ब्राह्मी, कुटिला व गुप्त लिपिइ ह्यूपाः वयाः रञ्जना लिपिया विकास जूगु खः । ‘रञ्जन’ धैगु आनन्द बीगु व न्ह्यैपुइगु अर्थ पिज्वइगु संस्कृत खँग्वः जूगुलिं आनन्द बीगु व आकर्षक लिपि जूगुलिं रञ्जना लिपि धकाः धाःगु खः । रञ्जना लिपि कुंलूगु व गोलाःगु छ्यं व तबाला, चिबाला व सालूगु ध्वयागु संयोजन यानाः च्वइ । रञ्जना लिपिया छ्यं कुंलुयाः गोलाःगु बां खवं जवपाखे न्यनावनी । कुटिला वा सिद्धम लिपिइ नं कुंलूगु छ्यं हे छ्यलाबुला जुइगुलिं सिद्धम लिपिया हे प्रभाव लानाः दकले न्हापां रञ्जना लिपि विकास जूगु खःला धकाः नं विज्ञ्तय्सं अनुमान याःगु दु । थुकिया ना रंज आखर धकाः दकले न्हापां जुजु प्रताप मल्लया नेसं ७७४ या हनुमानध्वखाया जःधुं अभिलेखय् न्ह्यथंगु खः । आःतक लुयावःगु ल्याखं रञ्जना लिपिया दक्वसिबय् न्हापांगु ग्रन्थ बङ्गालया जुजु महीपालदेवया विजयराज्य संवत ५ धकाः न्ह्यथनातःगु ने.सं. ११३या अष्टसहस्रिका प्रज्ञापारमिता खः । थुगु सफू थौंकन्हय् क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयया सफूकुथिइ दु । लिच्छवीकालिन इलय् बिद्यार्जनया निंतिं नेपाल, बंगाल (गौढ) व तिब्बतय् वयेवनेगु चलन दुगुलिं आःतक लुयावःगु मध्ये दकले पुलांगु ग्रन्थय् बंगालया जुजुया नां दुथ्याःगु अनुमान जूगु खनेदु ।
रञ्जना लिपि विशेष यानाः धार्मिक ग्रन्थ व स्तोत्र च्वयेगु निंतिं जक छ्यलातःगु खनेदु । रञ्जना लिपिं महायानी बौद्ध परम्पराकथं प्रज्ञापारमिता, पंचरक्षा, कारण्डव्यूहशूत्र, धारणी सफू आदि च्वयातःगु दु । महायानी व बज्रयानी बौद्ध परम्पराया थीथी गुह्यपुजाय् रञ्जना लिपिं हे वीजाक्षर च्वयाः पुजा यायेगु परम्परा दु । रञ्जना लिपिया महत्वयात श्रद्धा व सम्मान यायेकथं लुँ, वहः थें जाःगु मूवंगु धातुया मसि छ्यलाः धार्मिक ग्रन्थ च्वयातःगु दु । येँया थँबहीया विक्रमशील महाविहार, केशचन्द्र महाविहार, इतुंबहाः व यलया हिरण्यवर्ण महाविहारय् लुँ आखलं च्वयातःगु प्रज्ञापारमिता सफू पाठ यायेगु व ब्वयेगु यानाच्वंगु दु । बुद्ध धर्मया धार्मिक ग्रन्थ च्वयेगु निंतिं छ्यलाबुला जूगुलिं रञ्जना लिपि बुद्ध धर्म नालाच्वंगु देय्त भारत, तिब्बत, चीन, जापान, कोरिया, मंगोलिया लगायत विश्वया थीथी देशय् न्यनावंगु दु ।
बौद्ध परम्पराया नापनापं नेवाःतय्सं नालाच्वंगु शैव व वैष्णव धर्मया ग्रन्थत नं रञ्जना लिपि छ्यलाः च्वयातःगु दु । नेपालय् लुयावःगु १३ गू शताब्दीया शिवधर्म सफू, कुब्जिकामतम, चण्डी महात्म्य नं रञ्जना लिपिं च्वयातःगु दु । हिन्दू नेवाःतय् नं देखा काइबलय् रञ्जना लिपिं हे गुरुमन्त्र व वीजाक्षर च्वयेगु परम्परा दु । धार्मिक ग्रन्थ च्वयेत व धार्मिक ज्याय् जक अप्वः छ्यलाबुला जुयाच्वंगुलिं रञ्जना लिपियात देवलिपि धकाः नं नाला वयाच्वंगु दु ।
रञ्जना लिपिया ऐतिहासिक छ्यलाबुला
जुजु अभय मल्लया इलय्या लुँया मसि छ्यलाः रञ्जना लिपिं च्वयातःगु विक्रमशील महाविहार थँबहीया नेसं ३४४या व हिरण्यवर्ण महाविहार, यलया नेसं ३४५ प्रज्ञापारमिता ग्रन्थ थौंतक पाठ यायेगु व ब्वयेगु यानाच्वंगु दु । जुजु प्रताप मल्लया ने.सं.७७४या हनुमानध्वाखाया जरुंहितिया ल्वहंपौ व जुजु पार्थिवेन्द्र मल्लया ने.सं. ८०७ या कीर्तिपुण्य महाविहार, लगंया शिलास्तम्भय् नं रञ्जना लिपि छ्यलातःगु दु ।
रञ्जना लिपि महायानी बुद्ध धर्मया धार्मिक ग्रन्थ च्वयेगु निंतिं छ्यलाबुला जूगुलिं बुद्ध धर्मया नापनापं रञ्जना लिपि भारत, तिब्बत, चीन, जापान, कोरिया, मंगोलिया लगायत विश्वया थीथी देशय् न्यनावंगु दु । रञ्जना लिपि न्हय्गूगु शताब्दीइ अंशुवर्माया इलय् तिब्बतया जुजु श्रङचङ गोम्पोलिसे इहिपा यानाः तिब्बत वंम्ह भृकुटीं तिब्बतया भाखोरय् दयेकूगु झोखाङ गुम्बाया धलिं मोलय् व निनामय् रञ्जना लिपिं वीजाक्षर व महायानी सूत्रत च्वयातःगु दु । चीनया वादशाह कुब्लाइ खाँया ब्वनाय् भिंmस्वंगूगु शताब्दीइ चीनय् वंम्ह अरनिकों (ने.सं.३६५–४२६) चीनय् दयेकूगु श्वेतचैत्य व मेमेगु महाविहारय् रञ्जना लिपिया सप्ताक्षरी कूटाक्षर तःगु दु । चीनया जुजु तायिमिङ सँदेय्या लामा मार्फत नेसं ५३५ स भ्वँतया शासक जयशक्ति सिंहरामयात संस्कृत भाषा रञ्जना लिपि च्वयाहःगु परवानापत्र (जुजुया उजंपौ) राष्ट्रिय अभिलेखालयलय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु ।
ने.सं. ४६५ दँय् दयेकूगु विश्वय् नांजाःगु चीनया ग्रेटवाल दुनेया अंगलय् रञ्जना लिपिं शीतोष्णीषधारणी च्वयातःगु दु । चीनया मिङ्काल (ने.सं. ४८८–७६४) य् चीनय् बुद्ध, बोधिसत्वया सूत्र व धारणी सफू चिनिया, सँय् व रञ्जना स्वथी लिपि च्वयेगु परम्परा दु । छिङवंशी जुजु छ्यानलोड् (नेसं ८५६–९१६) या वनीबलय् पुइगु नँतपुली (हेल्मेटय्) रञ्जना लिपिं मन्त्र व बीजाक्षर च्वयेगु चलन दु । अथे हे मङ्गोलिया जुजुपिनि लडाईंलय् वनीबलय् पुनीगु वसः, नँतपुली व ल्वाभय् नं रञ्जना लिपिया मन्त्र च्वयेगु चलन दुगु जुयाच्वन । रञ्जना लिपिया मन्त्र छ्यलातःगु आपालं पुजाया हलंज्वलं व लडाईंलय् छ्लीगु सुरक्षाया हलंज्वलंत थीथी संग्राहलय व म्युजियमय् सुरक्षित यानातःगु दु ।
नेपाःया तात्कालिन खस राज्य, दैलेखया दुल्लुइया ने.सं. ५०० जःखःया अभिलेखय्, बुटवलया सैनामैनाया अभिलेखय् रञ्जना लिपिं महायानी बौद्ध मन्त्र ‘ॐमणिपद्मेहुँ’ च्वयातःगु दु । नेपाःया उपल्लो मुस्ताङ, खसान, लद्दाख, तिब्बत व चीनया थीथी लागाय् तकं रञ्जना लिपिं अंगःपौ च्वयातःगु लूगु दु ।
रञ्जना लिपि पुनर्जागरण
नेपालय् लिच्छबीकाल, मल्लकाल व शाहकालया छ्यलाबुला जूगु रञ्जना लिपि राणाकालीन इलय् सरकारी प्रतिबन्धया हुनिं छ्यलाबुला मजुल । नेपालभाषाया धार्मिक व साहित्यिक सफू नं थासा आखलं देवनागरी लिपिं पिदन । धर्मादित्य धर्माचार्यया इलाहाबादया प्राज्ञिक सभाया अंग्रेजी भासं न्ह्यब्वःगु कार्यपत्र व उकिया नेपालभाषाय् भाय्हिलाः बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् पिदंगु च्वसुइ नेपालया प्यताजि मौलिक लिपिया धलखय् रञ्जना लिपिया नां न्ह्यथनाः नेपालया मौलिक लिपिया अध्ययन, संरक्षण व प्रचारप्रसार यायेत बः बियादिल । पं हेमराज शाक्यवंशं ने.सं. १०७१ य् ललितपुर आदर्श कला प्रदर्शनीइ लुँ आखलं च्वयाः रञ्जना लिपि ब्वज्या यानाः ने.सं. १०७३य् नेपाल लिपि संग्रह सफुतिइ रञ्जना लिपि सहित नेपाःया थीथी न्ह्यब्वयाः लिपि प्रवर्द्धनय् पलाः न्ह्याकादिल । तात्कालिन श्री ५ या सरकार, पुरातत्व व संस्कृति विभागं पं. शंकरमान राजवंशीया प्राचीन लिपि वर्णमाला (बिसं २०१७) व नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पं हेमराज शाक्यया नेपाल लिपि प्रकाश (बिसं २०३०) सफू पिथनाः न्हूगु पुस्तायात नेपालया मौलिक रञ्जना लिपिबारे जागरण थनेत तिबः बिल ।
ने.सं. ११०० निसें नेपाल लिपि गुथि नीस्वनाः संस्थागतकथं नेपाल लिपि, रञ्जना लिपि लगायत लिपि स्यनेकने, प्रचार प्रसार, प्रवर्द्धन व संरक्षण ज्या न्ह्याकावयाच्वंगु दु । नेपाल लिपि गुथिं लिपि स्यनेगु, वर्णमाला पिथनेगु, रञ्जना फोन्ट दयेकेगु, डिजिटल एप व ट्युटोरिल सामग्री दयेका वयाच्वंगु दु । नेपाल लिपि गुथिं ने.सं. ११३८ रञ्जना क्यालिजात्रा नामं त्वाःत्वालय् वनाः रञ्जना लिपि स्यनेकने यानाः आपालं मनूतय्त रञ्जना लिपिया ज्ञान ब्यूगु दु । ने.सं. १११२ निसे लिपि थपू गुथिपाखें नं रञ्जना लिपि स्यनेगु व वर्णमाला पिथनाः रञ्जना लिपि प्रवर्द्धन व संरक्षणया ज्या न्ह्याकूगु दु ।
कम्प्यूटर प्रविधिया विकास जुयावःगु इलय् रञ्जना लिपिया नं कम्प्युटर फन्ट दयेकेगु ज्या जुल । रविन्सन शाक्यं, दिपक महर्जन, राजेन्द्र शाक्य, समिर कर्माचार्य, मोविसन शाक्य व मेमेपिं प्राविधिकपिन्सं रञ्जना लिपिया फन्ट दयेकल । थुपिं हे कम्प्यूटर फन्ट छ्यलाः पत्रिका, ब्वनापौ, व सफू पिथनेगु ज्या नं न्ह्यात । ईलोहं प्रकाशनपाखें रञ्जना लिपिया पत्रिका लुँध्वाखा पिथन । सूचना प्रविधिया विकास लिसेलिसे सामाजिक सञ्जालय् रञ्जना लिपि छ्यलेगु निंतिं नेपाल लिपि गुथिपाखें नेपाल लिपि–रञ्जना लिपि एप दयेकल । रविन्सन शाक्यं नं रञ्जना लिपिया आएप दयेकूगु दु ।