गोरखाया भाजु पद्मबहादुर व कृष्णकुमारीया काय्भाजु सन् १९४५ स बूम्ह खः । भारतं सन १९७६ स स्नातकोत्तर क्वचायेका वःम्ह थ्वयकः चाया प्रकृति व गुणया सम्बन्धय् ज्ञाता खः । नेपाःदुने गन गनया चाया गुण व विशेषता गथे खः धैगु सम्बन्धय् वैज्ञानिक नक्साङ्कन यायेगु ज्या थ्वय्कलं यानादीगु खः ।
ने.सं.१०७५ य् ख्वपय् जन्म जूम्ह भाजु रामभक्त कायस्थ नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक गद्य कविताया ख्यलय् वंग ४५ दँ न्ह्यःनिसें निरन्तर कविता च्वयाः वैच्वनादीम्ह कवि खः । दकलय् न्हापां वय्कःयागु छम्ह फोगिं नांयागु कविता ने.सं.१०९३य् हसना पत्रिकाय् पिदंगु खः । वय्कः विशेष यानाः मुक्तक कविता च्वयेगुलिइ पोख्त । लिपांगु इलय् वय्कः हाइकु च्वयेगुलिइ तसकं व्यस्त जुयादीगु दु । वय्कः नेपालभाषा हाइकु ख्यलय् दकलय् यक्व हाइकु च्वयादीम्ह हाइजिन खः ।
वय्कःया पिदने धुंकूगु कविता, हाइकु सफूयागु धलः थुकथं खः –जिन्दगी (ने.सं.११०१), कविता जि दुनेया (ने.सं.११२५), तिकिया फुति (ने.सं.११३१), लखय् लूगु किचः (ने.सं.११४२) जिगु म्ये छंगु सः (ने.सं.११४३)।
नेपालभाषा साहित्यय् रामभक्त भोमिया नामं च्वसु च्वयादीम्ह भाजुया खास नां रामभक्त प्रधान खः । वय्कःया कूल छेँ भोलाखा, भ्वँत खः । वय्कः ने.सं.१०६६ माघ २ गते भ्वँतय् बूगु खः । वय्कःया मांया नां नानीमैंया प्रधान व बाःया नां शिवलाल प्रधान खः ।
भाजु रामभक्त भोमिं विशेष यानाः कविता व समालोचनाय् ल्हाः तयादी । वय्कःया न्हापां प्रकाशित निशा नांगु कविता ने.सं.१०८३ स तत्कालिन दुसः नांगु पत्रिकाय् पिदंगु दु। वय्कःया प्रकाशित सफू– समय् बजि (पौ, ने.सं.१०८६), झीगु नःलि साहित्यय् छुं बिचाः (अनुवाद, ने.सं.१०८६), सिद्धिदास लुमंका (ने.सं.१०९७), भ्वमि निवन्ध संग्रह (ने.सं.१०९८) खः । अथहे वय्कलं सक्व देया देवी प्याखंया नापं मेमेगु नं यक्व सफू पिकयादीगु दु । कविता च्वयेगु, समालोचना यायेगु लिसें अनुवाद यायेगु ज्या नं वय्कलं यानादीगु दु ।
ने.सं. १०६१ सिल्लाथ्वः सप्तमि, सोमबारखुन्हु येँया ओमबहालय् जन्म जूम्ह राममान तृषित् नेपाःया संगीत ख्यलय् अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्येच्वमि, लय्चिनामि, गजल, मुक्तत, निवन्ध व पेशाकथं छम्ह डाक्टर नं खः ।
खस संगीतय् लोकंह्वाःम्ह थ्वय्कः न्हापा नेवाः दबुली नं उतिकं सक्रिय व लोकंह्वाःम्ह सर्जक खः । नेवाः संगीतया ख्यलय् थ्वय्कलं च्वयादीगु म्येत म्ह्व जक दुसां आपालं म्येय् संगीत नं तयादीगु दु । वि.सं. २०१८ सालपाखें त्रिचन्द्र कलेजया नेपालभाषा साहित्य पालापाखें ग्वसाः ग्वःगु अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन ज्वःछि दुर्गालाल श्रेष्ठजुया खुपु म्ये थ्वय्कलं लसय् हनाः न्ह्यब्वःगु खः । उबले उगु म्येत सुशिलादेबी, माणिकरत्न, नारायणगोपाल, प्रेमध्वज, योगेश वैद्यलिसें मेमेपिन्सं नं हालादीगु खः । उकी मध्यय् ‘जिगु थ्व मन सिच्चुगु चञ्चल पवन’ तसकं लोकंह्वाः । थ्व सिबें नं न्ह्यःनिसें वय्कः नेवाः संगीतय् भ्यलय् पुनाच्वंम्ह खः । वि.सं. २०१२ सालपाखे भ्याचाद्यइथाय् जूगु सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यया म्ये थ्वय्कलं लसय् हनाः नारायणगोपाल गुरुवाचार्ययात हायेकूगु दु । अथेहे थ्वय्कलं च्वयादीगु छपु म्ये झी सकस्यां म्हुतुइ घानाच्वंसां वय्कःयात ल्वःमंकेगु यानाच्वना । ‘सँझ्याः व तिकिझ्यालं बांलाःगु येँदेय्यात अझ अप्वः बांलाकेनु’ प्रेमध्वज प्रधानजुं हालादीगु अले नातिकाजी श्रेष्ठं लसय् हनादीगु थुगु म्ये छगू इलय् येँ महानगरपालिकाया म्हसीका म्ये खः । रेडियो नेपालय् रेकर्ड जूगु उगु म्ये अनं हे तनावन । वय्कलं च्वयादीगु ‘कन्हय् वँ हे वनीम्हसा’ (सः प्रेमध्वज प्रधान, लय् न्ह्यू बज्राचार्य) म्ये नं लुमंके बहःजू । प्रेमध्वज प्रधानजुया कथं थ्वय्कःया नेवाः म्येत नीन्यापुति दयेमाःगु खः तर झीगु न्ह्यःने धाःसा मदु । वय्कलं लसय् हनादीगु मेगु छुं म्ये थुकथं दु– ‘गनं च्वाक्क खंसा मय्जु’ (सः नारायणगोपाल, च्वमि ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य), ‘स्वागत भाषाप्रेमि सज्जन’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘झीगु शान झीगु मान’ (च्वमि ः दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘न्हूगु दिन थन वइतिनि’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘क्यातुसे च्वंगु सुथया ख्वालय्’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ), ‘कुचुकुचु मिंक मनय् छाय् सुतुक्क वइगु दुने’ (च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ) ।
थ्वय्कलं धूस्वां साय्मिया दबू प्याखं ‘मिसा’या निंतिं झिपुति म्ये च्वयादीगु खः । अले उगु म्ये लसय् हनादीम्ह शिवशंकर मानन्धर खः ।
वि.सं. २०१६ साललिपा थ्वय्कलं खस भाषाय् च्वयादीगु म्येत रेकर्ड जुल । नारायणगोपालजुं थ्वय्कलं च्वयादीगु म्ये हालाः रेडियो नेपालय् स्वर परीक्षा उत्तीर्ण यानादीगु खः । नारायणगोपाल गुरुवाचार्य व तारादेबीया सलय् थ्वय्कःया उत्कृष्ट म्येत दु । थ्वय्कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय् ‘मान्छे माया यहाँ खोलाको पानी जस्तो’ व ‘मैले पुण्य मन पराएँ, या पाप मन पराएँ’ खः । थ्वय्कःया थ्यंमथ्यं सत्यां मल्याक म्ये रेकर्ड जूगु दु ।
थः हे छम्ह संगीतया ज्ञातालिसें म्ये च्वइम्ह जूगुलिं थ्वय्कःया आधुनिक म्येय् ब्यागलं हे सवाः दु । थ्वय्कःया सिर्जनाय् झिेंप्यंगूति सफूत नं पिदंगु दु । वि.सं. २०१८ सालं चीनं डाक्टर ब्वनावयाः नेपालय् अकुपञ्चर सेवा दुतहम्ह थ्वय्कः न्हापांम्ह डाक्टर नं खः । प्रवल गोर्खा दक्षिणबाहुलिसें आपालं पदवी व सम्मानं छाय्पियातःम्ह थ्वय्कः बाथ, पार्किन्सन व जलासेँया ल्वचं ककं न्हय्छदँया बैंसय् ने.सं. ११३१ बछलागाः चःह्रे, मंगलबारखुन्हु मदुगु खः ।
येँ, ओमबहाःया भाजु चन्द्रमान व मय्जु सेतीमायाया काय्भाजु राममान सन् १९४० स बूगु खः । सन् १९६१ स त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें गणित विषयस स्नातकोत्तर ब्वने क्वचायेकाः भारतया वनारस हिन्दु विश्वविद्यालयपाखें थ्व हे विषयस विद्यावारिधि उपाधि कयादिल । नेपालय् प्राविधिक व विज्ञान शिक्षा विकासया ज्याय् थ्वय्कःया आपालं मूवंगु तिबः दुगु जुल ।
येँ, ओमबहाःया केशरमानया काय्भाजु राममान सन् १९४० स बूगु खः । सन् १९६७ स चीनया पेकिङ्ग विश्वविद्यालयपाखें एमबिबिएस यानादीम्ह थ्वय्कलं सन् १९७७ स शल्यचिकित्साय् उच्चशिक्षा ब्वनादिल । विशेष यानाः चीनया परम्परागत उपचार विधि एकुपञ्चर सम्बन्धय् थ्वय्कः नेपालय् छम्ह न्ह्यलुवाः खः ।
येँ, दुगंबहीया भाजु रामप्रसादया काय्भाजु रामलोचन प्रसाद तण्डुकार सन् १९४४ स बूम्ह खः । त्रिभुवन विश्वविद्यालयपाखें विज्ञान संकायया स्नातकोत्तर क्वचायेकाः थ्वय्कलं भारतया आन्द्र प्रदेश विश्वविद्यालयपाखें सन् १९६७ स भूभौतिकशास्त्र व भूरसायनशास्त्रय् उच्चशिक्षा कयादिल । नेपाःया राष्ट्रिय भूभौतिक प्रतिवेदन दयेकेगुली थ्वय्कःया आपालं न्ह्यथने बहःगु ल्हाः दु ।
येँ, वँतुत्वाःया भाजु पद्मबहादुर मल्ल व मय्जु रामप्यारीया म्ह्याय्मचा रामवदन सन् १९४२ स बूम्ह खः । भारतया लखनउ विश्वविद्यालयपाखें सन् १९६४ स विज्ञानशास्त्रय् स्नातकोत्तर उपाधि कयावःम्ह थ्वय्कः कीटविज्ञानविज्ञ खः ।
विशेषतः बुँज्याय् दइपिं कीत नियन्त्रण यायेगु प्रविधि विकासय् थ्वय्कलं आपालं तिबः बियादीगु दु ।
लक्ष्मणदास हाडा
ख्वपया भाजु इन्द्रदास व ज्वालादेवीया काय् लक्षमण दास सन् १९३५ स बूगु खः । भारतया खडगपुरया विश्वविद्यालयपाखें स्नातक यानादीम्ह थ्वयकः सडक सर्भेक्षण व डिजाइनया विशेषज्ञ खः । येँ–जनकपुर राजमार्ग, भैंसे–रक्सौल, सिमरा–जनकपुर राजमार्गया डिजाइनया ज्याय् मू भूमिका म्हितादीम्ह इन्जिनियर खः ।
भाजु रामशरण साय्मि नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया उत्थानय् सक्रिय कृयाशील कार्यकर्ता खः । वय्कःया जन्म ने.सं.१०७६ यंला थ्व १३ सोमवार कुन्हु कालिमाति येँय् जूगु खः । वय्कःया बाःया नां द्वारिका नारायण मानन्धर व मांया नां हिरादेवी मानन्धर खः । कालिमाति त्वालय् नेपाल संबत्या न्हूदँ हनेगु ज्या वय्कःया हे सक्रीयताय् ने.सं. १०९५ निसें न्ह्याःगु खः । वय्कःया हे सक्रियताय् पासापिं नाप जानाः टाइप यानाः तय्जु पत्रिकाया प्रकाशन जूगु खः । अथेह झीझी थ्वः कालिमातिया स्थापनाय् नं वय्कःया ज्वःमदुगु योगदान दु ।
वय्कः ब्वनेगु सिलसिलाय् भारतया रुड्की विश्वविद्यालय झाल । निसःति नेपाली विद्यार्र्थीत ब्वनाच्वंगु उगु विश्वविद्यालयय् वय्कलं नेपाल संबत्या न्हूदँ न्यायेकेगु व म्हपुजा यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । अथेहे वय्कलं अन ब्वनाच्वंपिं नेवाः विद्यार्थी मुंकाः रुवि नेपालभाषा गुथि नीस्वनादिल । अन ब्वनाच्वंपिं विद्यार्थीपिंके ध्यबा म्हया नेपालभाषाया उपन्यास, नाटक, ख्यालः आदि तःगू हे सफू रुवि नेपालभाषा गुथि, रुड्की भारत पाखें प्रकाशन यायेगु ज्या यानादिल । वय्कः नेपालभाषा मंकाः खलः येँया ग्वहालि पुचःया दुजः नं खः ।
मां मोहनमाया व अबु शेरबहादुर नकःमिया काय् भाजु रामशेखरया जन्म ने.सं. १०५७ बछलागाः ६ कुन्हु ख्वपया वाचुत्वाः, इनाच्वय् जूगु खः । बी.ए.तक अध्ययन यानादीम्ह थ्वय्कः नच्चा ल्याय्म्ह इलय् समाज–सुधार (वि.सं.२०११), साहसी महिला (२०१२) व समाज (२०१४) प्याखनय् तःधंगु–चीधंगु भूमिकाय् कलाकार जुयाः दबुलिइ पिलू झाल । थ्वय्कलं नेपालभाषाया म्येँ, बाखं, उपन्यास, प्याखं, ख्यालः व मेमेगु विधाय् नं नासलं लीक बुलुहुं बुलुहुं च्वसा ज्वयेकादिल । थ्वय्कलं च्वयादीगु बाखं मध्ये न्हापां पिदंगु आश्चर्य (झी, दँ २:४,ने.सं. १०७९) खःसा छापा आखलं पिदंगु थ्वय्कःया न्हापांगु छधाः प्याखं खा हाल (झी दँ १८: १, ने.सं. १०९५) खः ।
थ्वय्कः नेपालभाषा–साहित्य–ख्यलय्, तत्कालीन सरकारया दमन–नीतिपाखें विचलित मजुसे प्रगतिशील विचारधारा ज्वनाः ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । थ्वय्कः नेपालभाषाया हास्यव्यङ्ग्य–साहित्यख्यलय् छम्ह नांजाःम्ह च्वमि खः । थ्वय्कःया थौंतक पिदनेधुंकूगु थीथी विधाया सफू थथे दु— मोहनि–मेमुना (ने.सं.१०७५), सोतिपाँय् (बाखंमुना, ने.सं. १०८४), नसंफाःगु चा (उपन्यास, ने.सं. १०९३), सिमात फफ स्वः (बाखंमुना, ने.सं. १०९५), धिंताल्ल (ख्यालःमुना, ने.सं. १०९९), सिलु (किपाहना–बाखं, ने.सं. ११०७) ।
थ्व बाहेक वय्कःया नसंफाःगु चा उपन्यास जापानी भासं भाय् हीकाः जापानं हे पिथंगु दुसा वय्कः ने.सं. ११३७ चिल्लाथ्व १ कुन्हु मदयेधुंकाः सिमात फफ स्वः बाखंमुना खस नेपाली भासं भाय्हीकाः बिच्किएका रूखहरू नामं पिदंगु दु । अथेहे लुमन्ति–च्वसुमुना जुजुधौ (ने.सं.११३८) छगू नं पिदंगु दु ।
थ्वय्कः प्याखं व ख्यालःया च्वमिया लिसें प्याखंम्वः व ख्यालःम्वः जक मखु सफल निर्देशक नं खः । राजमति संकिपाया सह–लेखक थ्वय्कः यांमिखा संकिपाया च्वमि नं खः । पुनमाया, भजगोविन्द, १२ बजे, न्हिसुतु आदि नेपालभाषाया लोकंह्वाःगु प्याखं व ख्यालःया च्वमि, कलाकार लिसें निर्देशक जुयादीम्ह थ्वय्कलं खस नेपाली भाषाया तःगूमछि नांजाःगु टेलिसिरियलय् नं अभिनय यानादीगु दु ।
नेपालभाषा–साहित्यया बाखं–उपन्यास विधाय् थःगु नसंफाःगु चा उपन्यासया पाण्डुलिपिपाखें ने.सं.१०९१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकादीम्ह थ्वय्कःयात ने.सं. १११५ य् वसुन्धरा–गंकि सिरपाः व ने.सं.१११८ य् नेवाः हना सिरपाः लःल्हाःगु दु । अथेहे थ्वय्कःयात ने.सं. ११३० य् पेज थ्री पिपल्स च्वइस अवार्डय् लाइफ टाइम अचिभमेन्ट अवार्ड देछाःगु खः । अथेहे ने.सं. ११३३ दिल्लां नेपालभाषा–ख्यलं वय्कःयात दांप्वः लःल्हायेगुया लिसें तःजिक हनाः झःझः धायेक अभिनन्दन यानाः साहित्यिक जात्रा न्यायेकूगु खः ।
थ्वय्कःयात नेपालभाषा ख्यलय् जक मखु नेपाली भाषाया ख्यलय् नं भैरव प्रतिभा पुरस्कार, युद्धप्रसाद मिश्र पुरस्कार व सर्वनाम पुरस्कार आदि पाखें सम्मानित याःगु दु । थ्वय्कलं निर्देशन यानादीगु नांजाःम्ह बाखंमि भाजु पूर्ण पथिकया बाखनय् दयेकूगु पःखाः प्याखनं जापानय् जूगु सिरपालय् लियांल्यू सिरपाः त्याकूगु खः ।