नेवाःतय् मौलिक द्यः लुकुमाःद्यः सुलाच्वंम्ह÷लुकुं बियाच्वंम्ह महाद्यः खः । नेवाः बस्ती दुने त्वाःत्वालय् साःगाः, ननि, चुकय् लुकुमाःद्यः थापना यानातःगु खनेदु । लुकुमाःद्यःया मूर्ति दइमखु । ख्यें बांलूगु ल्वहंयात बछि थुनातःगुयात द्यः पुज्याइ ।
लुकुमाःद्यःयात क्षेत्रपाल द्यः नं धायेगु याः । गुम्हगुम्हेसिनं मूलुखा न्ह्यःने पिखालखुइ थापना यानातःगु नं खनेदु । थथे छेँ न्ह्यःने च्वनाः भूतप्रेत, मभिंगु तŒवपाखें रक्षा याइपिं द्यःपिंत न्हिंन्हिं पुज्यायेगु लिसें पुनाहल धायेवं सिराबौ तयेगु नं याइ । दँय्दसं सिल्लाचःह्रेबलय् बहनी लुकुमाःद्यः व महाद्यःयाथाय् धुनि जगे यायेगु धकाः मि च्याकाः द्यःयात पंकी । छुस्यामुस्या, कःनिसियाः द्यःयात छानाः प्रसादया रुपय् इनाः नइ । पाहांचःह्रे प्यन्हु न्ह्यः वा पाहांचःह्रेकुन्हु त्वपुयातःम्ह लुकुमाःद्यःयात उलाः बँ थिली । छेँ छेँय्नं बँ थिलाः सुचिनिचि याइ । लुकुमाःद्यःयात लुँबुँु–वहबुं त्वपुइ । पाहांचःह्रे स्वनिगलय् लुकुमाःद्यः पुज्यानाः हनीगु नखः खः । गुम्ह गुम्हेसिनं लुकुमाःद्यःयात भुजा छायेगु धकाः जा, केँ तरकारी लप्तेय् तयाः छायेहइ । सँन्याःकाःई जुइवं सुकुन्दा च्याकाः लुकुमाःद्यःयात लँबुँवहःबुँ, समय्बजि धाला छानाः द्यः पुज्यानाः माताःचा चा वा चुपिइ अजः फयाः द्यःया प्रसादया रुपय् अजः उली, सिन्हः ती । मस्त ‘खुँया मिखा कांकां, जिगु मिखा तेल्ला’ धकाः हाली । थथे अजः उल धायेवं मिखा स्याःगु लनी, मिखा तेल्लाइ धाइ । द्यःयात लाभा घासा वा वाउँगु लाभा तयाः भ्वय्ब्व छाइ । थुकुन्हु महाद्यः पिशाच रुप कयाः थथे आमिष भोजन याइगु भगवती पुराणय् च्वयातःगु दु । पार्वतीं भगवतीया रुप कयाः महिषासुर आदि दैत्यतय्त स्यात । छन्हु पार्वतीं गबलें आमिष भोजन याये नं ला धाःगुलिं लुँबुँ वहः बुँ किकाः लुकुमाःद्यःया रुप काल धाइ । अथे हे शनिश्चरं ज्वनी धकाः साःगालय् न्हय्दँत्या दँ सुलाच्वंगु धाइ । पाहांचःह्रेयां कन्हय्कुन्हु (चिल्लागा आमाइ) त्यंगःया लुकुमाःद्यः, छ्वासलवय्
छ्वासलबि लुकुमाःद्यः पुज्यानाः मस्तय्त मरःजा नकेगु चलन नं दु । अथे हे थीथी नखःचखः व संस्कारय् लुकुमाःद्यः पुज्याइ ।
लुकुमहाद्यः त्वाःत्वालय् दइ । थ्व महाद्यः न्हापालिपा चाया तःलय् ल्हानाच्वनी । पाहांचःह्रे प्यन्हु न्ह्यः जक गाःम्हुयाः पिकयाः सफा यानातइ ।चाया तःलय् लुकुंबिनाच्वंगुलिं लुकुमहाद्यः नं धायेछिं ।
पाहांचःह्रेया बहनी भ्वय् नये न्ह्यः लुकुमाःद्यः पुज्यायेमाः । मेमेबलय् महाद्यःयात छायेगुली अमय् अथे धयागु ला, ख्यें, अय्लाः, थ्वँ, तयेमजिउ । तर पाहाँचःह्रेबलय् थुपिं दक्वं तयाः भ्वय्ब्व छायेमाः । महाद्यःया नं ला ख्यें, सकतां नये मास्तिवःगुलिं गालय् च्वनाः लुँबुँ, वहःबुँ किकाः नःगु धाइ । भ्वय्ब्व छायेबलय् वाउँगु लाभा वालाः लैंसूचा लाभामा छमां तुं मदयेक मगाः । लाभामा महाद्यःया आंग्साया प्रतीक धयागु जनविश्वास दु । द्यः पुज्यायेधुंकाः मत बियाः अजः फयाः अजः उलकि मिखा त्यय्लाइ धयागु धारणा दु । अजः उलिम्हेस्यां धुँया मिखा कांकां जिगु मिखा त्यय्लाः धकाः म्ये नं हाली । महाद्यः चाया तःलय् लानाच्वंगु खँय् भष्मासुर राक्षसनापया छपु बाखंया स्वापू दु । महाद्यवं भष्मासुर राक्षसयागु तपस्यां लय्तायाः यागु ल्हातं छ्यनय् थिलकि भष्म जुइमा धयागु वरदान बिल । भष्मासुरं महाद्यःयात हे छ्यनय् थीत स्वल । छ्यनय् थियाबी धयागु ग्याःचिकुं महाद्यः चाया तःलय् सुलाच्वंगु धयागु पुराणय् च्वयातःगु दु । अथे सुलाः लुकुंबिना च्वंगुलिं लुकुमहाद्यः धाःगु खः ।
नेपालभाषा संकिपाख्यलय् सिनेमाटोग्राफर जुयाः ज्वःमदुगु योगदान बियाच्वनादीम्ह खः भाजु लुजः सिंह । सन् १९७६ मार्च २५ तारीख खुन्हु जन्म जुयादीम्ह भाजु लुजः सिंह छम्ह फोटोग्राफर, सिनेमाटोग्राफर, निर्देशक व भिजुअल सम्पादक जुयादी । अमृत साइन्स क्याम्पसं प्रवीणता प्रमाण पत्र तगिं व पब्लिक युथ क्याम्पसं वाणिज्य शास्त्रय् स्नातक तगिंतक ब्वनादीम्ह भाजु लुजः सिंह “नेपालभाषा पत्रिका”या संस्थापक फत्ते बहादुर सिंहया छय् जुयादी । नेवाः संगीत व संकिपाख्यलय् दिपा मकासे पलाः न्ह्याकाच्वनादीम्ह लुजः सिंहं सन् २०११य् छ हे मदुसा, २०१६य् स्वयेनगु व २०२१य् कर्म नांयागु नेवाः संकिपाया किपालुमि जुयाः ज्या यानादिल । आपालं आपाः म्युजिक भिडियोया किपालुमिया ज्या यानादी धुंकूम्ह लजः सिंहंया छन्त छु जुल, ज्वरा ज्वरा पर्सि, हेरामाया मैंचा गन वनेगु, जित जन्म बियाः, कान्हे मैंचा लगायत म्युजिक भिडियो लोकंह्वाः । थ्यंमथ्यं न्येय्पुं मल्याक म्येया म्युजिक भिडियोय् किपालुमि, निर्देशक बाय् सम्पादक जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु सिंहं यक्व खस् नेपाली भाय्या संकिपा व म्युजिक भिडियोया सिनेमाटोग्राफिया ज्या नं यानादीगु दु । “कथा काठमाण्डौं” नांयागु खस नेपाली संकिपाया लुजः सिंह किपालुमि खःसा वय्कलं “नभ्य” नांयागु खस् नेपाली भाय्या संकिपाया निर्देशन नं यानादिल । नेवाः फिल्म सोसाइटीया नायः जुयाःदी धुंकूम्ह भाजु लुजः सिंहं “लेट अस लिभ टुगेदर”, “बिस्काः जात्रा”, “इम्प्रेशन अफ लुम्बिनि” लगायतया आपालं डकुमेण्ट्रि दयेकादीगु दु । लुजः सिंहं “इम्प्रेशन अफ लुम्बिनि”पाखें नेपाल अन्तर्राष्ट्रिय चलचित्र महोत्सव २०१२ य् नेपाली पानोरामा सिरपा त्याकेत ताःलागु खः । अथेहेतुं वय्कःया “विद्रोही नारी” विश्व विख्यात एकेडेमि अवार्डय् नं ब्वति काःगु खः ।
ख्वप सुकूध्वाखा पूर्व गोमधि व उत्तर भोलाछेँ त्वालय् वनेगु सुकूध्वाखाया स्वकालँ सि दक्षिण दिशा अवस्थित भिंद्यः चुक हे प्राचीन लुम्बवर्ण विहार खः । लुम्बवर्ण विहारयात लुँबहाः, सुकूध्वाखा बहाः कथं नं म्हसीकेफु । थुगु हे बहाःया उत्तर दलानय् तिकातःगु ल्वहँपतिइ श्री रुद्वार बहाल धकाः नं उल्लेख यानातःगु दु । बहाःया पुजाविधि स्वयां नं न्हापांनिसें भिंद्यःया पुजा याना वयाच्वंगुलिं लुँबहाःयात भिंद्यःया चुक कथं अप्वःस्यां म्हसीका वयाच्वंगु दु । लुम्बवर्ण विहार (लुँ बहाः) ख्वप देय्या जीर्णावस्थाय् थ्यनेधुंकूगु विहार खः ।
लुम्बवर्ण विहारया स्थापनाया तिथिमिति क्वजिक धायेमफुसां थुगु बहाःया संघयाके सुरक्षित जुयाच्वंगु जीर्ण जुयाः तिथिमिति खनेमदुगु पंचरक्षा सफूया अन्तिम पौया प्यंगूगु झ्वलय् ‘(ज) य’ ज्योति मल्ल देव प्रभू थाकुलस, विजय राज्य, श्री भक्तापुरी तिविख्याता, सुखुध्वाखा बहिलिया हलिभारो हेलनसिं त्रिलिपुल’ धकाः उल्लेख जुयाच्वंगु दु ।
जुजु जयज्योति मल्ल देवया शासनकाल ने.सं. ५२५–५४५ जूगुलिं थुगु बहाःया निर्माण वयां न्ह्यः हे जूगु खः धायेफु । बहाःया नां लुम्बवर्ण महाविहार वा लुँबहाः धकाः गनं उल्लेख जुयाच्वंगु मदु । उकिं लुम्बवर्ण विहार हे सुखुध्वाखा बहाः खः धयागु पुष्टि जू ।
लुम्बवर्ण विहारया दथुइ बज्रधातु चैत्य दु । चैत्यया उत्तर दलानय् महांकाल व छ्यं मदुगु बुद्धमूर्ति दु । चैत्यया दक्षिणपाखे बज्रसत्व व तेराकोटाया शाक्यमुनिया मूर्ति अंगलय् पलिस्था यानातःगु दु । थुगु मूर्तियात हे गन्धुरी द्यः धकाः पुजा याना वयाच्वंगु दु । २०४५ वि.सं. तक भग्नावशेष जूसां गन्धुरीया क्वथा ल्यनाच्वंगु खः । तर चुक ज्याछिंकेगु झ्वलय् गन्धुरीक्वथा मदयेकाबिल । शाक्यमुनि व बज्रसत्वया मूर्तियात नं मेथाय् तयेयंकल ।
थौंकन्हय् बहाःया संघ दुजःत सु खः धयागु तिफ्यानाः धायेमफुत । शुद्धकारतय्पाखें भिंद्यः द्यःपाःलाःया भाला पूवंकाच्वन । न्हापानिसें याना वयाच्वंगु बहाःया मू ज्या प्रसन्नशील महाविहारया बज्राचार्यतय्सं न्ह्याकावयाच्वन । गुंलाथ्व द्वादशी निसें गुन्हु तक बहिद्यः ब्वयेगु चलन ल्यनाच्वंसां थुगु बहाःया हेरचाह याइपिं शाक्य, बज्राचार्यतय् संघ गथे जुयाः मदयावन, अले शुद्धकारत गथे जुयाः प्रवेश जुल धयागु अनुसन्धानया विषय जुल ।
मोहनिया चालंकुन्हु संध्या इलय् पिहांवइगु लुभुया पायाःयात खँ खायेगु जात्रा धाइ । नवमीकुन्हु गंगा महारानीया लाय्कू धाइगु कोतया आगमं थ्व जात्रा पिहां वयाः अनया क्वाथ स्वचाः चाःहिली । लुभुया खँ खायेगु जात्राय् अन स्वनातःगु खड्ग ज्वनावइपिं न्याम्ह, सिँया त्वाकलय् तियातइगु गणेश, भैरव व कुमारया भ्वंया किपाः ज्वनाः वइपिं स्वम्ह, भुजाया धकि ज्वनाः निम्ह व लँ छ्यानावइपिं निम्ह यानाः मुक्कं भिंनिम्ह दइ ।
थनया जात्राय् खड्ग ज्वनीपिं स्यस्यः, गणेश, भैरव व कुमारया किपा व भुजाया धकि ज्वनीपिं ज्यापु व गैंडाम्येय्या ढाल ज्वनाः लँ छ्याइपिं दुइँ जातियापिं खः । लुभुया खँ खायेगु जात्राय् नाय्खिं थानाः म्वाहालि पुयावइगु खःसां थौंकन्हय् म्वाहालि पुइपिं मदयाः थथे बाजं मथात । बरु अन धाः धिमय् आदि थी थी बाजं थाना वयेगु चलन दनि ।
सुकुन्दा फिल्म प्रोडक्शनपाखें ने.सं. ११२९ दँय् निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता मिन्जु शाही व रिता श्रेष्ठ खःसा निर्देशक सुरेन्द्र के.सी. खः । करुणाकर वैद्यया छपु लोक बाखंया लिधंसाय् थुगु संकिपा दयेकूगु खः । थुकी राजभाइ वज्राचार्यया संगीत दुथ्याःसा छायाँकार नरेश शाही खः । कलाकारकथं सुरेन्द्र के.सी., पल्पसा डंगोल, बासु शाही, श्यामसुन्दर शिल्पकार, गंगा शाही, ज्ञानेन्द्र ईशारा, रुपकेशरी शाक्यपिं दुथ्याः । संकिपाय् लुँयाम्ह झंगः धायेवं लुँ बाः वइ मखु धकाः क्यनातःगु दु ।