गोरखाया शाह जुजुपिन्सं नेपाःया शासनसत्ता थःगु ल्हातय् लाकेधुंकाः छखे राज्यशक्ति अतिकं निरकुंश व दमनकारी स्वभाव कथं न्ह्यज्यातसा मेखे जनस्तरं लोकतन्त्र, अधिकार व ह्यूपाःया निंतिं मदिक कुतः जुयावं वन । उकी १९९७ सालय् नेपाल प्रजापरिषद्या नेतृत्वय् जूगु राजनीतिक संघर्ष अतिकं चर्चित खः । देसय् सामन्ती दमनयात न्हंकाः न्हूगु राजनीतिक ह्यूपाःया म्हगस ज्वनाः न्ह्यज्याःगु थुगु राजनीतिक संघर्षया नेतृत्वया झ्वलय् नेवाःतय् भूमिका च्वन्ह्याः । थ्वहे झ्वलय् शहादत जुयावंपिं मध्ये शुक्रराज जोशी शास्त्री, गंगालाल श्रेष्ठ, चिनिया लाल सिंह, धर्मभक्त माथेमा, न्हूच्छेरत्न तुलाधर, भोगेन्द्रमान मास्केपिनि नां झ्वःछूवइ । गुकिया लिच्वः कथं ०७ सालया प्रजातान्त्रिक ह्यूपाः वल, देसय् सामन्ती राणा शासन क्वःदल ।
जन–आन्दोलनपाखें देसय् लोकतन्त्र व संसदीय व्यवस्था पुनःस्थापना व निर्दलीय राजनीतिया अन्त्यया निंतिं निम्ह नेवाः नेतृत्वपाखें मू भूमिका म्हितूगु खः । नेवाःया काय्मचा गणेशमान सिंह उगु आन्दोलनया सुप्रिम कमाण्डर कथं न्ह्यचिलादीगु खःसा वाममोर्चाया नकिं कथं मय्जु सहाना प्रधान न्ह्यःने वःगु खः । अले राजनीतिक ह्यूपाःया निंतिं विशेष यानाः स्वनिगःया नेवाःत छप्पँ छधी जुयाः सडकय् कुहां वयाः आन्दोलनया छगू निर्णायक थासय् थ्यंका बिल । थुगु आन्दोलनय् ब्वति कयाः शहादत प्राप्त जूपिं मध्ये नेवाःया काय् म्ह्याय्पिं यक्व दु । दक्कले लिपा सशस्त्र विद्रोह व शान्तिपूर्ण जन आन्दोलनया माध्यमं देसय् संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना यायेगु ज्याय् नं नेवाः समुदायया महत्वपूर्ण सहभागिता दुगु जुल 

राजपण्डित मणिकया मेगु नां मणिक वद्र्धन नं खः । थ्वय्‌कः जुजु जयस्थिति मल्लया राज्यकाल (ने.सं ५०२–५०७)पाखेयाम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कलं जुजु जयस्थिति मल्लया मन्त्रीयात ने.सं ५०० चिल्लाथ्व ३ बिहीवारय् नारदस्मृति ग्रन्थया टीका दयेकाब्यूगु खः, गुगु खँ थ्व सफुलिइ उल्लेख जूगु दु । तर राष्ट्रिय अभिलेखालय् लुयावःगु नारदस्मृति ग्रन्थया टीका धाःसा लुन्तभद्रं ल्ह्ययातःगु खः ।थ् व सफू न्यायविकासिनीया नामं शान्तहर्ष वज्राचार्यया सम्पादनय् ने.सं ११०७ स छापा आखलं पिदनेधुंकूगु दु ।

६ थरी श्रेष्ठत मध्ये राजभण्डारी नं छगू खः । मल्लकालय् लायकुलिइ थीथी भण्डारया जिम्मेवारी काइपिं भन्ती, भंडेल (भण्डारी)या सन्तानयात राजभण्डारी धायेगु यात । जुजुया धुकतिइ मुली जुयाः ज्या याइपिं स्यस्यःत राजभण्डारी पशुपति महाद्यःया देगः व मेमेगु देगलय् नं धुकूया जिम्मा कयाः ल्याःचाः (हिसाब किताब) तइपिं
खः । थुपिं हिन्दूधर्म माने याइपिं येँया ग्वलय्, यल, ख्वप, तोखा, सक्व, किपू आदि थासय् बसोबास यानाच्वंगु दु ।

ने.सं. १०७८ यःमरि पुन्हिया सर्खुन्हु बौ तुयू महर्जन व मां शिलमाया महर्जनया कोखं किपू पांगाया भुजिन्द त्वालय् लोककवि राजभाइ जकःमिया जन्म जूगु खः । भाषासाहित्य संस्कृतिया ख्यलय् थःत फ्यानाझाःम्ह राजभाइ जकःमि संगीतकार शुकराम महर्जन, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ, ईश्वरानन्द आदि थेंज्याःपिं गुरुपिंपाखें प्रशिक्षित जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । ल्याय्‌म्ह वैसंनिसें दबू प्याखं स्यनेगु व क्यनेगु ज्याय् किपू लागाय् तसकं सक्रियम्ह थ्वय्‌कःया साहित्यया ख्यलय् थौंतकया दुने थीथी विधाया न्हय्‌गू सफू पिदंगु दु । गथे— चीखु ज्वःचिया सः (चिनाखँ, ने.सं.१०९६), ल्हाबसा (छधाः प्याखं, ने.सं. ११०५), जकःमिया कविता (ने.सं. ११२२), ल्वःमंके मफुगु प्याखं (मचा बाखं), खराचा व सिंह (खण्डकाब्य, ने.सं. ११२८) । अथेहे थ्वय्‌कःया याकः च्वसाय् क्यासेट, सिडि व डिभिडि यानाः झिचाः (अल्बम्) पिदने धुंकूगु दु । गुगु थुकथं दु— मचामय्लिं, जकःमिया कविता, खराःचा व सिंह, मृत्यु शड्ढयाय् ह्वःगु स्वां, झीगु राष्ट्रिय म्ये, ज्यापु स्वां, हलिमलि, जकःमिया गुनुगुनु, न्हय्गां जात्रा, स्वनिगःया नेवाः । भाजु राजभाइ जकःमि नेपालभाषाया ख्यलय् छन्दवद्ध कवि वबाल साहित्यकारकथं नं परिचितम्ह च्वमि खः। अथेहे थ्वय्‌कलं शंखधर साख्वालंनिसें थौतकया नेवाः जाति, भाषा, साहित्य ख्यलय् विशेष योगदान बियादीपिं नेवाः महारथिपिनिगु म्येँ च्वयेगु अति च्वछायेबहःगु ज्या नं यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यासें नेवाः देय् दबुलिं ने.सं. ११३५ बछलाथ्व षष्ठी खुन्हु वय्‌कःयात लोककवि थेंज्यःगु तःजिगु उपाधिं छाय्‌पिउगु खः । थनं निसें वय्‌कःयात लोककवि धायेगु जूगु खः।

अथेहे भाजु राजभाइ जकःमि थीथी संस्था— प्रतिभा साहित्यिक परिवारय् नायः, नेपालभाषा मंकाः खलकय् दुजः, नेवाः गणतान्त्रिक मोर्चाय् मूछ्याञ्जे, भाषिक अधिकार संयुक्त संघर्ष समितिइ दांभरिं, नेवाः स्वायत्त राज्य मंकाः संघर्ष समिति व आदिवासी जनजाति संयुक्त संघर्ष समितिइ इलय् ब्यलय् संस्थागत नायः जुयाः, झीगु भाषा, साहित्य, संगीत व आदिवासी जनजाति अधिकारया नितिं नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । वय्‌कः ज्यापु महागुथि नेपाःया केन्द्रीय नायः, जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया संस्थापक व सञ्चालक समितिया दुजः, शंखधर साख्वाः स्मृति प्रतिष्ठान (येँ)या नायः जुयाः नं ज्या यानाः थःगु जाति व शिक्षाया ख्यलय्नं उलि हे च्वछाय्बहगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया मानार्थ संरक्षक खः । अथेहे वय्‌कः हलिं नेवाः दबूया साहित्यिक एम्बेस्डर नं खः ।

राजभाइजुं थःगु भाषा, जाति, साहित्य, संस्कृति, संगीत ख्यलय् यानादीगु योगदानयात कदर यासें वय्‌कःयात नेपालभाषा एकेडेमि लिसें तःगू खलःपुचलं सम्मान याःगु दु । वय्‌कःयात वि.सं. २०६८ नेपाल सरकारपाखें मध्यमाञ्चल क्षेत्रया राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कारं नं सम्मान याःगु दु ।

‘राजमति कुमति जिके वःसा पिरती’ बोलया लोक मेया लिधंसाय्‌ बाखनय्‌ राजमति नांया छम्ह मिसा राजमतिया पूमवंगु मतिनाकथं बाखं न्ह्यब्वया तःगु दु । नेवाः फिल्म्स व नेशनल स्टुडियोया ब्यानरय्‌ लोकमेया लिधंसाय्‌ ने.सं. १११६ दँय्‌ दयेकूगु नेपालभाषाया निगूगु सेलुलोइड संकिपाया नां राजमति खः । थुगु संकिपाया निर्देशक नीर शाह, निर्माता लक्ष्मीकुमार नेवाः व नीर शाह खः ।
कलाकारपिं हिसिला महर्जन, श्रीकृष्ण श्रेष्ठ, मणिराज लवट, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्य, राजेन्द्र खड्गी, सुभद्रा अधिकारी व गणेश राम लाछि खः ।

राजमान महर्जन अबु लक्ष्मीबहादुर महर्जन व मां दुर्गा महर्जनया न्हापांम्ह काय्‌या रुपय् ने.सं. १०८७ साल चैत्र महिनाय् कीर्तिपुरया कुतुझ्वः त्वालय् जन्म जुयादीगु खः । भाजु राजमानयात नेपालभाषाया साहित्यया ख्यलय् विशेषरुपं मचातय्‌गु लागि किपाहना बाखं पिथनेगुली योगदान यानाच्वनादीम्ह कार्टुन च्वमि कथं म्हसीकेगु याः । भाजु महर्जनं थःगु हे स्वअध्ययनपाखें चित्र, नृत्य व संगीत सयेकादीगु खः । थ्वय्‌कलं थःगु हे सम्पादकत्वय् क्यानभास साप्ताहिक, तलेजु लय्‌पौ पिथना च्वनादीगु दु । थीथी संघसंस्था नाप मिले जुयाः मंकाः चित्रकला ब्वयेगु नापं ह्वगं गोम्पचा नांया मचातय्‌त ज्याख्यले जुइगु सफूचा पिथनादीगु दु । थ्वय्‌कलं थःगु एकल कुतलं मचातय्‌गु नितिं गथे गरुमापा, जामनः गुभाजु आदि तःगु हे थनया लोकबाखं पौराणिक बाखंया लिधंसाय् कमिक्स सफू पिथनादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं युवामञ्च, कोपिला, कान्तिपुर, मूल्यांकन नापं थीथी पत्रपत्रिकाय् दृष्टान्त चित्र, कार्टुन चित्र, पोष्टर चित्र व डिजाइन च्वयेगु ज्या नं यानाच्वनादीगु दु ।

भाजु राजमानयात थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप — राष्ट्रिय ललितकला लेखन पुरस्कार २०६९, सोफाज ललितकला पत्रकारिता पुरस्कार २०७२, नन्दादेवी खनाल ललितकला स्मृति सम्मान २०७०, क्यानकला लेखन पुरस्कार २०७३, करुणाकर पुरस्कार २०४९, मेदिया अफ दि एअर २०६२ लःल्हाःगु दुसा राइजिङ्ग आर्टिष्ट ग्रुपपाखें सन् २००९ लय् सम्मान याःगु दु ।

प्राथमिककालीन चित्रकार राजमानसिंह चित्रकारया जन्म वि. सं. १७९७ य् येँया वँतु गुच्चात्वालय् अबु जुगमान चित्रकार व मां नानीहिरा चित्रकारया कोखं जूगु खः । स्वाध्यायन यानादीम्ह वय्कलं उगु इलय् चित्रकलाय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु । वय्कलं धार्मिक दर्शनकथं पराम्परागत नेपाली चित्र च्वयादी । बेलायती राजदूत ब्रायन हडसनया अनुसन्धानया निंतिं वय्कलं नेपाली जनजाति, भंmगः पन्छि, जीवजन्तु व बौद्ध चैत्यया चित्र च्वयादीगु दु । उगु इलय् वय्कःया चित्र न्हूगु अभ्यासकथं काःगु खनेदु । वय्कःया कृति लण्डनया ब्रिटिश म्युजियम लाइब्रेरी, फ्रान्सया पेरिश शहरय् च्वंगु म्युजेम गुडमेटय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कः वि.सं. १८६५ स स्वर्गारोहण जूगु खः ।

ख्वपया ६ थरी श्रेष्ठ मध्ये राजवंशी नं छगू थर खः । मल्लकालय ्राजवंशीत लाय्कूया भारदारत खः । जुजु खलःया खानदान नाप इहिपा जुयाः वंशज परम्परा स्वाःवंपिंत राजवंशी धायेगु यात । जुजु खलःया सन्तान जूगुलिं राजवंशी धाःगु खनेदु । हिन्दू धर्म माने याइपिं थुपिं स्वनिगलय् यँे, यल, ख्वप व नेपाःगाःया थीथी थासय बसोबास यानाच्वंगु खनेदु । नेपाःया इतिहासय् दकलय् न्हापां ने.सं. ८८६ वैशाखय् राजवंशी धंचा भारो, वया कलाः काय, भौ, छैजः नं दिवंगत मां अबुया नामं उमामहेश्वरया मूर्ति दयेका प्रतिष्ठा यात धकाः फम्मिया उमामहेश्वर द्यःया आसनय् कियातःगु दु ।

मां प्रेमदेवी व अबु धर्मानन्द शाक्यया काय् भाजु पुष्पानन्द शाक्यया जन्म येँया केलत्वाः, मासंगालय् ने.सं. १०६१ तछलागाः २ कुन्हु जूगु खः । राजा शाक्यया नामं नांजाःम्ह भाजु पुष्पानन्दं नेपालभाषा ख्यलय् बाखंया नापं लघुउपन्यास, सम्पादन, अनुवाद आदि ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीसां थ्वय्‌कःयात बाखं च्वमिया नापं छम्ह सक्रियम्ह मातृभाषा सेवी कथं म्हसीकेगु याः ।

ल्याय्‌म्ह इलय्, थाय् थासय् थीथी ग्वसाःखलःपाखें जुइगु नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् बाखं विधाय् तःथाय् सिरपाः त्याकादीम्ह थ्वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु बाखं जन्मन्हि नामं ने. सं. १०८३ दँय् झी लय्‌पौया दँ ६, ल्याः ५, चिल्ला १य् पिदंगु खः । थ्वय्‌कलं थः राजा (राजा = जुजु) व थः पासा पुष्पबहादुर चित्रकार (पुष्प = स्वां) नाप जानाः जुजुस्वां पिकाकः स्वनाः बाखंमुना पिथनादीगु दु ।

नेपालभाषा–साहित्य विषयय् एम.ए. यानादीम्ह थ्वय्‌कलं तःदँतक स्कूल व क्याम्पसय् ब्वंकेगु ज्या यानादिल । च्वसापासाया छ्याञ्जे जुयाः नेपालभाषा–साहित्यया उन्नतिया लागि न्ह्यचिलादीम्ह थ्वय्‌कलं आशा सफूकथिया पुस्तकालयाध्यक्ष जुयाः नं सेवा यानादिल । थ्वय्‌कः बाखं दबूया संस्थापकपिं मध्ये नं छम्ह खः । नेपालभाषा–साहित्य–ख्यःया बाखं विधाय् उपमा व अलङ्कार अप्वः छ्यलाः अति श्रृङ्गात्मक भासं बाखं च्वयेगुली थ्वय्‌कःया ल्हाः च्वः । थ्वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु बाखंमुना थथे दु— मतकी (१०९०), जि खग्रास मखु मिलाया (ने.सं. ११०३), कुचाकुचागु किपा (ने.सं. १११९), ह्वगंगु सर्गः (ने.सं. ११२८), बुंगाः (ने.सं. ११२९), वा वल, फय् वल (ने.सं. ११३३), लंगूरबुर्जा (ने.सं. ११३९) । वय्‌कःया पिदंगु बाखंसफू मध्ये जि खग्रास मखु मिलाया सफुलिं ने.सं. ११०३ दँया श्रेष्ठ सिरपाः त्याकूगु दु ।

बाखं सफू बाहेक ने.सं.११२७ य् थ्वय्‌कःया प्याखंया दुने नांगु लघु–उपन्यास छगू नं पिदंगु दु । अथे हे थ्वय्‌कःया सम्पादनय् क्वय् न्ह्यथनागु थीथी सफू नं पिदंगु दुः– जापानया पुलां बाखं (११०८), डाक्टरया कलाः (जापानी उपन्यास, ने.सं. १११०), सहलहया सुलचं (व्याकरण, ने.सं. ११२०), आशा सफूकुथिया सफू–धलः (ने.सं. ११२०), जनबहाःद्यःया शान्तिसफू (घटनावली, ने.सं. ११२५) आदि । थ्वय्‌कलं पञ्जाबी भाय्‌या नांजाःम्ह च्वमि अमृता प्रितमया बहुचर्चित उपन्यास अदालतयात हिन्दिभासं नेवाः भासय् हीकाः नं पिथनादीगु (ने.सं ११३५) दु । भाजु राज शाक्ययात वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थीथी सिरपाः गथे नेवाः हना सिरपाः, बुद्धिपूर्ण सिरपाः आदिं नं सम्मानित यायेधुंकूगु दु ।

मां गणेशकुमारी श्रेष्ठ व बौ अष्टबहादुर श्रेष्ठया कोखं यलया तापाहिति त्वालय् ने.सं १०९५ य् जन्म जुयादीम्ह राजितबहादुर श्रेष्ठया साहित्यिक नां रजमाइल श्रेष्ठ खः । रजमाइल श्रेष्ठया नामं कविता, गजल, हाइकु, च्वखँ च्वयाः साहित्यिक ख्यलय् वय्‌कलं पलाः न्ह्याकादीगु खः । वय्‌कलं वि.सं २०६१ सालंनिसें नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, त्रिभुवन विश्वविद्यालयय् प्राध्यापन यानादिल । शिक्षण पेशाय् संलग्न जूसांनिसें नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृति, अभिलेख, संस्कृत काव्यशास्त्र आदि विषयय् अनुसन्धनात्मक च्वसु व सफू पिथनेगु यानादिल ।

भाजु श्रेष्ठ न्हू हिसु पुचः संस्था स्थापना यानाः थः जक मखु थः ज्वलिंज्वःपिं पासापिंत समेत नेपालभाषा ख्यलय् दुतः हयेत कुतः यानादिल । उगु संस्थापाखें न्हू हिसु दँपौ झिगू ल्याःतक पिथनसा दर्जनं मयायेक नेपालभाषा, साहित्य, संस्कृतिया सफू पिथनेगु ज्या यात । वय्‌कलं थः मांअबुया नामं अष्टगणेश अनुसन्धान केन्द्र स्थापना यानाः थीथी विद्वानपिनिगु दँय् न्यागू सफू नं पिथनेगु ज्या यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषा स्नातकोत्तर तगिमय् न्हाप, ल्यू व लियांल्यू लाःपिंत श्रेष्ठ पदकया नं व्यवस्था यानादीगु दु । आःतकया दुने नीम्हेसिनं श्रेष्ठ पदक कायेधुंकूगु दु ।

भाजु श्रेष्ठ छम्ह अभिलेखविद्या नापं अनुसन्धानकःमिं नं खः । वय्‌कःया काशीविजय नाटक (सं), अभिलेख, अभिलेखय् संस्कृति, नेपालभाषा प्रकाशन, दशावतार नाटक (सं), चौंसाठी शिवलिंग, जंगबहादुरया स्थिति आदि बागू दर्जनं मयाक सफू प्रकाशनय् वयेधुंकूगु दु । भाषासाहित्य ख्यलय् थःत फ्यानादीम्ह वय्‌कः थौंकन्हय् लोकसाहित्य परिषद्या नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद लगायत आपालं मेमेगु नं भाषिक साहित्यिक संस्थाय् संलग्न जुयाच्वनादीगु दु ।

नेपालभाषा ख्यलय् मदिक्क पलाः न्ह्याका वयाच्वनादीम्ह भाजु राजितयात वय्‌कलं यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप थीथी संस्थां थीथी पदक सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । गथे — नेपाल विद्यापदक, पीयूष पदक, मोतिलानी पुरस्कार, धर्मादित्यधर्माचार्य पुरस्कार, सत्यमोहन जोशी पदक, नेपालभाषा केन्द्रीय विभागपाखें सुभाय् पौ, सिक्किम नेवाः गुथिपाखें प्रशंसा पत्र आदि ।