कामदेव

मिजंतय्‌ यौन दुर्बलता जुलधाःसा कामदेव पुज्याइ । काचाक्क स्वयेबलय्‌ महाद्यः थें च्वंसां कामदेवया मूर्ति पूर्णरुपं नग्न जुयाच्वनी । ततःधंपिं महाःद्यःया देगः दुथाय्‌ प्यपा ल्हाः दुम्ह कामदेवया मूर्ति पश्चिमाभिमुख यानाः तयातइ । ग्वलया पशुपति महाद्यः, मखंया पशुपति महाःद्यः, ख्वपया हनुमानघाट, येँया जोशीदेगः, यलया शंखमूलय्‌ कामदेवया मूर्ति दु । यौन दुर्बलता जूम्ह मिजनं सुथय्‌ सादा पुजा तयाः थः स्वयं हे द्यइके वनी । द्यः पुज्याये धुंकाः स्वांसिन्हः काये धुनकि द्यःयात च्याकागु देवा द्यःया हे क्वसं तयाः थः भचा तापाक्क च्वनाः पियाच्वनी । पलख लिपा मत सी धुंकाः जक पुज्यायेत वंम्ह पुजाभः देमा ज्वनाः छेँय्‌ लिहां वनी ।

कुलांभुलु अजिमा

निराकार स्वरुप जुयाबिज्याःम्ह कुलांभुलु अजिमायात रक्तकाली नं धायेगु याः । अप्वः हि कुहांवलकि बाय्‌ थीमत्यः जुइगु गोलमाल जुलकि कुलांभुलु अजिमा पुज्यायेगु याइ । खास ला थज्याःगु ल्वय्‌या निंतिं कुमारी हे पुज्याइगु खः । अथे खयां नं मूलम्ह द्यःकथं कुलांभुलु अजिमा हे पुज्यायेगु याइ । थन पुजा वनीबलय्‌ निगू ज्वलं तयाः पुजा वनेमाः । पुजाया विधिकथं न्हापां भाकल पुजा धकाः कचिगु हँय्‌ख्यें तयाः पुजा वनीसा ल्वय्‌ लने धुंकाः हाकनं ख्येंसगं हे तयाः कृतज्ञता पुजा धकाः वनेमाः । ल्वय्‌ याकनं मलन धाःसा दथुइ दथुइ नं पुजा वयां च्वनीपिं दु । पुजाया ज्वलंकथं समय्‌बजि, हँय्‌ख्यें, समाःज्वलं, ह्याउँकापः किसली नापं मरि, सिसाबुसा थःगु इच्छा कथं तयाः सकतां निज्वः हे तयाः पुजा वनी । दुने भैलःद्यः, गणेद्यः, लमिद्यः लगायत मेमेपिं नं द्यःपिं पुज्यायेमाःगु विधि पूवंकेमाःगु जुयाः पाःलाःयात हे पुज्याकेगु चलन दु । कुलांभुलु अजिमा येँया त्यंगलं डल्लु वनेगु कुं पुलेवं हे जवपाखे थःगु हे देगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

किसिद्यः

मस्त याकनं न्यासि मवन धाःसा यलया इतिइ च्वंम्ह किसिद्यः पुज्यायेगु चलन दु । किसिद्यः चिकिचाधिकःगु ल्वहंया मूर्ति जुयाः जवंखवं निम्ह सिंह पासा तयाः देगः मदयेक हे लँया सिथय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यः पुज्यायेधुंकाः मचायात ल्हाः ज्वनाः द्यःयात स्वचाः चाःहुइकल धाःसा मचा याकनं न्यासि वनी धयागु जनविश्वास दु । द्यः पुज्यायेगु निश्चित छुं विधि मदुसां द्यः पुज्यायेबलय्‌ मचायात द्यः अनियाकेमाःगु व द्यःयात भ्वय्‌ब्व छब्व न्ह्यच्याकेमाःगु चलन दु ।

गणेद्यः

छुं न भिगु ज्या जुइबलय्‌ मंगल कामना यानाः पुज्याइम्ह द्यः खः– गणेद्यः । नेवाः समाजय्‌ गणेद्यः पुमज्यायेकं छुं हे भिंज्या याइमखु । नखःचखः, कर्मकाण्ड, ततःधंगु न्ह्यागु पुजा जूसां न्हापां गणेद्यः निं पुज्यायेगु चलन दु । अथे जुयाः त्वाःत्वालय्‌ थान गण्ोश पलिस्था यानातइगु खः । ज्याःजंक्व व इहि मुंकीबलय्‌ ला झन् काहा पुयाः हे इनाय्‌ काःवने माःगु चलन दु ।

गणेद्यवं विघ्नबाधा चीकाबीगु नापं धनद्रव्य बीगु, ल्वय्‌ लंकाबीगु नापं श्रद्धां भक्ति यात धाःसा मनं चिते यानागु पूवंकाबी धयागु जनविश्वास दु । अशोक विनायक, कार्य विनायक, जल विनायक व चन्द्र विनायक मूमूपिं प्यम्ह गणेद्यःपिं जुल । दक्वं गणेद्यःपिंके थःथःगु हे विशेषता दु । सामान तनीबलय्‌ पुज्याइम्ह च्वःप्वः गणेद्यः, ततःधंगु ज्या पूवंकेत पुज्याइम्ह कार्य विनायक, कै वइबलय्‌ पुज्याइम्ह चन्द्र विनायक, धन प्राप्तीया निंतिं पुज्याइम्ह कमलादी गणेद्यः खः । न्ह्याम्ह हे गणेद्यः पुज्याःसां

समय्‌बजि नापं लैं, लड्डु, सितु, पःका, ह्याउँगु कापः व भिंपू तयाः पुज्यायेगु चलन दु । नापं थःगु इच्छाकथं चबां (खाख्यें) तयाः वा बलि पुजा याइपिं नं दु ।

च्वबहाःद्यः

सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं लोकय्‌ उत्पत्ति जुयाबिज्याःम्ह ह्याउँगु वर्णम्ह च्वबहाःद्यःयात आनन्दादि लोकेश्वर नं धाः । लोककल्याणया निंतिं वसपोलया भक्ति वा सेवा याइगु खःसा मनूत म्हंमफइबलय्‌ नं पुज्यायेगु याः । विशेष यानाः छ्यंगूया ल्वय्‌ जूपिनि निंतिं पुजा वा भक्ति याइगु खः । न्हिंन्ंिह च्वबहाःद्यः दर्शन यानाः जलप्रसाद ग्रहण यात धाःसा महारोग नं लनी धयागु जनविश्वास दु । थन सत्वपुजा, अष्टमि व्रत नापं माय्‌अपसं च्वनेगु चलन दु । भाःतनाप बायाच्वंपिं मिसातय्‌सं भाःतनाप ह्वनेगु कामनां (भाःतम्ह अपसं च्वंम्ह मिसायात थनेत मवल धाःसा पाचुकागु सरह हे जुइ) यानाः नं माय्‌ अपसं च्वनीगु खःसा थःगु मनोवांछा पूवंकेत नं माय्‌अपसं च्वनीगु चलन दु । च्वबहाःद्यः च्वबहाःया डाँडाय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु ।

जनबहाःद्यः

करुणाया खानी जुयाबिज्याःम्ह तुयूगु वणर््ाम्ह करुणामययात जनबहाःद्यः, पद्मपाणी लोकेश्वर, जन्मराज नं धायेगु याः । सत्वप्राणीया उद्धार यायेगु निंतिं (भवसागरं तरे यायेगु) हे वसपोल उत्पत्ति जुयाबिज्याःगु खः । लोककल्याणया निंतिं हे वसपोलया सेवा व भक्ति याइगु खः । मनूत तसकं म्हंमफइबलय्‌ थन आयु साधन यायेगु व लुँदेवा च्याकेगु याइ । नापं कायमचा मदुपिंसं व भाःतनाप बायाच्वंपिंसं थःगु मनोकामना पूवंकेगु निंतिं उपोषथ व्रत च्वनेगु याइ । वसपोलयात नैवैद्य, पंचामृत तयाः पुजा याइगु खःसा जप, ध्यान, मानसि पुजा नापं ततःधंगु पुजा कथं सत्वपुजा, यज्ञ, लाखबत्ती च्याकेगु, अष्टमि व्रत दनेगु याइ । वसपोल कनकचैत्य महाविहार, केलत्वाःया जनबहालय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । ं

झात्पाःद्यः

येँया जोशी देगः (जैसीदेवल)या क्वसं क्वहितिइ कुहां वनेगु लँपुया देपा कुनय्‌ तःधिकःम्ह मनूपाय्‌धिकः जुयाः थां थें धस्वानाच्वंगु जलद्रोणी सहितया महाःद्य हे झात्पाःद्यःया स्वरुप खः । बैसं जायाः नं इलय्‌ हे थीमत्यः मजूम्ह मिसामचायात झात्पाःद्यः घय्‌पुकल धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु जनविश्वास दु । सुथन्हापां द्यः ख्युंनिबलय्‌ हे किसलिं छगः व सादा पुजाभः तयाः पुज्यायेगु चलन दु । द्यः पुज्याये धुनेवं झात्पाःद्यः अनियानाः जवं चाहिलाः पलख निपा ल्हातं घय्‌पुनाच्वन धाःसा याकनं थीमत्यः जुइ धयागु विश्वास दु ।

दु्रपति (द्रौपदी)

ततःधंगु ज्या गुथि, पुजा वा सराद्धया इलय्‌ थीमज्यू (महिनावारी) जुयाः मपनेमा धकाः येँया भिंद्यःत्वाःया भिंद्यःया देगलय्‌ च्वंम्ह द्रुपतियात किसली छायेगु चलन दु । मज्यू जुइगु न्ह्यकायेगु वा लिछ्वयेगु धकाः दुनुगलं निसें कामना यानाः किसली छगः भागि यानाः सुना नं मथीथाय्‌ तसिच्वय्‌ वा नकिमय्‌ यखानातइ । थःगु ज्याखँ सुथांलाक क्वचालकि फयांफछि याकनं भिंद्यः देगःया द्रुपतियात फ्यानातःगु किसली छाःवनी । अथे हे मचा बूपिनि दुरुघाः जुलकि नं दु्रपतियाथाय्‌ कलः वनेगु चलन दु ।

देगुद्यः

नेवाः समाजय्‌ देगुद्यःयात तसकं हे हनेगु चलन दु । नेवाःतय्‌ मू देपुजा, नछा देपुजा व न्याःदेपुजा तःजिक न्यायेकेगु परम्परा दु । अथे खयाः नं कुलयात रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः नं विशेष आस्था तयाः देगुद्यः पुजा याइ । बिहिवाःपतिकं देगुद्यइके वनीपिं नं आपालं दु । देगु ख्यलय्‌ ल्वहंया मूर्ति दःसां नं थःथःगु देपुजा खलःया ब्यागलं देगुद्यः दयाच्वनी । देगुद्यः थाकुलिया छेँय्‌ तयेगु चलन दु । छेँ सत्तिक लाःपिं न्हियान्हथं हे देगुद्यः दर्शन याःवनीपिं नं आपालं हे दु । सुं म्हंमफुत धाःसा वा ज्याखँ स्यन धाःसा नं देगुद्यः पुज्यायेगु याः । अथे हे सुं मनूत तसकं म्हंमफुत धाःसा नं जातः क्यनाः वा ज्योतिष क्यनाः लूलाः यायेगु धकाः देगुद्यः पुज्याइ । देगुद्यः बल्लातले मनूत नं बल्लाना हे च्वनी, देगुद्यः पालिइ लात धाःसा जीवनय्‌ हे संकट वइ धयागु (सी–म्वाइगु भय) जनविश्वास दु । देगुद्यः विशेष यानाः बिहिवाः समय्‌बजि, तछ्व, म्हासुगु कापः, लुँया प्रतिमा तयाः पुज्यायेगु याइ । देगुद्यःयाथाय्‌ खाख्यें व खाया ला चले मजू ।

धुसिआजु वा धुसिअजि

मनूतय्‌ जँ स्यातकि येँया भिंद्यःया देगलय्‌ वनाः धुसिआजु वा धुसिअजि पुज्याः वनेगु चलन दु । भिंद्यःया न्ह्यःने जवपाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिआजु अले भिंद्यःया देपापाखे धुसिलुयाच्वंम्ह धुसिअजि खः । मिजंम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिआजु अले मिसाम्हेसिया जँ स्यात धाःसा धुसिअजि पुज्यायेगु चलन दु । ख्वाः स्वये मज्यूपिं जुयाः निम्हेसितं ख्वाः छपातं कापतं भुनातःगु दइ । ल्वगिया नामं द्यः पुज्यानाः द्यःयात थीकाहयागु तूचिकं जँय्‌ बुकाबिल धाःसा जँ स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । ल्वगिया नामं ब्वःता छगलय्‌ समय्‌बजि तयाः पुजाज्वलं नापं नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाबीगु याइ । थन पुज्यानागु छुं हे ज्वलं लित यंके मज्यू । जँ स्याःम्हेसित बुकेमाःगु जुयाः चिकं छता जक लित यंकेगु चलन दु ।

न्हाय्‌कंतला अजिमा

मिखा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌कंतला अजिमा खः । असनं थाय्‌मदु वनेबलय्‌ दथुइलाक च्वंगु स्वतँजाःगु देगलय्‌ न्हाय्‌कंतला अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । अजिमा नापं झ्वःलाक गणेश व कुमारी नं विराजमान जुयाच्वंगु दु । द्यःया क्वसं लः मुनाच्वंगु गाः छगाः दु । थुगु गाःया लः (जल) मिखाय्‌ तयाबिल धाःसा मिखा स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । पुजा कथं स्वइच्छां पुजा यायेगु खः, तर थौकन्हय्‌ न्हाय्‌कं छपाः नं छायेगु चलन जुयावल । न्हापा न्हाय्‌कंझालय्‌ लुयावःगु जुयाः थुम्ह द्यःया नां न्हाय्‌कंतला अजिमा जूगु धाइ । थुम्ह हे द्यःया नामं त्वाःया नां हे न्हाय्‌कंत्वाः जुयाच्वंगु दु ।

न्हाय्‌पंस्याःद्यः

न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः न्हाय्‌पंस्याःद्यः खः । यलया कोपुन्द्वः दुवातय्‌ भराय्‌धंगु न्हाय्‌पं हे तयाः क्वसं न्हाय्‌पंस्याःद्यः विराजमान जुयाच्वंगु दु । न्हाय्‌पं स्याइबलय्‌ न्हाय्‌पं स्याःम्हेसित किसली छगः भागि याकाः छानाबिल धाःसा न्हाय्‌पं स्याःगु लनी धयागु जनविश्वास दु । न्हाय्‌पं स्याःगु दोष छुटय्‌ यायेत नीछपुइँ तयाः पुइँ हायाः पुज्याइ । थौंकन्हय्‌ डाक्टर क्यनेगु चलन जुयाः थन द्यइके वइपिं म्हो जक दु ।

बिज्यासःद्यः

ह्याउँवर्ण, पूर्णरुपं नग्न अवस्थाय्‌ आकाशय्‌ ब्वयाबिज्याःम्ह देवी विजेश्वरीमां खः । वसपोलयात गुलिस्यां बिद्याधरी नं यायेगु याः । वसपोल शोभा भगवतीया च्वसं नितँ जाःगु देगलय्‌ थःगु हे विहार दयेकाः च्वनाबिज्याःगु दु । वसपोलया नामं हे उगु त्वाःया नां विजेश्वरी जूवंगु खः । न्ह्यागु कथंया भिंगु ज्याय्‌ नं वसपोलयात पुजा यायेगु याः । विशेष यानाः इहिपा धुंकाः थन पुजा वनीगु याइ ।

वसपोलयात ल्वगिपिनि नामं नं पुज्यायेगु याः । ज्योतिष वा वैद्य क्यनाः दोष खनेदत धाःसा थन कलः पुज्याःवयेगु याइ । कलः तइबलय्‌ हँय्‌ख्येंं हे तयेमाःगु नियम दु । अथे हे गुलिसियां पुइँ हायेमाःपिं नं दु । पुइँ नं दोष स्वयाः गुपुइँ, झिंन्यापुइँ, नीछपुइँ तयाः पुज्याइ ।

महांकाःद्यः

भय चीकाबीम्ह द्यः महांकाःद्यः खः । वसपोलयात बज्रबीर महांकाल नं धाः । प्वाः तग्वः, तुति चीहाः, मिखा ततःग्वः निक्खर हाकुगु वर्ण जुयाः जवगु ल्हातय्‌ कतृ, देपागु ल्हातय्‌ पात्र ज्वनाः, खत्वांग पाछायाः दनाच्वंगु मुद्राय्‌ वसपोलया स्वरुप दु । म्हया अंग पतिकं नागया तिसां तियाः नरमुण्डमाला क्वखायाः बेताःया आसनय्‌ दनाबिज्याःम्ह वसपोलयात हिन्दु व बौद्ध निगुलिं सम्प्रदाययापिंसं उतिकं हनाबना तः । बौद्धतय्‌सं धर्मपालया रुपय्‌ हनेगु याःसा हिन्दुतय्‌सं भैरवया रुपय्‌ कायेगु याः । बुद्ध धर्मया रक्षक जूगुया हुनिं बहाःबहीपतिकं वसपोलया मूर्ति पलिस्था यानातःगु दु । अथे हे स्वनिगःया त्वाःत्वालय्‌ व छेँया लुखाय्‌ नं वसपोलया मूर्ति तयेगु याः ।

शनिवार व चःह्रेकुन्हु वसपोलया पुजा यायेगु याइ । दशा फायेकेगु निंतिं जन्मन्हिबलय्‌ पुजा याइ । तसकं म्हं मफइबलय्‌ खड्ग फायेकेगु धकाः नख्वला, नखड्ग तयाः पुजा वनी । सम्हय्‌बजि, अय्‌लाः, हाकुगु कापः, हाकुमुस्या तयाः पुजा याइ । थ्व नापं जप याकेगु, पात्र थनेगु, धलं दनेगु नं याः । शनिया दशा फायेकेत नं महांकाःद्यः पुज्यायेगु याइ । महांकाःद्यः पुज्यायेत खाख्यें व खाया ला चले मजू । तिंख्यःया देगलय्‌ च्वंगु मूर्ति हे वसपोलया मूलगु मूर्तिया रुपय्‌ कायेगु याः । सवलबहाःया तान्त्रिक गुरुजु शाश्वत बज्र बज्राचार्यं आकाशय्‌ ब्वयाच्वंम्ह महांकाःद्यःयात थःगु तान्त्रिक विद्यां क्वकयाः तिंख्यलय्‌ पलिस्था याःगु धयागु जनविश्वास दु । महांकाःद्यःयात पंचकपाल धयागु चचाम्यँे हालाः लय्‌तायेकूगु धाइ ।

पात्र थनेगु

अजिमा वा भैलःद्यवं ज्वनाच्वनीगु कवंछ्यं दुगु थलयात पात्र धाइ । थज्याःगु पात्रय्‌ समय्‌, अय्‌लाः, थ्वँ जायेकाः याइगु पुजायात पात्र थनेगु पुजा धाइ । थःगु इच्छाकथं छगः, स्वंगः वा न्यागः थनेगु याइ । छगः पात्र थनीबलय्‌ समय्‌बजि, प्यता घासा, न्या, ख्यें व माय्‌वः तयाः छगः मूलगु पात्र नापं मेगु पात्रय्‌ अय्‌लाः थनाः पुजा यायेगु याइ । स्वंगः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि, अय्‌लाः व थ्वँ थनेगु याइ । न्यागः पात्र थनेगु धालकि समय्‌बजि,

अय्‌लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वं व खाय्‌ थनेगु याइ । पात्र थनीबलय्‌ बांलाक पुजाभः छपाः नं तयायंकेमाः । स्वां, सिन्हः, जाकि नापं समबजि, सिसाबुसा, धुं, धुपाँय्‌, इताः, हाकुगु कापः व हाकुगु मुस्या तयाः बांलाक पुजा तयाः यंकी । महांकाःद्यः व पाल्हाःद्यःयाथाय्‌ पात्र थनेबलय्‌ हँय्‌ख्यें जक तयेगु याइ ।

म्वःपताःद्यः

नरः देशय्‌ छगः हे देगलय्‌ यखानातःपिं आजुअजिपिंत म्वःपताःद्यः धाइ । गैरनेवाःतय्‌सं भाटभटेनी धायेगु यानाच्वंगु दु । जातः बाय्‌ ज्योतिष क्यनाः दोष क्यनाहल धाःसा थन पुज्यायेगु याइ । थन नं हँय्‌ख्यें व मेगु पुजाज्वलं कलखय्‌ तयाः पुजा वयेगु चलन दु । निम्ह द्यः दुसां नं छगः हे जक कलः तयाः पुज्याइ । थुम्ह द्यः आइतवाः व बुधवाः पुज्याइमखु (दोषया पुजा जूसा जक) । गैरनेवाःतय्‌ थथे दोष पुजा याइबलय्‌ स्वयम्भूइ हारति अजिमा, , म्वःपताःद्यः व आनन्द भैरव छक्वलं हे पुज्यायेगु चलन दु ।

लमिद्यः

कायमचा वा म्ह्याय्‌मचाया बैशय्‌ हे इहिपा मजुल धाःसा मांबौपिंत पीर जुइगु ला स्वाभाविक हे जुल । थज्याःगु इलय्‌ अचूक बाण कथंया वासः धयागु लमिद्यः हे जुयाच्वन । कुलांभुलु अजिमाया देगः दुने मूलुखाया देपापाखे छ्यं मदुगु मिसाया आकृतियात लमिद्यः धाइगु खः । भ्वय्‌ भाग तये थें सम्हय्‌ बांलाक तयाः पुज्यायेमाःगु थनया चलन दु । हँय्‌ख्यें, किसली व समाःज्वलं तयाः ग्वाःमसला सहित इहिपा मजूम्ह मचाया नामं बांलाक पुज्यात धाःसा इच्छा पूवनी धयागु जनविश्वास दु । थन पुज्यायेबलय्‌ पुजाभः लिसें दक्व ज्वलं निगू हे तयाः यंकेमाः । अथे हे मय्‌ति, शोभा भगवती, ल्हुति लगायत थीथी थासय्‌ नं लमिद्यः दु ।

वास्याःद्यः

वा स्याइबलय्‌ पुज्याइम्ह द्यः जुयाः थ्व द्यःयात वास्याःद्यः धाइगु खः । थ्व द्यः थाय्‌मदुया दबूकुंचाय्‌ छगू तोरणया आकारय्‌ अंगलय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । थुम्ह द्यःया नामं नेवाःतय्‌सं त्वाःया नां हे वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वनसा बेक्वःगु सिँग्वं थें च्वंगुलिं खस भाषीतसें बांगेमुढा धकाः धाइ ।

न्हापा चिकित्सकीय उपचार यायेगु चलन मदुबलय्‌ सुयां वा स्यातकि वास्याःद्यः हे पुज्यायेगु चलन खः । ल्वगिया नामं किसली छगः भागि याकाः वास्यःद्यःथाय्‌ छायाः अन च्वंगु तोरणय्‌ ध्यबा छगः नकिं तानाः वा स्याःगु लनी धाइ । गुलिगुलिसिनं जवगु वा स्यातकि द्यःया जवय्‌, खवगु वा स्यातकि द्यःया खवय्‌ नकिं तानाबीगु याइ ।

चिकंमुगलय्‌ प्यकालँया सिथय्‌ च्वंगु फल्चाय्‌ नं छम्ह वास्याःद्यः दु । थुम्ह वास्याःद्यःयात मिसाम्ह वास्याःद्यः धायेगु यानाच्वंगु दु । मिसापिनि वा स्याइबलय्‌ जक नकिं तानाः पुज्यायेगु धाःसां थःत अःपुगु स्वयाः थन नं न्ह्याम्हेसिनं नं पुज्यायेगु याः ।

सन्तानेश्वर महाद्यः

सन्तानेश्वर महाःद्यःया नितँजाःगु देगः येँय्‌ मरुहितिइ दु । सन्तानेश्वर महाःद्यःयात सन्तानया कामना यानाः विशेष यानाः सोमबाःकुन्हु पुज्यायेगु चलन दु । मचा मदुपिं मनूतय्‌ सोमवाः वा साउनया सोमवाः लाकाः तसकं श्रद्धा तयाः एकचित्त यानाः पुजा यात धाःसा सन्तान दइ धयागु जनविश्वास दु । पुजा यायेबलय्‌ निम्हतिपू हे वयाः थःगु इच्छा कथं सादा पुजा, षोडश पुजा, वैदिक पुजा, रुद्रि याइ । सिलाचःह्रेकुन्हु व ऋषिपंचमिकुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । मस्त म्हंमफुत धायेवं मांअबुपिंसं सन्तानेश्वर महाःद्यःयात पुजा यानाबिल वा न्हियान्हिथं लः लुनाः पुज्यात धायेवं सन्तानया ल्वय्‌ क्वलानावनी धयागु नं विश्वास दु ।

सिथिद्यः

सिथिनखःबलय्‌ जात्रा याइम्ह ह्याउँवर्ण, पश्चिमाभिमुख जुयाः, म्हय्‌खा गयाच्वंम्ह द्यः सिथिद्यः खः । सिथिद्यः न्हूघःया छखा श्रेष्ठथरया छेँय्‌ विराजमान जुयाच्वंगु दु । मुद्दा मामिला जुयाच्वंगु इलय्‌ याकनं मुद्दा ज्यंकेगु निंतिं सिथिद्यः पुज्यायेगु याइ । अथे हे तःल्वचं कयाच्वंंपिंसं नं पुज्यायेगु याः । सिथिद्यः पुज्यायेबलय्‌ आइतवाः लाकाः सनिलया इलय्‌ स्वां, सिन्हः, जाकिबजि नापं ह्याउँगु कापः छकू, हाम्वःचिकनय्‌ बुलातःगु सच्छि व च्यापु इताः, चि मदुुगु सच्छि व च्यापा वः, धुं धुपाँय्‌, इताः जजंका नापं मरि, सिसाबुसा तयाः श्रद्धाभावं एकचित्त यानाः पुज्यायेमाः । सिथिनखःबलय्‌ बाहेक मेबलय्‌ ला, ख्यें तयाः पुज्याये मज्य्‌ू ।ं सिथिद्यःयात कुमार नं धाः । सिथिनखःकुन्हु क्वहिति पाखाय्‌ मचाया रुपय्‌ ख्वयाच्वंम्ह सिथिद्यःयात श्रेष्ठ थरयाम्ह छम्ह भलादमि मनुखं थःगु छेँय्‌ यंकूगु इलय्‌ सिद्ध जूगु धाइ ।

स्वकिं अजिमा

दम, मुसु वःगु व छाति स्याःगु ल्वचं कःपिं ल्वगितय्‌त किसली छगः भागि याकाः पुजाज्वलं तयाः स्वकिं अजिमा पुज्याकेछ्वइ । तंकेश्वरया तकति अजिमाया जवपाखे खुल्ला आकाशय्‌ ध्याकुंचाय्‌ आकार मदुगु ल्वहंया द्यःकथं स्वकिं अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । स्वकिं अजिमाया लिक्कसं झ्वःलाक पूर्णकदया

छ्यं मदुगु मेगु प्यंगू मूर्ति नं दु । अप्वः यानाः द्यःमां व दीदीअजिपिंसं छ्वयाहलकि जक पुज्याःवइगु थाय्‌ जुयाः थन द्यइके वइपिं तसक म्हो, यक्वस्यां मस्यू ।

थ्व द्यः पुज्याइबलय्‌ जाकि, स्वां, सिन्हः, मरि, फलफुल नापं समय्‌बजि व अय्‌लाः नापं कचिगु ख्यें छगः तयाः द्यः पुज्याइ । थन पुज्यानाः छाःगु ख्यें तछ्याये नं मज्यू, लित हये नं मज्यू । थन पुज्यायेत यंकूगु छुं हे ज्वलं लित हये मज्यू, उकिं पुजाज्वलं पुजाभः देमाय्‌ मतसे ब्वःता छगलय्‌ जक तयाः द्यइके वनी । स्वकिं अजिमा पुज्याये न्ह्यः पुइँ निं हायेमाः । दकलय्‌ न्हापां नीछपुइँ तयाः पुइँ हाइ, अले जक पुजा याइ । अजिमाया पुजा क्वचालकि अजिमा नापं झ्वःलाक्क च्वंपिं दक्वं द्यःपिंत नं कपाय्‌ छकू छकू छ्र्यनय्‌ तयाबियाः पुज्याइ ।

हारति अजिमा

न्ह्यागु कथंया भय वःसां चीकाबीम्ह द्यःया रुपय्‌ हारति अजिमायात हना वयाच्वंगु दु । अजिमायात म्वाःम्ह द्यः कथं नाली । हारति अजिमाया मूम्ह द्यःकथंं स्वयम्भूया अजिमायात हे नाला वयाच्वंगु दुसां सीघः, खास्ति, बगलामुखी, तुकंबहाः लगायत बौद्ध स्तुप दुथाय्‌ हारति अजिमा विराजमान जुयाच्वंगु दु । सुं म्हंमफइबलय्‌, ततःधंगु ज्या स्यनीबलय्‌ वा ततःधंगु भय वइबलय्‌ अजिमायाथाय्‌ कलः वनेगु वा छाहायेकेगु पुजा याइ । विशेष यानाः मचातय्‌त रक्षा याइम्ह द्यः जुयाः मस्तय्‌गु नामं कलः वनेगु वा मचानाप त्वाय्‌ चिंकेगु चलन दु । थन कलः वनीबलय्‌ हँय्‌ख्यें तयेगु चलन दु । अथे ख्येें तयाः कलः वनीबलय्‌ कलः छगः हे जूसां हँय्‌ख्यें खुगः, किसली खुगः, ग्वाःग्वय्‌ खुज्वः व भ्वय्‌ब्व नं खुब्व अनिवार्य कथं तयेगु याइ ।

फुसु्र ल्वहं
तीजक जक ब्वब्वस्याःसां तज्याइगु, चुं चुं दना वनीगु वा पहाड थें च्वंक तःतःग्वः खने दयाच्वंसां वा जक वयेवं फुस्रु फुसु्रुं कुतुं वइगु ल्वहं हे फुस्रु ल्वहं खः । थ्व तसकं कच्चागु ल्वहं खः । थुकिं छक्वलं पाँचा जूवनी । खुसि जःखः अज्याःगु ल्वहं दइगु जुयाः लखय् अप्वः पाँचा ज्याना वइगु खः ।

पा ल्वहं
फि फि जुयाः पहाड छगुलिं ततःपागु ल्वहं दइगु थाय् दु । हाकुगु व तुयू न्वःगु थ्व ल्वहं पा ल्वहं खः । पा पागु ल्वहं थी थी कथं छेँया पौ चीत, स्लेटकथं आखः ब्वनेगु ग्वरः दयेकेत, लँ सियेगु ल्वहं दयेकेत वा गुलिसियां अंगलय् छाय्पियेत नं छ्यली । अक्सर थज्याःगु ल्वहं दक्षिण भेग दक्षिणकाली व तिस्टुुंग पालुंगय् दु । पा ल्वहं दुगु थाय् जुयाः थुगु शब्द अप्रभंश जुया उगु थाय्या नां पालुंग गां जूवंगु भाषाविद्तय् धारणा दु ।

हाकु ल्वहं
हाकु ल्वहं तसकं छाःगु स्पष्ट थीगु जुयाः थ्व मूर्ति दयेकेत छ्यली । थुकिं ज्या यायेगु तसकं बांलाइ । थ्व तज्याइ, कुचा हायावइ धइगु सम्भावना दइ मखु । विश्व प्रसिद्ध पलाञ्चोक भगवतिया मूर्ति, ख्वपया चुपिं घाटय् च्वंगु सरस्वतिया मूर्ति नापं आपालं मूर्ति थज्याःगु हाकुगु ल्वहंपाखें हे तयार यानातःगु उत्कृष्ट मूर्ति खः । हाकु ल्वहं मूर्ति दयेकेगु ल्वहं हे खः ।

वाचु ल्वहं
वाचु न्वःगु ल्वहं वाचु ल्वहं खः । थ्व न्ह्यःने लाःथाय् दइ मखु । थ्व खुसि मालेगु इलय् ग्वःग्वः जुयाः गनं गनं प्राकृतिक रुपं च्वनाच्वंगु दइ । उकिं उगु ल्वहं छु आकारया खः व हे कथं द्यः तयार याइ । थज्याःगु ल्वहं अप्वः धइ थें हिमाली लागा व उत्तरं बाः वयाच्वंगु हिमनदी जःखः बगलय् दनेदइ । थुकियात पट्ठरकथं छ्यलीपिसं म्हसीकाः संकलन यानाः यंकीगु खः ।

दुरु ल्वहं
दुरु ल्वहं त्वइसे च्वंगु दुरुस्त दुरु थें हे त्वइसे खने दइगु पट्ठर खः । थ्व चिचीग्वःगु आकार प्रकार मिले जुयाच्वंगुनिसें खानीकथं तसकं हे तःग्वःगु नं दइ । थुकिं ज्या यायेत भचा थाकु । तर थ्व दुरुपि ल्वहं धइगु मूल्यवान मूर्ति तयार यायेत छ्यलीगु बिस्कं ल्वहं खः । नाला करुणामय द्यः थज्याःगु दुरुपि ल्वहतं हे तयार यानातःगु खः । थुकी छुं नं कथंया मेगु रंग ल्वाकछ्यायेगु मयासें मुक्कं प्राकृतिक रुपं हे तुयूगु रंग कायम जुयाच्वंगु दइ ।
थी ल्वहं (रुबी)
थी ल्वहं अर्थात थिनाच्वनीगु ल्वहं रुवी खः । हिमाली भेगय् थ्व ल्वहं दइ । थुकियात तिसाकथं छ्यलीगु खः । हिरा थें भचा जक लाइट कल धाःसां त्वाल्ल थीगु थ्व प्राकृतिक ल्वहं नेपाःया हिमाली भेगय् दइ । गणेश हिमाल लागाय् संसारय् हे तःग्वःगु रुवी दु धइगु विश्वास यानातःगु दु । थीगु ल्वहं रुवी खः । उकियात अंगू, खाः आदिइ छ्यलातःगु दइ ।

पट्ठर (चट्टान)
पट्ठर वा चट्टान तसकं क्वातुगु छाःगु ल्वहं खः । थज्याःगु ल्वहं ल्ययेसःपिं मनूतय्सं थाय् थासय् च्वंगु खुसि, पहाड वा खुसि बगलय् वनाः माली । थज्याःगु प्राकृतिक ल्वहंपाखें मनूतय् तीगु तिसाज्वलं दयेकीगु खः । थुगु पट्ठरया निंतिं नं नेपाःया थी थी हिमाली लागां वयाच्वंगु खुसित महत्वपूर्ण जुइ । कालीगढं अज्याःगु पट्ठर ल्ययाः उकियात फिनिसिंग यानाः थी थी कथं पौ, तिसा, अंगू व मेमेगु चीजय् छ्यलेगु व मूर्ति दयेकेगु ज्या नं याइ ।

स्लेट (छाःगु चट्टान)
स्लेट प्रकृतिइ दइगु हाकुगु छाःगु ल्वहं खः । अक्सर थ्व पाता पाता जुयावइगु जुयाः न्हापा न्हापा सलां छ्यलाः आखः च्वयेत तयार याइ । कडा चट्टान हे पट्ठर खः । पट्ठर कोइला धइगु प्राकृतिक बस्तु च्याकेत नं प्रयोग याइ । छाःगु ल्वहंकथं प्रकृतिइ दइगु छता ल्वहं स्लेट खः । थुकिं थी थी चीजत तयार यायेत कालिकढतय्सं संकलन यानाः हयातइगु खः ।

सलां (खरि) ल्वहं
सलां वा खरि प्राकृतिक ल्वहं खः । गुकियात लिकयाः वासः दयेकेगु बोरिकया निंतिं छ्यली । थी थी कथंया ट्याब्लेट दयेकेत व मेमेगु वासः थुगु मासलां वा खरिपाखें तयार यानाहइ । नेपाःया दोलखाय् वनेगु लँ खरी धइगु हे थासय् खरी ढुंगा खानी दु । अन न्हापा मेसीन हे छ्यलाः अज्याःगु खरि लिकयाः भारतय् यंकाः निर्यात याइगु खः । थ्व वासः दयेकेगु ल्वहं खः ।

स्वखः (चूनढुंगा)
स्वखः बाय् चूनढुंगा त्वइसे च्वंक अंगः इलेत छ्यलीगु चुंल्वहं खः । चुं चुं दनावनीगु त्वइसे च्वंगु ल्वहं स्वखः खः । थुकी छता वासः तयाः की स्यायेगु वासःकथं छयली । तुं तुंथि ब्वंगाः आदि थासय् लः मुनाः कीत जन्म जुल धाःसा उमिगु खेँय् तकं नष्ट यायेत थज्याःगु स्वखः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । न्हापा न्हापा राणाकालीन दरवार दयेकेत नापं उगु दरवारय् तुयूगु रंग पायेत नं थ्व स्वसः चूनढुंगा छ्यला वयाच्वंगु दु । आधुनिक संसारय् नं गुर्खा, खैनी, ग्वाः व सूर्तिइ तकं स्वखः छ्यला वयाच्वंगु दु । थ्व धू यानाः अम्मल दइगु चीजकथं छ्यली । बझाङ जिल्लाय् थज्याःगु चूनढुंगाया पहाड हे दु । चूनढुंगा वा स्वखः बहुउपयोगी ल्वहं खः । गुकियात चुं यानाः थी थी प्रयोजनया निंतिं जीवनय् छ्यली ।

क्रिष्टल
क्रिष्टल नं छताजिया ल्वहं खः । बरेतय्सं छ्यला वयाच्वंगु थी थी कथंया प्राकृतिक पट्ठर मध्यय् थ्व नं छता खः । थुकी थी थी रंग छ्यलाः तिसा दयेकेत छ्यली । क्रिष्टलयात थी थी बां लुइकाः आकार प्रकार बियाः कालिगढं ब्वसा सामानकथं छ्यली । अज्याःगु क्रिष्टल मालेत सिपालु कालीगढत थः हे ल्वहं खानीइ वनाः ल्यया हयेगु याइ ।

हिरा
हिरा नं छगू कथंया ल्वहं हे खः । तर तसकं थिकेगु थ्व बहुमूल्य प्राकृतिक चीज समुद्रय् दुने जक दइगु विश्वास यानातःगु दु । ल्वहं थें हे तसकं छानाः थियाः भचा जक जः चूलायेवं थः थःम्हं थीगु थ्व चीजयात बहुमूल्य प्राकृतिक चीजकथं कयातःगु दु । थ्व मालेत तसकं थाकुइ । थ्व तापाकं खने दयेकाः त्वाल्ल थिनाच्वनीगु चीज खः । बेलायती महारानीया सँप्वलय् थज्याःगु बहुमूल्य हिरा सदां तया तइगु विश्वास यानातःगु दु । हिरा दयेकेत थुकियात कालिगढं प्रशोधन यायेमानि । प्रशोधन हे मयाकं छुं नं कथंया पट्ठर हिरा जुइ मखु । प्राकृतिक चीजयात लुइका हयाः उकियात माःगु माःथें जतन यानाःलिं जक असली डाइमण्ड जुइगु खः ।

पिखालखु दयेकेत
नेवाःतय् छेँय् छेँय् लुखां पिने कुमारकथं पिखालखु तयेगु चलन दु । हिन्दू संस्कारकथं कुमार धाइम्ह थ्व द्यः खास कुमार काश्यप खः । वया प्यंगः छ्यं दइ । थ्व तसकं विद्धानकथं कयातःम्ह द्यः खः । गणेश सुमेरु पर्वः चाःहिलेत हिमालय थ्यंकाः म्हय्खाय् च्वनाः ब्वाँय् ब्वाँय् वनाः लिहां वःगु इलय् छुं याये म्वायेक थः मांअबु महाद्यः व पार्वतीयात चाःचाः हिलाः वं सुमेरु पर्वत चाःह्यूगु स्वयां तःधंगु पुण्य लाकल धइगु पुलांगु
बाखं दु ।

द्यः दयेकेत
थी थी कथंया द्यः दयेकेत ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । ल्वहँतं द्यः दयेकल धाःसा ताः ईतकं टिके जुयाच्वनीगु हुनिं ल्वहंया द्यः दयेकेगु चलन वःगु खः । देगः दयेकेत चा, अप्पा व सिँ छ्यली थें द्यः दयेकेत धाःसा अप्वः ल्वहं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थ्व न्हापांनिसें खने दयाच्वंगु चलन खः । ल्वहं जक नं पूजा यानाः द्यः माने यायेगु झीगु चलन थौं तकं कायम तिनि ।

मूर्ति दयेकेत
मूर्ति दयेकेगु ज्याय् हाकुल्वहं छ्यली । ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन तसकं पुलांगु खः । मानव सभ्यताया सुरुवातंनिसें ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु चलन वःगु दु । छगू ई अज्याःगु नं वल गुकियात ढुंगे युग धकाः नं धाइ । ल्वहंया प्रयोग अत्यधिक जुयाः मरि छुयेत छ्वचुं क्यलेगु लःघःनिसें युद्धय् वनेत भाला तकं ल्वहंया प्रयोग जुयाच्वंगु ई जुयाः ढुंगे युग धाःगु खः । जंगली युगं ढुंगे युग जुयाः बुलुहुं मानव सभ्यताया विकास जूगु खः ।

शिवलिङ्ग दयेकेत
थाय् थासय् तयार यानातःगु शिवलिङ्ग व जलहरि नं ल्वहँतं दयेकी । उत्तरपाखे जलहरी तयाः तयार याइगु शिवलिङ्ग छगू ल्याखं पुरुष अङ्गकथं नं काइ । लिङ्ग धयाः थुकियात च्वय् माथंवंक वा भचा थथ्याकाः ताःहाकः व ग्वलाक तयार यानातःगु दइ । । चाकलाःगु आसन दयेकाः च्वय् महाद्यः तयाः उकिं जल लुकीगु इलय् बाः वनीगु कथं उत्तराभिमुख यानाः जलहरि तयाः निर्माण यानातःगु शिवलिङ्ग थाय् थासय् तयातःगु दु । ख्वपया ख्वँह्रय् च्वंगु शिवलिङ्गयात दक्कलय् तःग्वःगु शिवलिङ्गकथं कयातःगु दु । उकियात स्थानीय मनूतय्सं तःग्वःगु महाद्यः नं धयातःगु दु । थौंकन्हय् थाय् थासय् लख लख महाद्यः धकाः ६४ गः, ८४ गः, गनं १०८ गः बाय् ३६५ गः शिवलिङ्ग नं तयार यायेगु चलन दु ।

सिंह मूर्ति
सिंह मूर्ति तसकं प्रचलित मूर्ति खः । देगः सुरक्षाया निंतिं देगलय् ल्वहंया सिंह मूर्ति तयेगु चलन दु । आः वयाः गुम्हं गुम्हेसियां थःगु निजी छेँय् तकं सिंहया मूर्ति तयेगु चलन वःगुलिं सिंह दयेकेत अर्दर अप्वः वःगु यलया छम्ह कालिगढं कंगु दु । जंगलया जुजु धायेगु ल्याखं बल्लाःम्ह जन्तु जुयाः देगः सुरक्षाया निंतिं निखे निम्ह सिंह तयेगु चलन दुगु खः । देगलय् दुहां वनेन्ह्यः जवं खवं थथे सिंहया मूर्ति तयेगु चलन दु । ल्वहंया थज्याःगु च्यागू मूर्तित प्यंगू दिसाय् तयाः ख्वपया पूर्वी लागाय् छगू पुखू तकं तयार यानातःगु दु । उकियात च्याम्हसिंह पुखू धाइ । आः थ्व पुखूया नामं हे थुगु लागाया नां तकं च्याम्हसिंह त्वाः जूवनाच्वंगु दु ।

सार्दुल
सार्दुल तसकं बल्लाःम्ह जन्तुकथं देगःया सुरक्षाया निंतिं दयेका तइ । ल्वहँतं दयेकातःम्ह सार्दुल ख्वपया न्यातँपौ देगःया दक्कलय् च्वय् बिराजमान दु । कुतुवाः स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह किसि, किसि स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सिंह, सिंह स्वयां झिदुगं बल्लाःम्ह सार्दुल धकाः थथे वयात दक्कलय् च्वय् लाक्क तयातःगु खः । सेना, सशस्त्र प्रहरी व जनपथ प्रहरीया क्रमशः घेरा थें अब्लय् सुरक्षाया थी थी घेरा तयार यानाः परापूर्व कालय् नं जन्तु जनावरपाखें द्यःया रक्षा यायेमाः धकाः थज्याःगु मूर्ति कला तयार यानाः ब्वयेगु चलन वःगु खः ।

कुतुवाः
कुतुवाःयात तसकं बल्लाःम्ह मनूकथं कयातःगु दु । धाइ, ख्वपय् न्यातँपौ देगः दयेके धुंकाः याकःचां सछि धानि दुगु लुँयागु गजू कुतुवालं च्वय्थ्यंक ज्वनावनाः गजू छुनाबिल । न्ह्याब्लें न जक नयेत वयाच्वनीम्ह मनू हे लिपा आपत जूगु इलय् गजू च्वय्थ्यंक यंकेत थः अग्रसर जुयाः वःगु बाखं दु । थथे अजंग ज्यू दुम्ह ल्वहंया कुतुवाः ख्वपय् तौमधिइ छज्वः व दतात्रय देगः न्ह्यःने निम्ह बिराजमान दु । उमित जयमल कुतुवाः धायेगु यानातःगु दु ।

किसि
किसिया मूर्ति नं तसकं प्रचलित मूर्ति खः । न्ह्यःने स्वँ व ततःपागु निपा न्हाय्पं तयाः अःपुक तयार यायेफइगु तःग्वःगु ल्वहतं दयेकीगु थ्व मूर्ति तौमधिइ निम्ह दु । किपूया उमामहेश्वर परिसरय् किसिया मूर्ति दुसां उलि तःधं मजू । किसि बल्लाःम्ह प्राणी जूगु ल्याखं देगः दयेकीबलय् थथे किसियात सुरक्षा बलकथं तयेगु चलन दु । वयात बलबान प्राणी तायेकी ।

भगिरथ
भगिरथ ल्वहं हितिया क्वय् च्वनीम्ह द्यः खः । ल्वहं हितिया लः धाः वयेकाच्वनीम्ह जन्तु मकर खः । मकरय् गंगां बाय् लःधाःपाखें लः वइ । उगु गंगा बाय् जल बीम्ह द्यःयात स्वर्गं हयातःम्ह धाःसा भगिरथ खः । गंगायात पृथ्वीइ हयातःम्हया ल्याखं थ्व हिति तःलय् पलिस्था यानातःगु दइ ।
भगिरथ मेमेगु थासय् दइ मखु । ल्वहंहिति पलिस्था याइगु इलय् हिति मंगः च्वय् ध्वाक्वय् लाक पलिस्था यानातइम्ह ल्वहंया मूर्ति भगिरथ खः । भगिरथया मूर्ति ख्वपया प्रसिद्ध भिंद्यःया हितिगाः, तुलुतुलु हितिगाः, मंगल बजारया हितिगाः व येँ लँुहितिया हितिगाः लिसेंया हितिगालय् पलिस्था यानातःगु दु । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् च्वंम्ह भगिरथयात तसकं कलात्मक भगिरथकथं कयातःगु दु । नेवाःतय्सं भगिरथयात भारती धाइ । ख्वाः सिलीगु इलय् हरहर काशि गंगा भारती धकाः सिलः ब्वनेगु नेवाःतय् चलन दु ।

बुढानीलकण्ठया मूर्ति
येँया बुढानीलकण्ठया विशाल मूर्ति नेपाःया हे नमूना जुयाच्वंगु तःधिकःम्ह नारायणद्यःया मूर्ति खः । भुजङ्ग सयन नारायण देव (भुइजःसिनारांद्यः) अथे धयागु नागया द्यःने द्यनाच्वंम्ह नारायण द्यःकथं थुकियात माने यानातःगु दु । लिसे थुम्ह नारांद्यःया कपालय् बुद्धया मूर्ति दुगुलिं बुद्ध नीलकण्ठ धाधां लिपा वनाः बुढानीलकण्ठ धाःगु धयागु धापू नं दु । थुगु मूर्ति दयेकेत ल्वहं गनं गथे यानाः हयातल धइगु सीमदुसां थ्व मूर्ति न्हय्गूगु सदी धायेबलय् थौं स्वयां भिंmस्वसः दँ न्ह्यः उगु थासय् विराजमान दुगु प्रमाणित जुयाच्वंगु दु । थ्व हे मूदेगःया लिधंसाय् थुगु थाय्बाय्या नां बुढानीलकण्ठ धायेगु यानाच्वंगु दु । थ्व मूर्ति दयेकूगु ल्वहं हःपिं कोलिग्राम (हाल केलत्वाः)यापिं खः धयातःगु दु । थज्याःगु मूर्ति बसन्तपुर दरवार दुने, ल्हुतिया नीनिधाः हिति लागाय्, ख्वपया ख्यः पुखू, छालिङगां नापं यातु महाद्यःथाय् लिक्क च्वंगु पुखुलिइ नं दयेकातःगु दु ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत न्हापां गुणस्तरीय ल्वहं निं ल्यये सयेकेमाः । हाकुल्वहं न्हापांनिसें हात्तीवन लागां हयेगु चलन दु । लिच्छविकालं प्रयोगय् वःगु ल्वहंहिति, देगः फल्चाय् छ्यलीगु ल्वहंत तकं फुक्कं अनं हयातःगु खः । थुगु ल्वहं निखें वा जवं खवं वा च्वंक्वं न्ह्याथासं छिनां ख्वाःसां ज्यू । थथे छिनां ख्वायेबलय् कुचा जुया मवनीगु ल्वहं जुइवं मूर्ति दयेकेत बांलाःगु ल्वहं जुइ । ल्वहं ल्ययेबलय् पिने स्वयेबलय् हाकुगु ल्वहं जुल धाःसा उकिं धिनां ख्वाना स्वयेमाः । अले जक निखें ख्वाये ज्यूगु वा छखें जक ख्वाये ज्यूगु सीदइ ।
यदि छखें जक ख्वाये ज्यूगु ल्वहं जुल धाःसा मूर्तिया छ्यंयात क्वय् लाकाः अःखतं छिनां ख्वानाः मूर्ति तयार याइ । च्वं ख्वायेवं उगु ल्वहं तज्याइ । मूर्ति दयेकेत छु मूर्ति दयेकेगु खः, उकिया साइज निं कायेमाः । वयां लिपा क्वरा ज्या क्वचायेवं बुलुहुं मसिनुगु छिना व मुगलं बुट्टा तयेत स्वयेमाः । क्वरा ज्या यायेगु ज्याभः व बुट्टा ज्या यायेगु ज्याभः पाइ । निथी जक ज्याभः छ्यलेगु जूसां चीधंगु ज्याभः व तःधंगु क्वरा ज्याभः पानाच्वनी ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु ज्याभःत
ल्वहंया मूर्ति दयेकेत खास यानाः खतांमुगः दःसा गाः । उकियात थौंकन्हय् थिना हाम्वर धायेगु यानाहःगु दु । मुगः ल्वहंया साइज स्वयां तःग्वः चिग्वः दइ । अथे हे थिना नं क्वरा ज्या यायेबलय् व बुट्टा ज्या यायेबलय् फरक किसिमया आकारया छ्यलेमाः । बुट्टा ज्या यायेत छिनां चाकःलिं कया वनी । मुगः नं चिग्वःगु जक छ्यली । आः वयाः ल्वहं कियेगु निंतिं मेसीनया प्रयोग सुरु जूगु दु । अथें तुं छाःगु ल्वहं अःपुक कियेगु निंतिं डाइमण्ड कःतिं कियेगु चक्का फिट यायेगु नं वःगु दु । थ्व फुक्कं थिना व मुगःचाया ज्या यायेगु हे प्रक्रिया खः । उकिं मूर्तिकलाय् थिना व मुगः हे जक छ्यली ।

ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत
ल्वहंया मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारतय्गु खँ ल्हायेबलय् लिच्छविकालंनिसें स्वनिगःदुने अज्याःगु मूर्ति दयेकीपिं मूर्तिकारत दुगु खनेदु । नेपाः देय्या अरनिकाें चीन तिब्बत तकं थ्यंकाः अन विश्वप्रसिद्ध श्वेत चैत्य तकं दयेकूगु इतिहास दु । उगु इलय् जुजु महाराजतय् आज्ञा कथं नेवाः कालीगढत देशविदेशया थी थी थासय् वनाः ल्वहंया मूर्ति व देगः दयेकूगु दु ।
न्हापा न्हापा छेँ व छेँजः फुक्कं त्याग यानाः विदेशय् थ्यंक वनाः नं प्रस्तरकलाया ज्या याःवनीगु खः । राज्यं बाय् निगू देय्या जुजु जुजुपिनि दथुइ सम्झौता यानाः व हे कथं नेपालं सीप दुपिं दक्ष कालिगढत विदेशय् छ्वइगु खः । शिल्पविज्ञ वास्तुविद्त विदेशय् वनाः आपालं नेपाली बास्तु शैलीया देगः, फल्चा व सतः दयेकूगु दु । आधुनिक इलय् यलया भिंछेँबहाः मूर्तिकलाया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । अनच्वंपिं ल्वहंया कालिगढतय्सं दयेकीगु ल्वहंया मूर्तित अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् नं न्यनाच्वंगु दु । अनया बज्राचार्य समुदायं ल्वहंया थी थी मूर्ति विश्वया थी थी थासय् यंकाच्वंगु दु ।

ल्वहंया देगः
ल्वहंया देगःया खँ ल्हायेबलय् मल्लकालय् दयेकूगु सिद्धिनरसिंहया देन यल मंगलबजारया राधाकृष्ण देगःयात नमूना देगःकथं कयातःगु दु । आः नकतिनि जक बुंगद्यःया मूर्ति नं दुगु सीकूगु उगु देगलय् नीछगू गजू दु । थ्व अमूल्य सम्पदा थें ख्वपया नित्य बात्सलादेवी देगः, ल्वहंदेगः, सुर्खेतया कांक्रेविहार देगः मुक्कं ल्वहंया देगः खः । दांग जिल्लाय् वनेबलय् खनेदइगु ल्वहं जकया देगःयात नं छगू अजू चायापुगु ल्वहं देगःकथं कायेछिं । मुक्कं ल्वहं जक छ्यलाः ल्वहंया हे चुकू तयाः नं अब्लय् मूर्ति व देगः दयेकीगु खः ।

ल्वहंहिति
मानव सभ्यताया विकासया क्रमय् लःया महत्व थुइवं न्हापा सिँ तयाः बाय् पं बाला तयाः मुहानं लः हयातःगु थासय् ब्यवस्थित यायेत स्यायी रुपं ल्वहंया हिति दयेकेगु चलन सुरु जुल । हितिया महत्वयात ध्यानय् तयाः जुजुपिन्सं अब्लय् लँुया तकं हिति दयेकाः छ्यल । अज्याःगु सार्वजनिक लुँया हिति येँ व यलय् नं तयातःगु दु । ख्वपय् धाःसा लुँया हिति तलेजु लाय्कू लागा दुने जक दु । मुहानं वःगु बाय् पुखुलिं पिहां वयाच्वंगु मूल लःयात छगू ल्वहंहितिं हायेके धुंकाः अनं बाः वयाः फिल्टर जुयावःगु लःयात मेगु क्वथ्याःगु थासय् च्वंगु ल्वहंहितिइ जुकाः हाकनं अनं बाः वंगु ल्वहंहितियात तकं मेगु लः पिहां वइगु थासय् ल्वहंहिति पलिस्था यानाः हायेकाः प्रयोग जुयाच्वंगु दु ।
ल्वहंहिति हायेकेत मकर दयेका तइ । ल्वहंहितिया हाइगु थासय् मकर वा गंगा दइ । उम्ह गंगायात पृथ्वीलोकय् हःम्ह धाःसा भगिरथ खः । उकिं लःया श्रोत गंगा नापं भगिरथया मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन दु । ल्वहंहितिं लः हाइगु थासय् गंगा बाय् मकर दइसा हितिं क्वय् गंगायात फयाः ल्ह्वनाच्वंम्हकथं शंख ज्वनाच्वंम्ह भगिरथया मूर्ति ल्वहंहिति नापं दइ । ख्वपया लाय्कू लागाय् च्वंगु लुँहितिया क्वय् तसकं बांलाःगु भगिरथया मूर्ति दु ।

ल्वहंपौ (शिलापत्र)
नेपालय् शिलापत्र च्वयेगु चलन लिच्छविकालय्निसें सुरु जूगु खनेदु । द्यः देगः दयेकीगु इलय् उकिया अभिलेख तयेगु निंतिं देगः नापं शिलापत्र तइ । नेपाःया आः तकया न्हापांगु प्रमाणित इतिहासकथं जुजु मानदेवया पालाय् तयातःगु चाँगुनारायण द्यःथाय् तयातःगु शिलालेखयात कयातःगु दु ।
सक्वया अभिलेखयात नं पुलांगु अभिलेखकथं काइ । खुसःदँ न्ह्यः दयेकूगु दतात्रय देगःया बारे ख्वपय् तःपागु शिलापत्र देगःया जवगु दिसाय् यथावत दनि । थथे देगः गब्लय् सुनां दयेकल धइगु खँ सीकेत शिलापत्र तयेगु चलन दु । थुकियात प्रमाणित इतिहासकथं कायेगु यानाच्वंगु नं दु ।
आधुनिक जमानाय् ग्रेनाइट बाय् मार्बलय् नं उकथं ऐतिहासिक विषय बस्तुयात संरक्षित जुइमा धइगु ल्याखं अभिलेख तयेगु चलन वःगु दु । द्यः, देगः बाय् छुं सार्वजनिक थासय् थथे अभिलेख तयाः दातातय् नां दुथ्याकी ।

ईल्वहं
ईल्वहं फल्चा, सतः दयेकीगु इलय् सिँ व बँया चा तप्यंक सम्पर्क मजुइ कथं ल्वहं प्वाकः तयाः उकी थांयात थने ज्याछिंक दयेकेगुयात धाइ । ख्वपय् त्यपू ल्वहं धाइगु ल्वहंया दथुइ प्वाकः तयाः उकी सिँ बाय् थां दीगु याना तइगुयात येँ व यलय् धाःसा ईल्वहं धाइ । कुम्हाःतय् चाखः चाःहीके ज्या छिंकेत ल्वहं छगतय् चिप्वाकः यानाः प्वाकः दयेकाः उकी सिँया लुतुसिँ दिकाः उकिया आधारय् तःपागु चाखः चाःहिकी । थुकियात नं त्यपू ल्वहं धाइ । थथे सिँ दिकेत ल्वहँतय् प्वाकः वंकातःगु हे त्यपूल्वहं ईल्वहं खः ।

जःह्रुं
जःह्रुं खँग्वः संस्कृत भाषाया जलद्रोणी खँग्वलं वयाच्वंगु खः । शहर बजारय् लःया श्रोतं वःगु लःयात साला हयाः लँय् वइपिन्त प्याः चायेवं लः त्वनेगु बन्दोबस्त यायेत थुकियात छ्यली । थाय् थासय् थज्याःगु जःह्रुं दयेकाः नखःचखः बाय् जात्रा पर्वं लः त्वंकी ।
जल हायावइगु थाय्कथं जःह्रुं जुयाच्वंगु खः । येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू लिसेंया नेवाः बस्ति दुगु थासय् लँजुवाःतय्त लः त्वंकेगुया निंतिं जःहु्रंया ब्यवस्था यानातःगु दु । लँय् वइपिन्सं जःह्रुंया प्वालं हायावःगु लः त्वनाः प्याःचाः लंकी । लः त्वनेधुंकाः सिँकुचाया चुकुलिं लः प्वाः तिनाबी ।

चीभाः (चैत्य)
चीभाः बाय् चैत्य दयेकेगु परम्परा लिच्छविकालंनिसें सुरु जूगु खः । न्हापा न्हापा भगवान बुद्धं थःयात द्यःकथं माने याये मते धाःगुलिं सुरुं अज्याःगु चीभाः दयेकीगु इलय् चीभालय् भगवान बुद्धया मूर्ति तयेगु चलन मदु । तर लिपा अन्धभक्ततय्सं चीभाः दयेकेवं प्यखे प्यम्ह बुद्धया मूर्ति नं तयेगु चलन यात । गुलिं पुलांगु लिच्छविकाल व पूर्व लिच्छविकालया बुद्धया मूर्ति मदुगु चीभालय् तकं मूर्ति दयेकाः पलिस्था यायेगु चलन वल । आः थ्व चैत्य विश्वब्यापी रुपं न्यनाच्वंगु दु । यलय् चैत्य जक दयेकीपिं कालीगढत नं दु । उमिसं नीगू लाखनिसें पीगू लाख तक दामं विदेसय् चैत्य दयेकाः पित छ्वयाच्वंगु दु ।
चैत्य खास यानाः गुताजिया दु, सुमेरु चैत्य, पञ्चबुद्ध चैत्य, बज्रधातु चैत्य, ज्वालाबली चैत्य, शिखराकुट चैत्य, पद्मावती चैत्य, धर्मधातु चैत्य, अशोक चैत्य व नमोबुद्ध बाय् तिब्यतियन शैलीया चैत्य । थुकी मध्यय् धर्मधातु चैत्य भिंmप्यंगः ल्वहं छ्यलाः दयेकी । चैत्य मण्डलाया प्रतीक खः । च्वं स्वयेबलय् थुकिया नक्सा खनेदइ । उकिं थुकी प्यंगू प्यंगू पाता यानाः फः तयाः चैत्य दयेकीगु खः । बिहारया न्ह्यःने उकिया नक्सा अंकित यानातःगु धर्मधातु चैत्य खः । विहार बहिली नं थ्व पलिस्था यानातःगु दइ ।

स्तम्भ (थां)
स्तम्भ बाय् थां नं ल्वहंया छगू सम्पदा खः । ख्वपया दतात्रयस च्वंगु यक्ष मल्लया झ्वाता तायेकीगु गरुढया मूर्ति तयेत दयेकातःगु स्तम्भ आः तक खनेदुगु तःजाःगु थां खः । नापं लाय्कूया ल्वहंया स्तम्भय् च्वनाच्वंम्ह जुजु भूपतीन्द्र मल्लया लुँया मूर्ति तयातःगु थां, वाकुपति नारायण द्यःथाय् च्वंगु गरुढ तयातःगु ल्वहंया स्तम्भ, यलय् जुजु सिद्धिनरसिंह मल्ल च्वनाच्वंगु ल्वहंया स्तम्भ स्वनिगःया विशेष स्तम्भ थांत खः ।। थ्व विशेष प्रकारया ल्वहं गनं गथे गब्लय् हयाः थन पलिस्था यायेहल धइगु नं अनुसन्धानया विषय तिनि ।

मूर्तिकला (सालिक)
ल्वहंया तप्यंक मूर्ति मदुसां ल्वहंया मूर्ति दयेकेगु परम्परा धाःसा झीथाय् न्हापांनिसें दु । सच्छि दँ जक दुगु राममन्दिरय् ख्वपया कृष्णमान कुम्हाः व वया जहानया मूर्ति ल्वहँतं पलिस्था यानातःगु दु । अथेहे ख्वपया वाकुपति नारायण द्यःथाय् न्ह्यःने गरुढ थें च्वंक तयातःगु ल्वहंया मूर्ति सम्भवत उम्ह नारायण द्यः पलिस्था यानावंम्ह भक्तया जुइमाः धइगु अनुमान यायेगु यानाच्वंगु दु । तप्यंक मेपिनि सुयां सालिक बाय् मूर्ति दयेकाः तये मदुगु इलय् नं छदम् रुपं अथे मूर्ति दयेकाः पपू छुनाः गरुढ थें यायेगु चलन धाःसा दुगु खँ आः नकतिनि जक जेनया मूर्ति दयेकाः महादेवया मूर्ति धकाः प्रचार यानाः ख्वपया सांगाय् सार्वजनिक जग्गाय् तयातःगु निजी झ्वातां नं सी दु । थज्याःगु ज्या न्हापानिसें जुया वयाच्वंगु नं खनेदु ।

ल्वहं कायेगु थाय्बाय्
न्हापा न्हापा ल्वहं हात्तीवन दक्षिणकालिं हइगु खः । आः अन प्रतिवन्ध तये धुंकूगुलिं ल्वहं मालीपिं धाःसा अन थन मदयेक वनेगु यानाच्वंगु दु । गुलिसिनं गोदावरी व गुलिं पन्तिया थी थी थासय् तकं वनाः ल्वहं मालाः थःगु ज्या यानाच्वंगु दु । हात्तीवन हाकु वहंया निंतिं नांजाःगु थाय् खः । मूर्ति कला दयेकेत हाकुल्वहं मदयेकं मगाः । छाःगु व क्वातुगु ल्वहं जुयाः थुकी ज्या यायेबलय् तसकं बांलाक ज्या याये छिनी । अमूल्य ल्वहंया निंतिं धाःसा हिमाली भेगया थी थी हिमनदी व हिमालयय् हे वनेमाःगु जुयाच्वंगु दु ।

ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु प्रक्रिया
ल्वहंया मूर्ति सफा यायेगु निंतिं धलिं लुइ । ल्वहंया मूर्तियात सफा यायेत स्नान याकेगु धकाः धौयात छ्वालुकाः उकिं लुयाः वयां लिपा जक सिलाः खिति वंकी । दँय्दँसं करुणामययात धलिं लुइगु परम्परा दु । नापं मेमेगु ल्वहंया मूर्ति नं धलिं लुयाः सफा यायेगु चलन दु । ख्वपया लाय्कुलिइ च्वंगु नर सिंहया मूर्तिइ नं अथे छन्हु धलिं लुयाः सफा याइ । थज्याःगु प्रक्रिया झीथाय् न्हापांनिसें थःगु हे मौलिक शीप कलाकथं सयेका वयाच्वंगु खनेदु ।

ल्वहं छगू प्राकृतिक चीज खः । प्रकृतिइ ल्वहं थः थःम्हेसियां तयार जुयाच्वंगु दइ । थ्व प्रकृतिया देन खः । खानीकथं पहाड हे ल्वहं जुयाच्वनी । गुलिं ल्वहं तसकं छाइसा गुलिं ल्वहं निम्न स्तरया वा फुस्रुगु ल्वहं नं दइ । संसारय् ल्वहं तःताजि कथंया दु । व हे ल्वहं छ्यलाः मनूतय् जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु नं दु । हलिमय् ल्वहंया छ्यलाबुला मानव जीवनय् युगौं युगनिसें मदिकं याना वयाच्वंगु दनि । टिकाउ व तसकं क्वातुइगु जुयाः नं ल्वहंया बस्तु तयार यानाः उकियात जीवनय् छ्यला वयाच्वंगु खः ।
नेपालय् मानव सभ्यताया विकास ढुंगे युग धयातःगु ल्वहंया युगं सुरु जूगु खनेदु । खास यानाः दाङ जिल्लायात नेपालय् ल्वहंया युग च्वन्ह्याकूगु जिल्लाकथं कयातःगु दु । अन ल्वहंया थी थी मूर्ति बस्तु निर्माण यानातःगु खनेदु । नेपालय् दाङ जिल्ला ढुंगे युगया निंतिं उत्कृष्ट जिल्ला खः । नयेत मरि छुइगुनिसें कयाः थः बचे जुइत, युद्ध वनेगु इलय् मेपिन्त आक्रमण यायेत तक नं थज्याःगु ल्वहंया हे ल्वाभः भाला छ्यली । दैनिक जीवन चले यायेत कःनि, छ्व क्यलेगु लःघः तयार यानाः झी पूर्खां घट्टय् क्यलीगु कःनिचुं व छ्वचुं नयाः जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु खः । थुकथं ल्वहं मानवीय जीवनलिसें तसकं सतीगु चीज खः ।

कुति प्वाकः दयेकेत
वा सुयेगु निंतिं न्हापा छेँय् छेँय् कुति दयेकातःगु दइ । उगु कुतिया प्वाकः ल्वहंया जुइ । दुसि चुयेत, वा चुयेत व मेमेगु प्रयोजनया निंतिं नं कुति प्वाकलय् अन्न तयाः चुयेमाः । अथे चुयेगु कुति प्वाकः कालिगढपाखें ल्वहँतय् प्वाकः यानाः प्वाः दयेकाः कुति नापं जडान यानातःगु दइ । थ्व ज्या नं आधुनिक विद्युतीय मिल वयेवं लोप जुइगु अवस्थाय् थ्यनाच्वंगु दु ।

छेँया फः दयेकेत
छेँया फः दयेकेगु ज्याय् ल्वहं छ्यला वयाच्वंगु दु । फः तयेवं छेँ सुरक्षित जुइगु जक मखुसे थुकिं छेँया जगयात नं बल्लाकीगु जुयाः थ्व फः तयेगु चलन वःगु खः । थौंकन्हय् लँसिथय् पेटी दइगुलिं छेँ दयेकेबलय् फः तये म्वाःले धुंकूगु दु । उकीं पेटी दयेकेत नं ल्वहं छ्यलाच्वंगु दु ।

देगःया त्वाथः दयेकेत
थी थी द्यः देगः दयेकीगु इलय् द्यः भचा थथ्याःगु थासय् दयेकी । उकिं अन तक पूजा याः वनेत थहां वनेमाली । उकिं थहां वनेगु त्वाथः ल्वहँतं दयेकातःगु जुइ । थथे ल्वहं छ्यलाः त्वाथः दयेकेगु झ्वलय् दतात्रयया १८ गू फः, ख्वपया विश्व प्रसिद्ध न्यातपौ देगःया ३२ फः तयाः दयेकातःगु दु ।

द्यः लँ सियेत
द्यः गन गन दइ उगु लागाया लँ फुक्कं ल्वहँतं सियातःगु जुइ । ख्वपय् तौमधि भैलःद्यः न्ह्यःने, ब्रम्हायणी, माहेश्वरी, बाराही, चण्डेश्वरी द्यःथाय् नं फुक्कं ल्वहँतं सियातःगु खनेदु । ख्वपया च्याम्हसिंहनिसें ब्रम्हायणी पीठ वनेगु लँ पीच यायेन्ह्यः ल्वहँतं सियातःगु जुयाः उगु लँयात ल्वहंलँ धायेगु चलन यानातःगु खः ।

ल्वहं घः दयेकेत
परापूर्व कालंनिसें ल्वहं घतय् कःनि, छ्व क्यलाः मनूतय्सं जीवन निर्वाह याना वयाच्वंगु दु । लः धाःपाखें घः चाःहीकाः उकिं कःनि, छ्व क्यलाः चुं याइ । उगु चुं मरि छुयाः नइ । घः चले यायां बारम्बार ल्वहं घःया वापू ज्यलीगु जुयाः उकि ल्वहंकःमिपाखें वापू दयेकेमाली । विद्युतीय मेसीनया अत्याधिक प्रयोगया हुनिं थौंकन्हय् ल्वहंघः लोपोन्मुख अवस्थाय् लाःवंगु दु ।

ल्वहं चाखः दयेकेत
कुम्हाःतय् ल्वहं चाखः दयेकेत छपा तःपागु ल्वहं छ्यली । चायागु भारा तयार यायेत तसकं ज्या छिंगु थ्व ल्वहं चाखः तःग्वःगु भारा छियेत छ्यलीगु खः । झ्यातुइगु हुनिं थ्व भचा हे उखें थुखें मवंसें मेसीन थें माथंवंक भारा छियेत ज्या छिंक दयेकी । ख्वपया थःनेया कुम्हाःतय्सं नं न्हापा थज्याःगु ल्वहंया चाखतय् भारा छियेगु यानाच्वंगु खःसां आः मन्त । क्वःनेपाखे धाःसा कुम्हाःतय् छगू थरि ल्वहं चाखःत धाइपिं आः नं दनि ।

ल्वहंमा दयेकेत
छेँ छेँय् छ्यलीगु ल्वहंमा ल्वहंया जुइ । मसला नियेत छ्यलीगु थ्व ल्वहंमा व ल्वहंमा मचा छाःगु हाकुगु ल्वहं छ्यलाः दयेकीगु खः । माय्, मू आदि फ्वयाः नियेत व न्हिया न्हिथं पालु लाभा नियेत छ्यलीगु ल्वहंमा पाः । अथे खःसां नितां ल्वहंमा अज्याःगु हे ल्वहतं तयार यानातःगु जुइ । माथं वंगु ल्वहंमाय् नखः चखतं कःसू, माय्, मू क्यलेत छ्यलीसा भचा प्वाकः वंगु ल्वहंमाय् न्हिया न्हिथं भुतुलिइ मसला नियेत छ्यलेगु यानातःगु दइ ।

ल्वहं भाजं दयेकेत
ल्वहं भाजं मरी छुइगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । अक्सर मासलां ल्वहं थुकी छ्यलीगु खः । थ्व चुलुसे च्वनाः बांलाइगु ल्वहं जूगुलिं व सालुके जीगुलिं थुकियात ल्वहं भाजंकथं छ्यलीगु खः । चाया भाजं, नँया भाजं थें मरि छुयेगु प्रयोजनया निंतिं ल्वहंया भाजंयात नं छ्यलेगु यानाच्वंगु दु । थुकी वः व चतांमरि नं छुइ ।

ल्वहंपौ दयेकेत
थी थी देगः फल्चा व सतलय् उगु सम्पदाया निर्माण बारे अभिलेख तयेगु न्हापानिसें चलन दु । थज्याःगु अभिलेख ल्वहंपौ अर्थात ल्वहँतय् आखः च्वयातइगु खः । च्वय् भचा तब्या यानाः क्वय् भचा चिब्या यानाः तयार याइगु थज्याःगु तःफिगु तःजागु ल्वहंपौया लिधंसाय् देगःया इतिहास सीकेगु याइ । चाँगुनारायणया ल्वहंपौ, बज्रयोगिनीया थी थी पुलांगु ल्वहंपौ आदिपाखें नेपाःया इतिहास ध्वाथुइकेगु यानाच्वंगु दु । आधुनिक समाजय् नं ग्रिनाइटय् अज्याःगु आखः च्वयाः ल्वहंपौकथं अभिलेख तयेगु चलन दु ।

ल्वहं चुं दयेकेत
खायात नकेगु दानाया निंतिं ल्वहंया चुं तयेमाः । तौल अप्वयेकेत जक मखु कि खनिज पदार्थ गाक्क दयेकेत नं थुकिं ल्वहंचुंया प्रयोग जुइ । ल्वहंचुं फुसु्र ल्वहं चुं दनीगु इलय् वइगु खः । गोदाबरी मार्बल धकाः तसकं भिंगु ल्वहं तयार याइगु थासं न्हिं टिपका टिप थज्याःगु ल्वहंचुं दाना दयेकेत यंकाच्वंगु दइ । बंगुर, खा लगायत बस्तुयात तयार याइगु दानाय् ल्वहंचुं वा चुंल्वहं छ्यायेमाः । ल्वहंचुंपाखें थी थी कथंया वासः नं तयार याइ ।

गिटी दयेकेत
ल्वहं तछ्यानाः गिटी दयेकी । उगु गिटी थौंकन्हय् लँ दयेकेत, धलान यायेत व छेँया जग स्वनेगु इलय् मसला वालेगु छ्यलाच्वंगु दु । ल्वहं तछ्यानाः गिटी तयार याइगु खः । अर्धदक्ष कालिगढतय्सं तकं गिटी तछ्यायेगु ज्या यानाच्वनी । मेसीनया प्रयोग यानाः नं गिटी तछ्यायेगु चलन वःगु दु । गुकिं आः खुसि बगः जःखः मनूतय्सं मखुसें मेसिनं गिटी तयार यानाच्वंगु यक्व खंकेफइ । गिटी छगू ल्याखं मध्यम खालया ल्वहतं दयेकी ।