःगु मांभाय् नेपालभाषाया थपू यायेगुलिइ नच्चाःगु वैंश निसें हे क्रियाशील जुयादीगु खः । वि.सं. २०२२ सालय् रेडियो नेपालं नेपालभाषां समाचार दिकूगुया विरोधय् भाषिक आन्दोलनया सभा सम्मेलनय् च्वसु ब्वनाः नेपालभाषाया सेवा याना झायाच्वंम्ह खः । भाषा आन्दोलनया झ्वलय् भाषाह्यःमिपिंत भाषिक आन्दोलनय् सरीक जुइकेत वय्कलं थःगु न्हापांगु चिनाखँ दनेमाल साहित्य सम्मेलनय् ब्वनाः न्यंकादीगु खः । नेपालभाषाया सेवा यायेगु झ्वलय् ने.सं. १०९३ य् झिक्वःगू विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिइ छझ्वः इतिहास नांयागु चिनाखँ ब्वनाः ल्यू सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।
भाजु योगेन्द्रमान श्रेष्ठया साहित्यिक सृजना चिनाखपाखें जूगु खःसां लिपा वनाः वय्कःया च्वसा इतिहासपाखे क्वसाःवन । थुकिया लिच्वः खः वय्कःया दकलय् न्हापांगु पिथना सफू नेपाली कांग्रेसया संक्षिप्त इतिहास (ने.सं ११११) खः । नेपाःया राजनैतिक इतिहासय् थः सत्ताय् वयेत गुकथं षडयन्त्र म्हिताच्वनी धयागु खँ ध्वाथुइकाः वय्कलं माः हनावनाच्वंगु षडयन्त्र (ने.सं. १११९) निगूगु सफूया रुपय् पिथनादीगु दु । अथेहे देशय् प्रजातन्त्र वयेधुंकाः नं थन छु छु जुल, गथे गथे जुल धयागु खँ सम्प्रेशन यायेत वय्कलं सात साल लिपाया सात महिना (ने.सं. ११३९) नांगु सफू च्वयादिल ।
थुकथं भाजु योगेन्द्रमान श्रेष्ठ नेपालभाषां इतिहासया विषयय् च्वसा न्ह्याकीपिं च्वमिपिं म्हो जुयाच्वंगु इलय् नेपालया इतिहासया ख्यलय् विश्लेषणात्मक अध्ययन यानाः थःगु च्वसा न्ह्यकादीगु खः । वय्कःयात कामनपा १७ वडा इकाइपाखें अभिनन्दन पत्र, नेपालभाषा परिषद् पाखें ठाकुरलाल सिरपाः तथा तेजतीर्थ प्रतिष्ठान पाखें तेजतीर्थ सिरपाः वय्कःयात देछाःगु दु ।
योगेश वैद्य ने.सं. १०६७ गुंलाथ्वः पन्चमि (नागपन्चमि) कुन्हु येँया ङत त्वालय् जन्म जुयादीम्ह खः । वय्कः ताःईतक थ्व हे त्वालय् च्वनाः ब्वलना दिल । वय्कःया अबु इन्दिरानन्द वैद्य खःसा मां रुकमिणी वैद्य खः । वरिष्ठ गायक लिसें संगीतकार योगेश वैद्ययात नेपालभाषा व खस नेपाली भाय्या छम्ह सदावहार म्येहालामिया रूपय् कायेगु याः । वय्कलं नेपाःया संगीत ख्यलय् मदिक्क खुगू दशक म्ये हालेगु व संगीत तयेगु ज्या यानाः थ्व ख्यःयात ज्वः मदुगु योगदान बियादीगु दु ।
वय्कलं न्हापांखुसी म्ये हालादीगु वि.सं. २०१४ सालय् खः । स्कुलपाखें याःगु औपचारिक सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् वय्कलं ‘पुरुष नारी दिवस रजनी साथ नै यूग भर्दछन्’ धाःगु म्ये हालाः संगीत ख्यलय् पलाः तयादीगु खः । उगु म्येया रचनाकार युगकवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ खःसा संगीतकार दर्शनदास श्रेष्ठ खः । थ्व म्येयात लिपा संगीतप्रवीण नरराज ढकालं हानं संगीतवद्ध यानादिल । गुगु लिपा वनाः स्कूलया प्रार्थना म्ये जूवन । थ्व हे मौकाय् वय्कलं अथे हे दच्छि तक नरराज ढकालनाप च्वनाः संगीतया प्रशिक्षण नं कायेखन । संगीतया ज्ञान दयेधुंकाः वय्कलं थःगु रचनाय् थम्हं हे लय् तयाः हालादीगु न्हापांगु म्ये धाःसा नेपालभाषाया ‘व वै तिनि, अनुरागया स्वां ह्वै तिनि’ खः ।
वय्कःया न्हापांगु म्ये वि.सं. २०२५ सालय् खसभासं रेकर्ड जूगु खः । नेपालभाषाया न्हापांगु म्ये दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु थःगु हे संगीतय् ‘छ न्हूगु छेँय् छन्हु वनी तिनि’ खः । वि.सं. २०४४ सालय् रेकर्ड जुयाः रेडियो नेपालं प्रसारण याःगु शिव अधिकारीया खँग्वः व नातिकाजीया संगीत दुगु म्ये “सपना भुलाई सारा” चर्चाया च्वकाय् हे थ्यन ।
अथे हे नेपालभाषाय् ‘जय नमः श्री बुद्ध भगवान..’ वय्कःया अतिकं चर्चित म्ये खः । थ्व बाहेक वय्कःया ‘वा माया वा वा’, ‘असारया सिन्हाज्या’, ‘छं मिखा पर्लक्क चायेकाः’, ‘क्यब दु स्वां दु’, ‘जिमि यःम्ह थौं जिथाय् वै’, ‘सःति रे छं जितः’, ‘राग मि नुगलय्’, ‘सितला माजु’, ‘जिगु जिगु धकाः हाला जुल, छंगु धैगु छु हे दत’ विशेषकथं लोकंह्वाः । वय्कलं थःगु जीवनय् थम्हं हे लय तयाः हालादीगु लिपांगु म्ये कवि पूर्ण वैद्यया ‘जि बाः वैगु खुसि खः’ खः । थ्व हे नामं म्येचाः नं पिहां वःगु दु । अथे हे नेपालभाषां ‘द्यछा’ व ‘फरगटन मेलोडिज’ म्येचाः पिहां वःगु दु । वय्कःया एकल संगीतय् ‘रिता आय्ट हर बेष्ट’ म्येचाः पिहां वःगु दु । थ्व बाहेक मेमेगु नं आपालं सिडी एल्बमय् वय्कःया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु ।
वय्कःया नेपालभाषा व खस नेपाली भाषाय् यानाः करिब ५५० पु म्ये रेकर्ड जुयाच्वंगु दु । उकी नेपालभाषाया म्ये सछिपु स्वयां अप्वः दुथ्याः । जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया कविता मुना ‘गिजिमिजि ध्वः’यात वय्कलं अंग्रेजिं हीकादीगु खःसा मेगु छगू सपूm नं हीकादीगु दु । वय्कलं नेपालभाषाय् अप्वः यानाः दुर्गालाल श्रेष्ठ, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ आदिपिनि म्ये हालादीगु दु ।
वय्कः सुप्रवल गोर्खा दक्षिण बाहु (तेस्रो), त्रिशक्ति पट्ट (तृतीय), छिन्नलता गीति पुरस्कार, रियाज संगीत सम्मान, ईमेज लाईफ टाईम सम्मान, नातिकाजी संगीत सम्मान, नारायण गोपाल संगीत सम्मान, धुस्वां साय्मि सिर्जना पुरस्कार आदि लिसेंया आपालं सिरपाः व सम्मानपाखें सम्मानित जुयादी धुंकूगु दु । अथे हे नेपाल स्वर संगठन, नेपाल सांगीतिक संघ, नातिकाजी संगीत समाज आदि संगीत सम्बन्धी थीथी संस्थाय् नं वय्कः संलग्न जुयादी ।
वय्कः वनस्पति शास्त्रया विज्ञ नं खः । वय्कलं त्रिविविपाखें वनस्पति शास्त्रय् एमएससी यानादीगु दुसा बेल्जियमया गेन्ट राज्य विश्वविद्यालयपाखें खाद्य विज्ञान तथा पोषण विषयय् स्नातकोत्तर यानादीगु दु । वय्कः सरकारी सेवाय् सहसचिव तक जुयाः सेवानिवृत्त जुयादीगु खः । ने.सं. ११४४ प्वहेलागाः अस्तमि, सनिबारखुन्हु चान्हय् वय्कः मदुगु खः ।