नेवाः संकिपा व संगीतख्यलय् धिसिलाक्क पलाः न्ह्याकाच्वंम्ह कलाकार खः– रोजिना सुवाल । ने.सं. ११०७ कौलागाः खस्थि, मंगलबारखुन्हु जन्म जूम्ह वय्कःया अबुया नां पुण्यराम सुवाल व मांया नां गणेश कुमारी सुवाल खः । मचांनिसें हे कला ख्यलय् नुगः क्वसाःम्ह वय्कः ब्वनेकुथिइ जुइगु ज्याझ्वलय् प्याखं हुलीम्ह खः । बाय्चलर ब्वनाच्वंगु इलय् पासापिनिगु हःपाःलं मोडलिंग ख्यलय् पलाः न्ह्याकादिल । न्हापां खस नेपाली भाय्या म्यूजिक भिडियोय् अभिनय यानाः थ्व ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीगु व अनं लिपा नेवाः म्यूजिक भिडियोपाखे नं पलाः न्ह्याकादिल । ‘वा वल फय् वल’, ‘जिगु वैसं धाल’, ‘गन वन’, ‘ख्यलुइताः’, ‘ययेके धकाः ययेका मखु’, ‘मतिनाया संसार’ थें जाःगु आपालं म्यूजिक भिडियोय् नं म्हितादी धुंकल । चिहाः संकिपालिसें नेवाः संकिपापाखे निर्देशक राजेशमान सिंहया ‘चन्द्रमान’ संकिपाय् अभिनय यानाः संकिपा ख्यलय् पलाः न्ह्याकाः लिपा ‘थ्व ला ग्यानापु स्टायल’, ‘आसकुति’ अले ‘इन्दिरा – धिमे मैंचा’ लिसेंया नेवाः संकिपाय् म्हितादिल । वय्कः पेजथ्री पिपुल्स च्वाइस अवार्ड लिसेंया आपालं सिरपाः व सम्मानं सम्मानित कलाकार खः ।
रोजी डंगोलं (श्रेष्ठ)या जन्म अबु शेरबहादुर डंगोल व मां ज्ञानीमाया डंगोलया कोखं ने.सं. १०९६ थिंलागाः अस्तमि, सुक्रबारखुन्हु ज्याथा, येँय् जूगु खः । वय्कलं हालादीगु थ्यंमथ्यं २० पु म्ये पिदनेधुंकूगु दु । संगीतय् एम.ए. अध्ययन यानादीम्ह रोजीया न्हापांगु नेपालभाषाया म्येमुना ‘यच्चुगु सर्गः’या पितब्वज्या ने.सं. ११३७ कौलागाः एकादसि, आइतबारखुन्हु जूगु खः । लोकंह्वाःगु म्ये ‘मस्यू जितः छु जू छु जू’, ‘जोरा जोरा पर्सि बियां’ म्ये हालादीम्ह वय्कलं ‘हिसिमति’ संकिपाय् अभिनय नं यानादीगु दु ।अरुण थापा स्मृति साँझय् प्यदँ न्ह्यवंनिसें मदिक्क म्ये हालावया च्वनादीम्ह रोजिं नेवाः राजनीतिक अभियानया दांभरिं, जनसांस्कृतिक महासंघ, केन्द्रीय समितिया दुजः व बागमती प्रदेशया ल्यूछ्याञ्जे, नेवाः मिसा ग्वाहालि पुचः २६ वडाया छ्याञ्जे अले महिला सशक्तिकरण नेपालया दांभरिं जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । नेशनल पावर न्यूज सिरपाः २०७५, ओएस नेपाल म्यूजिक अवार्ड, नेशनल बक्स अफिस म्यूजिक भिडियो अवार्ड त्याका दीधुंकम्ह म्येहालामि रोजी मसी सृजना सिरपाःपाखें हना नापं थीथी खलःपुचःपाखें सम्मान लःल्हाना कया दीधुंकूम्ह खः । वय्कलं २०७६ सालय् राष्ट्रिय सांस्कृतिक संस्थानया १२ क्वःगु ब्वय् ‘एकल साँझ’ ज्याझ्वः यासें १३ पु म्ये न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्कलं सामाजिक अभियानय् तिबः जुइकथं मिखादान, हिदान, भिंतुना म्येय् नं थःगु सः बियादीगु दु ।
मूलतः छम्ह मनोचिकित्सक व मानवशास्त्री खः भाजु रोवर्ट आई लेभि । वय्कलं प्रशान्त महासागरया फ्रान्सेली नियन्त्रणय् दुगु चिचाधंगु छगू टापु सोसाइटी आइलैण्डया आदिवासी समुदाय ताहितीतय् सम्बन्धय् अन हे नीखुला तक च्वनाः अध्ययन यायेधुंकाः मानवशास्त्र विधाय् ब्यक्ति केन्द्रीत मानवशास्त्रया अवधारण दकलय् न्हापां न्ह्यःने हयादीगु । थ्व छगू मनोविज्ञान व मनोविश्लेषणया ख्यलय् सामाजिक, सांस्कृतिक ख्यलय् छम्ह मनुखं गुकथं लिच्वः क्यनी धैगु अध्ययनया शैली खः । मानवशास्त्रीय शोधया झ्वलय् छम्ह मनूयात गुगुं छगू सन्दर्भया सूचनावाहक कथं नालेगु वा उगु सन्दर्भयात कयाः उम्ह मनुखं गुकथं लिच्वः बियाच्वन धकाः अध्ययन यायेगु प्रणालीगत फरक पहः खः व्यक्ति केन्द्रीत मानवशास्त्रया अवधारणा । ताहिती आदिवासी समुदायया सम्बन्धय् थुकथं व्यक्ति केन्द्रीत मानवशास्त्रया अवधारणा कथं दुग्यंगु सफू पिथनेवं रोवर्ट भाजुं अतिकं नांजाःगु नेशनल बूक अवार्ड सन् १९७४ य् ल्हातय् लाकल ।
थ्वयां लिपा छगू परियोजना अन्तर्गत रोवर्ट भाजुया अध्ययनया ख्यः जुल स्वनिगःया ख्वप देय् । सन् १९७३ निसें १९७६ स्वदँतकया ख्वपदुने न्ह्याकूगु शोध व अध्ययनया झ्वलय् आपालं स्थलगत भ्रमण, खँल्हाबल्हा यायेगु ज्या यानादिल । रोबर्ट भाजुं थथे ख्वपया थीथी मनूतनाप प्रत्यक्ष खँल्हाबल्हा याःगु रिकर्डिङ्गया क्यासेट ११७ चाः जाः । उलि जक मखु मेगु संस्कृति, संगीत व विविध विषयया ६८ गू क्यासेटय् रिकर्डिङ्ग जुयाच्वंगु दु । थुकिया लिधंसाय् ख्वप देय्याा नेवाः समुदायदुने जात व्यवस्था, उमिगु रिति, परम्परा, संस्कार, गुथि, जात्राया विषद् चर्चा दुथ्याकातःगु सफू सन १९९० य् : “Mesocosm: the organization of a Hindu Newar city in Nepal “ पिथनादिल । नेवाः समाज सम्बन्धय् रोवर्ट भाजुया थ्व छगू सफू विश्वया मानवशास्त्र विधाय् अतिकं चर्चित जुल ।
रोशनकुमार राजभण्डारी नेवाः संगीत ख्यलय् म्ये, गजल च्वमि, लय्चिनामि व म्येहालामिकथं म्हस्यू । थ्वयकः ने.सं. १०७३ सिल्लाथ्वः नःमि, सुक्रबारखुन्हु ख्वपय् जन्म जूगु खः । थ्वय्कःया अबु सानुमान राजभण्डारी व मां पूर्णलक्ष्मी राजभण्डारी खः ।
थ्वय्कःया मचाइलंनिसें संगीतय् नुगः क्वसाः । छेँय् थः दाजु उस्ताद सुमनकुमार राजभण्डारी दुसां वय्कःपाखें गुबलें संगीत सयेके मखं । तर दाजुया हे प्रभावं स्वअध्ययनपाखें हे संगीत सयेकादीगु दु । थ्वय्कलं थः दाजुयात हे संगीत गुरुकथं नाला कयादी । दाजुम्हं नं संगीत मस्यंसां किजां रियाज यानाच्वनीबलय् गनं द्वंकलकि ब्वःबीगु व न्वायेगु यानादी । थुकथं वय्कलं दाजुपाखें संगीत सयेकादीगु खः ।
वि.सं. २०२२ सालं रेडियो नेपालं जीवन दबू ज्याझ्वः लिकासेंलि स्वनिगलय् सांगीतिक आन्दोलन न्ह्याःबलय् थ्वय्कः नं दबुली दं झाल । ब्वनेकुथी जुइगु अज्याःगु ज्याझ्वलय् थःगु प्रतिभा क्यक्यं थःम्हं हे प्रगतिशील भावनाया म्ये च्वयाः थःम्हं हे लसय् हनाः हालेगु यानादिलसा वि.सं. २०३२ सालय् रेडियो नेपालय् स्वर परीक्षा नं ताःलाका दिल । अन प्रगतिशील म्ये हाःजुइम्ह जुयाः अःपुक्क वय्कःयात म्ये हालेगु ह्वःताः बी मखुगु जुयाच्वन । छन्हु थ्वय्कलं मतिनाया म्ये पास याकाः रेडियो नेपालया हे प्रत्यक्ष प्रशारण जुयाच्वंगु छगू प्रतियोगिताय् प्रगतिशीलया म्ये हालाबिल । अनं लिपानिसें रेडियो नेपालं हालेगु म्येया रिहर्लसल क्यनेमाःगु ब्यवस्था याःगु धकाः थ्वय्कलं लुमंका दी । अथेसां अन वय्कलं थःगु सलय् झिपुति म्ये रेकर्ड याकादिल । वि.सं. २०५६ सालपाखे ख्वपया कला निकुञ्जपाखें पुलांगु ज्ञानमाला म्येयात न्हूकथं संगीत तयाः प्याखं नं न्ह्यब्वया दिल । प्रगतिशीललिसें मतिनाया म्ये, गजल व मुक्तक च्वयादीम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषाया निचाः म्येचाः ‘रोशनकुमारया न्हापांगु आधुनिक नेवाःम्ये’ (ने.सं. ११११) व ‘रोशनकुमार राजभण्डारीया झ्याउरे म्ये’ (ने.सं. १११७)स पिथना दीगु दु । थ्वय्कलं पिथना दीगु न्हापांगु म्येचाः नेपालभाषा म्येचाःया ख्यलय् याकः च्वसा, लसय् व सलय् पिदंगु न्हापांगु म्येचाः खः । अथेहे नेपालभाषां हे ‘ल्याय्म्ह हि’, ‘गजलान्ति’ व मेमेगु सपूm नं पिथना दीगु दु । न्हापा नेपालभाषाया ‘न्हूगु विश्वभूमि’स थ्वय्कःया गजल मदिक्क पिदं । वय्कःया खस भाषाया नं म्येचाः सिडी व सपूm नं पिदनाच्वंगु दु । वय्कलं थाय् थासय् जुइगु सांगीतिक सम्मेलनय् ब्वति कयाः तःथाय् सिरपाः व मानसम्मानत कयादीगु दु । ख्वपया आपालं भाषिक व सामाजिक संस्थाय् आवद्धम्ह थ्वय्कःपिन्सं थःदाजु वस्ताद सुमनकुमार राजभण्डारीया नामं संगीत ख्यलय् सिरपाः नं नीस्वना तःगु दु । थःके दुगु संगीतया ज्ञान मेपिन्त नं बिया च्वनादीम्ह थ्वय्कः ने.सं. ११४२ तछलाथ्वः एकादसि, सनिबारखुन्हु झी दथुइ मन्त ।
नेपालभाषा व अर्थशास्त्रय् एम.ए यानादीम्ह मय्जु रोशना शाक्यं वि.सं. २०३९ सालय् सरस्वती कलेजय्, अनं लिपा वि.सं. २०४२ सालय् पद्मकन्या कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकादीगु खः । वय्कः वि.सं. २०११ श्रावण १२ गते इतुंबहालय् जन्म जूगु खः । नेपालभाषा ब्वंकेगु ज्या न्ह्याकाच्वंच्वं वय्कलं विद्यार्थीपिंत ग्वाहाली जुइगु पाठ्यक्रम सम्बन्धी तःपु समिक्षात्मक च्वसु, पुलांगु म्ये (षडदर्शन, जयजय भैरव, सीलं आदि) बारे थीथी पत्रपत्रिकाय् च्वसु पिथनादीगु दु ।
रोहिणीबहादुर याकः नामं म्हसीका दुम्ह भाजु रोहिणीबहादुर कायष्ठया जन्म ने.सं १०६० इ अबु नरबहादुर कायष्ठ व मां ज्वालादेवी कायष्ठया कोखं यलया बखुंबहालय् जूगु खः । थ्वय्कः नांजाःम्ह साहित्यकार छत्रबहादुर कायष्ठया दाजु खः । कविता, बाखं व निबन्ध विधाय् ल्हाल् न्ह्याकादीम्ह भाजु रोहिणीबहादुर कायष्ठया न्हापां पिदंगु रचना झी झी (सितु, २४ ने.सं १०८८) नांगु कविता खः । थ्वय्कः नेपालभाषा साहित्य थकायेगु नितिं थःत फ्यानादीम्ह छम्ह सच्चाम्ह मातृभाय्या अनुरागी व भाषिक अभियन्ता खः, गुम्हेस्यां थम्हं च्वयाः सफू पिकायेगु स्वयाः मेपिनिगु सफू पिकायेगु व पत्रिकाय् मेपिनिगु लेख पिकायेगु ज्याय् थःगु जीवनया अमूल्य ई फ्यानादिल। थ्वय्कलं थः किजा छत्रबहादुर कायष्ठ नाप जानाः नेपालभाषा व थ्वया साहित्य थकायेगु तातुनाः साहित्य मूलुखा नामं छगू साहित्यिक संस्था स्वनादिल ।
नेपालभाषाया समाचार रेडियो नेपालं लिकाःगुया विरुद्धय् त्वाःत्वालय् साहित्य सम्मेलन यानाः न्ह्याकूगु २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनय् नं वय्कलं महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादिल । थुकिं यानाः वय्कः तःकः पुलिस कारवाहिलय् नं लात । साहित्यया मूलुखा मार्फत थ्वय्कलं ज्वला न्हाय्कं (ने.सं. १०८८) नांगु साहित्यिक पत्रिका पिकयादीगु दुसा स्वांयाःपुन्ही अर्थात् २५११ बुद्ध जयन्तिया लसताय् शान्ति विजय (ने.सं १०९०) नांगु पत्रिका थःगु हे सम्पादनय् पिकयादिल । अथेहे वय्कलं नेपालभाषा स्तोत्र पुचः (ने.सं ११०५) नांगु सफू छगू नं सम्पादन यानाः पिकयादीगु दु । थथे थः फुसां मफुसां वय्कलं थुपिं पत्रिका पिकायेगु दिकामदी । थुकथं हे ३७ दँया दुने थःपिंसं नीस्वंगु साहित्य मूलुखा संस्था पाखें नं तःधंगु चीधंगु यानाः ५० गुलिं मयाक सफू पिकायेत वय्कः ताःलाःगु दु । थथे पत्रिकाय् पिदंगु रचना तथा साहित्य सम्मेलनय् ब्वंगु लेखयात कयाः तत्कालिन पञ्चायत सरकारं वय्कःयात तःकः हे ज्वनाः कारवाही नं यात तर वयकः छपति हे विचलित मजुसे थःगु मातृभाषाया नितिं ज्या यानांच्वन ।