लोकरत्न तुलाधर नेवाः संगीत ख्यःया न्हापांम्ह लोकगायककथं नालातःम्ह, पुलांम्ये मुनामि व स्यनामिकथं म्हस्यूम्ह संगीत सर्जक खः । थ्वय्‌कःयात तुयू भाजुया नामं नं म्हस्यू । थ्वय्‌कःया येँया चालाछेँ, असनय्‌ (गनं मासंगल्लि च्वयातःगु) जन्म ने.सं. १०२८ पोहेलाथ्वः नःमिखुन्हु जूगु खः । अबु बुद्धरत्न तुलाधर व मां सानुमाया तुलाधरया कोखं बूपिं खुम्ह सन्तान मध्यय्‌ वय्‌कः प्यम्हम्ह काय्‌ खः । वय्‌कः स्वयां न्ह्यः स्वम्ह दाजु व छम्ह किजा व छम्ह केहें दु । खुम्ह मस्त मध्यय्‌ वय्‌कः छम्ह जक ल्यं दुगु खः ।
ब्यापारीया काय्‌मचा थ्वय्‌कः झिेंस्वदँति दुबलय्‌ हे खेपया निंतिं न्हय्‌दँ ल्हासाय्‌ च्वनादीबलय्‌ छन्हु मोहनिया इलय्‌ नेपाःया वकिलया छेँय्‌ जूगु छगू ज्याझ्वलय्‌ थःम्हं सःमसः बाजं थाथां कालिका जग म्ये हालाः न्यंकादिल । थनंनिसें वय्‌कःयाके झीगु संगीतप्रति आसक्त व उत्साह जायाववं संगीतय्‌ पोख्तम्ह नं जुयावल । राग व तालय्‌ हंक म्ये हालेगु जक मखु वय्‌कलं उगु म्येया बारे जानकारी व बाखंत नं ध्वाथुइक कनेफु । वय्‌कःयाके शास्त्रीय परम्पराकथं हालीगु म्येया राग तालत नं वः । वय्‌कः छम्ह भजन स्तोत्रम्ये अले पुलांम्ये कण्ठ जूम्ह जक मखु उपिं दक्वं थःम्हं हे प्रचलित नेवाः आखलं च्वयाः मुनादीम्ह नं खः । व हे मुनापाखें लिपा वय्‌कलं मानदास तुलाधर, प्रेमबहादुर कसाः व ठाकुरलाल मानन्धरपिन्त सफू पिथनेत ग्वहालि नं यानादीगु खः । लोकम्ये भजनयात मदिक्क खुइदं मल्याक संरक्षण सम्बद्र्धन यानाः सम्पादन नं यानादिल । वय्‌कलनं झिेंच्यापुति म्ये चिनादीगु दु । उपिं मध्यय्‌ छपु ‘थ्वँ न्यालु अय्‌लाः पालु त्वँ त्वँ कि त्वनेमाः’ खः । थःगु उमेर वंसां म्ये हालेगु व स्यनेगुपाखें वय्‌कः तापाना मदी ।
छगू इलय्‌ वि.सं. २०१२ सालपाखे नीस्वंगु म्ये खलः सुथांलाक्क मन्ह्यायेवं थुकिया दच्छिलिपा नासः खलः नीस्वनाः दर्शनदाश श्रेष्ठ, कान्छाबुद्ध बज्राचार्य, काकाभाइ, न्हुच्छेमानपिंलिसें जाना पुलांम्ये हालेगु व स्यनेगु नं यानादीगु दु । ने.सं. १०७६ तछलागाः आमै, आइतबारखुन्हु पुलांम्ह प्रधानमन्त्री टंकप्रसाद आचार्यं विश्वज्योति हलय्‌ नासः खलःया विधिवत उजेज्या यानादीगु खः । थुकी थीथी ख्यःया आपालं हस्तित दुथ्याः । थ्व खलकं झीगु संगीत ख्यःयात विदेशय्‌ तक्कं प्रचार यायेत आपालं ग्वहालि जूवंगु खः । वि.सं. २०१६ सालपाखे भारतया अल इण्डिया रेडियोया ब्वनाय्‌ अन वय्‌कलं निपु स्वपु म्ये नं हालादीगु दु । रेडियो नेपालया इनापय्‌ वय्‌कलं अन झायाः तःपु हे लोकम्ये हालादीगु दु । छन्हु वि.सं. २०१७ सालपाखे अन ‘सितला माजु’ म्ये हालेगु झ्वलय्‌ जूगु छगू खायूगु अनुभवं अनंलि रेडियो नेपालया लुखा हाचां हे गाया मदिल । वय्‌कः जिवंकाछि ब्रम्हचार्य जीवन हनाझाःम्ह थ्वय्‌कः झीगु पुलां लोकम्येया संगीत मुंकाः उकियात लिपिबद्ध यानाः संरक्षण यानादीम्ह छम्ह सर्जक खः । भाषा, साहित्य व समाजसेवालिसें धार्मिक ज्याखँय्‌ नं उतिकं नुगः क्वसाःम्ह कविकेशरी चित्तधर ‘हृदय’जुया बुन्हि हनेया निंतिं थ्वय्‌कलं वि.सं. २०४४ सालं थःगु बुँ मियाः १०,०००।– दामं आयस्ता तयादीगु खः ।
वि.सं.२०१३ सालपाखें नेपाःया पुलांगु म्येया अध्ययन व अनुसन्धान यायेया निंतिं लण्डन विश्वविद्यालयया अन्वेषक डा. बाक् नेपाः थ्यंक वःगु खः । चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल व कर्कटमानपिन्सं थ्वय्‌कःयात डा. बाकलिसें स्वापू ब्याकाबिल । अले न्यय्‌पुं मयाकं थीथी नेवाः भजन दाफा व लोक म्येत क्यासेटय्‌ भरे यानाः डा. बाकं लण्डनय्‌ यंकादिल । उपिं म्येत आः नं ब्रिटिश लाइब्रेरीइ सुरक्षित दनि । तर थौंकन्हय्‌ झीसं वय्‌कः लोकगायकया सलय्‌ म्ये न्यने मखं ।
वय्‌कलं हालादीगु छपु म्ये ‘हे हे माधव बियेमते नुगलया घाल’ नासः खलकं ने.सं. १०७६ स पिथंगु ‘प्रसाद’ म्येसफुती दुथ्याना च्वंगु दु । वि.सं. २००५ सालपाखे निसें ल्वचं कयाः उसाँय्‌ मदया च्वंम्ह थ्वय्‌कः लोकगायक ने.सं. १११२ बछलाथ्वः नःमि, सोमबारखुन्हु थ्व संसार त्वःताझाल ।

भाजु लोकरत्न शाक्य ने.सं. १०८५ सिल्लाथ्व नवमि कुन्हु मां लक्ष्मी शाक्य व बाः जगतमान शाक्यया कोखं यलय् जन्म जुयादीगु खः । यलया छाय्बहालय् च्वनादीम्ह वय्‌कः लिपि विज्ञ, अन्वेषक व मूर्तिकार खः । वय्‌कलं वि.सं. २०३७ निसें मूर्ति दयेकेगु ज्या याना वयाच्वनादीगु खः । वय्‌कलं सिँ, सिजः व न धिक्का छानाः मूर्ति दयेकादी । वय्‌कः सिद्धहस्त शिल्पी खः । वय्‌कःया मूर्ति स्वयेबलय् हे ल्वःवनापुसे च्वं, जीवन्त खनेदु । उकीं हे वय्‌कलं दयेकादीगु आपालं बुद्ध व लोकेश्वर करुणामयया मूर्ति जापान, कोरिया व चीनय् मदिक्क माग जुयाच्वंगु दु । ने.सं ११०५ निसें वय्‌कलं यलया थीथी खलः पुचलय् वनाः अनया नेवाःतय्‌त नेपाल लिपि स्यने ज्या नं यानादिल । वय्‌कः यलया लिपि थपू गुथिया संस्थापक नायः नं खः ।

बहुप्रतिभां जाःम्ह भाजु लोकरत्न शाक्यं थीथी पत्रपत्रिकाय् च्वसू नं च्वयाः वैच्वनादीगु दु । वय्‌कःया पिदंगु कृति हिरण्यवर्ण महाविहार छगू अध्ययन, हाम्रो सम्पदा खः । वय्‌कःया बहुप्रतिभायात कदर यासें लिपि थपू गुथि, शाक्यसिंह विहार, नवीन पुस्तकालय, हिरण्य पुस्तकालय, श्री प्रथमशील महाविहार, मन्दः खलः इन्जिनियरिंग अध्ययन संस्थान आदि यक्व यक्व संघ संस्थापाखें वय्‌कः अभिनन्दित जुयादीगु दु । अथेहे हिरण्यवर्ण महाविहार, श्री वैशवर्ण महाविहार, पिंगला विहार पाखें सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु लोकेन्द्रकुमार मल्ल नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९९७ सालय् धनकुटाय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः बिराटनगरय् च्वं झाल । वय्‌कःया मांया नां पवित्र कुमारी व बाःया नां गजेन्द्रवहादुर प्रधानांग खः । वय्‌कः आवद्ध संघ संस्था थुकथं जुल— झी पुचः विराटनगर (न्हापायाम्ह नायः) नेपाल उद्योग वाणिज्य संघ (पूर्र्व केन्द्रिय सदस्य) लिसें मेमेगु संघसंस्था । वय्‌कःया पिदंगु कृति : मत्स्यदेशको राजा विराट र राजवंशी अले मेमेगु थीथी विषयया च्वसू ।

लोकोत्तर पुजाया अर्थ अलौकिक पुजा खः । थ्व संसार व सांसारिक वस्तुपाखें प्राप्त याये
मफइगु अलौकिक शक्ति वा सुख प्राप्ति यायेगु पुजा खः ।

लोकोपचार धायेसातकिं परापूर्वकालंनिसें पुर्खापिंसं थीथी ल्वय्‌या लक्षण बिचाः यानाः धार्मिक, तन्त्रमन्त्र, ज्योतिषशास्त्र, भूतप्रेत वायुया विश्वास आदिया लिधंसाय्‌ थीथी भौतिक वस्तु छ्यलाः याना वयाच्वंगु उपचार विधि खः । न्हापाांनिसें विश्वास यानाः छ्यला वयाच्वंगु लोकोपचारया उपचार विधि थौंया थ्व वैज्ञानिक युगतक नं विश्वास व अन्धविश्वासया दथुइ लानाच्वंगु स्थिति दनि । वैज्ञानिक युग धकाः थौंया युग कथंया अनेक ल्वय्‌या उपचार आधुनिक कथं याना वयाच्वंगु दुसा थुपिं उपचार वये स्वयां न्ह्यः पुर्खा आजुपिंसं प्रकृतिप्रदत हरेक वस्तुयाके दयाच्वंगु थःथःगु गुण व स्वभावयात कय्‌च्यानाः शरीरया ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं थःगु हे कथंयागु उपचार विधि न्ह्याकाः अनेक सफू समेत च्वयाथकूगु म्हो महत्वपूर्ण मजू ।
लोकविश्वास व मूल्यमान्यता कथं ब्वलंगु ल्वय्‌ लंकेगु निंतिं छ्यलीगु थीथी उपचारया विधियात हे लोकोपचार विधि धाइगु जुल । मनूतय्‌ रहनसहन न्ह्यागु न्ह्याथे जूसां थ्व लोकोपचार विधियात थौंतक नं थःथःगु वस्तुस्थिति इच्छा, धर्म कथं नाला वयाच्वंगु दनि ।
नेवाः समाजय्‌ थीथी ल्वय्‌या समुदायस्तरं याइगु छुं छुं लोकोपचार विधि थुकथं दु ।

कै वइबलय्‌या लोकोपचार
नेपाल भूमिइ परम्परांनिसें न्ह्याना वयाच्वंगु द्यः देवीपिं प्रतिया श्रद्धा, धर्म प्रतिया आस्था, प्रकृति प्रतिया विश्वास आदि कारणं यानाः छुं कथंया ल्वय्‌ जुल वा कै आदि छुं वल धाःसा न्हापालाक ल्वगियात जाकि भागि याकाः (द्यः, देवी, भूतप्रेत नागआदि) पुजा निं फ्याइ । अनं लिपा तिनि रोग पत्ता लगय्‌ याइ । बौ तये, पुइँ हाये, झारफुकि याये आदि मध्यया छुं याये धुंकाः तिनि भौतिक साधन छ्यलाः वासः यायेगु याइ ।

कै वइगुया सन्दर्भय्‌ नं थीथी कथंया कै वइगुयात बिचाः यानाः कै अनुसार उपचार यायेगु याइ । म्हय्‌ वइगु थीथी कथंयागु कै मध्ये तःकै नांया छता विशेष कैयात दैविक दोष कथं तायेकाः हारति मांयात पुजा फ्यानाः, कैयात नं दैविक उपचारकथं पुजा यानाः अनं तिनि भौतिक उपचार यायेगु परम्परा दु ।

पुइँ हायेगु
जम्बुद्वीप नांया थ्व नेपाल मण्डल परापूर्वकालय्‌ नागदह धकाः छगू दहया रुपय्‌ अवस्थित स्थान खः । स्वयम्भू पुराण कथं महामञ्जुश्री गुरुं चन्द्रहास खड्गं दहया मूल छेदन यानाः न्हसिकापं लः पितछ्वये न्ह्यः लखं जायाच्वंगु थ्व दहलय्‌ अनेक नागराजपिं वास यानाच्वंगु जुल ।
लः पिहां वने धुंकुसेंलि थ्वसपोल नागराजपिं अनेक तीर्थ, पुखू, कुण्ड, ल्वहंहिति, तुं आदि थासय्‌ च्वनेमाःगु स्थितिइ लाःवन । नेपाल मण्डल दुनेया हरेक पवित्र द्वादशतीर्थय्‌ अवस्थित जूबिज्याःपिं झिंनिम्ह नागराजपिं अष्टवैतरागया च्याम्ह नागराजपिं, थीथी पवित्र दह, पुखू, ल्वहंहिति, बुंगाः, तुं आदि स्थानया नागपिं, महान द्यः देवीपिनिगु गःपतय्‌ म्हय्‌ आश्रित नागदेवपिं ब्याधिदोष अनुसार पुइँ हायेमाःपिं तथा पुइँ हाये योग्यपिं नागपिं जूगु जुल ।
नाग दोष जुलकि कपाय्‌याम्ह नाग दयेकाः पुइँ हायेगु याइ । नागपिंत पुजा यायेगुयात पुइँ हायेगु धाइ । पुइँ पुजाया छगू थःगु हे विशेषता दु । कुसालप्ते, कपाय्‌याम्ह नाग, पुइँ पुजाया मुख्य ज्वलं खः । कपाय्‌याम्ह नागयात पुइँ तथा पुइँनाग धाइ ।
पुइँ दयेकेबलय्‌ कथियात चमबुइकथं छलांगू छलांगूया ग्वाराकथं ग्वारा ज्यानाः, ग्वारापतिकं दथुइ दथुइ भुइसिन्हलं गिलिक्क गिलिक्क यानाः छाय्‌पाः यानाः, प्वकापाखे कथिचा छपुइ निलाः ती ज्यू कथं दयेकेमाः । पुइँ दयेकेबलय्‌ न्ववाये मज्यू । पुइँ हायेबलय्‌ नं नवाये मज्यू । पुइँ हाये सिधयेकाः नसला कयाः चोखो जुयाः तिनि न्ववायेगु यायेमाः ।
पुइँ पुजा तयेबलय्‌ नीलखं सिलातइगु कुसालप्तेय्‌ नीलखं हे स्वकः सिलाः जाकि तयेमाः । भुइसिन्हः, म्हासुसिन्हः, स्वां, जजंका छपु, सादुरु, पुइँ पुजाया ज्वलं खः । मेपिं द्यःपिंत पुजाभलय्‌ तयाः पुजा याइ । तर नागराजपिंत कुसालप्तेय्‌ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

घोरि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ धिप्पासिप्पा कै वये थें फ्वातःफ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक चासुलकि बिज्यासःक्वय्‌ च्वंम्ह घोरिनागयाथाय्‌ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।

ज्वनाकै वइबलय्‌
ज्वनाकै धयागु मिं पूथाय्‌ लः जाइगु फ्वंचात थें च्वनी । जँय्‌, लप्पाय्‌, छ्यनय्‌ न्ह्याथाय्‌ वःसां कै छचाः तुइके मजिउ धाइ । कै स्वाये मलावं, इतुंबहाः ताराद्यः ननिइ च्वंगु तुंथिइ च्वंपिं ज्वनाः नागयात पुँइ हाइ । निगः बोताय्‌ निपाः कुसालप्ते दिकाः नीछपुइँ नागपुइँया निज्वः पुजाज्वलं समेत, निगः किसली, नैवेद्यः, सिसाबुसा तयाः निगः भ्वंचाय्‌ लः व सादुरु तयाः पुइँ हायेकी । थुपिं नागत न्हाय्‌पनं मताःपिं ख्वाँय्‌पिं जूगुलिं इतुंबहाःया बाःपाः नं गं थानाः तुंथिइ पुइँ हायाबी । थन तुँथिइ पिनेयापिं मनूतय्‌सं पुइँ हायेमज्यू । पुइँ हायेकेत यंकूगु पुजाज्वलं छुं हे छेँय्‌ लितहये मज्यूगुलिं बोताय्‌ व भ्वंचाय्‌ पुजाज्वलं तइगु खः ।
ज्वनाकैया उपचार कथं पुइँ हाये क्वचायेकाः पुंयाथाय्‌ वनाः कैया जवंखवं कैपाखे म्हुतु स्वकाः निम्ह सिंह च्वकी । ज्वनाकै सिंह हाचांगायाः वनीमखु धयागु विश्वास दु । सिंह च्वयेधुंकाः कैया लः सुनावनाः कै न्यनावनी मखु । सिंह च्वयेत छ्यलीगु तुयूगु, हाकुगु व ह्याउँगु रंगया रासायनिक प्रभावं नं कैया लः सुनावनी धयागु विश्वास नं दु ।
ज्वनाकै वःथाय्‌ हीसेच्वंगु व चासुगु क्वलाकेत तुयुगु सितु, तुयुगु हाम्वः नचुक्क निनाः सादुरु ल्वाकछ्यानाः छ्वालुक लेप दयेकाः कै वःथाय्‌ न्यंकं बखुंपां साल्लुक पायेगु नं याइ । लेप पायेत बिन्हांबि धयाः पायेगु याइ । नीलखय्‌ वा सादुरुइ श्रीखण्ड चुलाः नं छ्वाल्लुक लेप दयेकाः नं कैचय्‌ पायेगु याः ।

तःकै वइबलय्‌
तःकै धयागु कैग्वः सीदयेक ह्याउँक वइगु कै खः । कै पाके जुलकि द्वाच्याद्वाच्याचिंक लः व न्हि दायाः कै चासुइ । तःकै न्हाय्‌, म्हुतु, मिखा नापं प्वाःतिक म्हया न्ह्याग्गु ब्वय्‌ नं वयेफु । कै प्वलकि कैखू थानाः मनू छ्याकः जुइ । दकलय्‌ न्हापां स्वय्‌म्भूया हारति मांयात किसली फ्याइ । लिपा इलं लाकाः याकनं हे फ्यानातःगु किसली, ख्येँसगं, ग्वाः, मसला नापं तयाः कलःपुजा वनी । तःकै वलकि पशुपतिइ दुनेच्वंगु सितला माजुयाथाय्‌ पुजा वनी ।
तःकै वःम्ह मनू न्ह्यःने तयाः कचिअप्पाय्‌ पुजा याइ । पुजा यायेगु थाय्‌ व पुजा याइपिं निम्हं नी जुइमाः । पुजा याइबलय्‌ लं फी मज्यू । पुजाज्वलं जाकि, स्वां, सिन्हः, नैवेद्य आदिया नापं दुसिमरि, ब्यांला व बुँछुँया ला नापं तयाः पुजा याइ । छपु तिंकथि झिंनिपाः लप्ते हनाः पंखा दयेकाः कै वःम्हेसित पंखां गायेकी । तिंकथि छपुं दाये भाय्‌यानाः पंखा, तिंकथि कचिअप्पा व पुजा याःगु ज्वलं समेत दक्वं मुनाः सुयातं नमवासे, लिफः मस्वसे खुसिइ चुइके यंकी । पुजा क्वचायेकाः म्वःल्हुइ भाय्‌यानाः शुद्ध जुयाः छेँय्‌ लिहां वइ ।
तःकैचय्‌ जायाच्वंगु न्हि व लः तज्यातकि व कैखू प्वलकि मनू छ्याकः जुइयः । कै तज्याइ धकाः ल्वगियात बांलाक सुसाःकुसाः याइ । कैया न्हि सुकेत बँय्‌ दुसि लायाः उकी द्यःने कापः छबः लायाः ल्वगियात थ्यनी । कै वःम्हेसित नसा नापं दुसिमरि व बुँछुँया ला नं नकेगु याइ । रणबहादुर शाहया पालय्‌ तःकैया महामारी जूगु इलय्‌ जुजुं थः लानीयात तःकै पुनी धकाः तःकै वःपिं फुक्क कचिमचा देशं पितिनाछ्वःगु खः । थुगु हे घटना दुथ्याकाः चिनातःगु सितलामाजु म्ये दाफा व भजनय्‌ थौंकन्हय्‌ नं हालाच्वंगु दु । न्हापा तःल्वय्‌ कथं दुगु तःकै थौंकन्हय्‌ मचा बुइ धुनेवं दच्छिया दुने हे भ्याक्सिन बीगुलिं नेपालय्‌ उन्मूलन जुइधुंकूगु दु ।

थाय्‌माच्वय्‌ पुइँ हायेगु
म्हया गुगुं ब्व व छ्यं कपाः आकाझाकां स्यात धाःसा छेँया थाय्‌माच्वया दोष धकाः थाय्‌माच्वय्‌ (धुरिइ) झिंछपुइँ तयाः पुइँ हायेगु याइ ।

ध्वंप्वालय्‌ पुँइ हायेगु
म्हय्‌ हिफ्वः थें ह्याउँक फ्वातः फ्वातः वयाः उसिमुसि धायेक म्ह चासुल धाःसा ध्वंप्वाःया दोष धकाः गुपुइँ तयाः ध्वंप्वालय्‌ पुइँ हाइ ।

भुजिंखां न्याइबलय्‌
भुजिंखां न्यानाः म्ह छम्हं ह्याउँक चातःचातः फ्वंगः वयाः तसकं चासुल धाःसा न्वमवासे, म्ह छम्हं जावि म्हिचां ब्वय्‌ब्वय्‌ स्यानाः बुली । उगु जावियात तुतिं थ्वात्तुथ्वानाः स्वाहानें कुर्काः छेल्लिया स्वाहाने तःलय्‌ तयाः कै क्वमलाःतले ल्वहँतं ल्हाकातइ ।

मि नागयाथाय्‌ पुइँ हायेगु
म्हय्‌ ह्याउँक चातःचातः वयाः मिं पुइबलय्‌ थें हीसे च्वंसा मिनागं पुनाहःगु धकाः तिंख्यः सिथय्‌ च्वंम्ह मि नागयात नीछपुइँ पुजाज्वलं तयाः पुइँ हाःवनी ।