न्हापा वज्राचार्य शब्द गुणबोधक विशेषण खः । वज्रयान चर्या यानाच्वंम्ह आचार्य हे वज्राचार्य खः । लिपा वज्राचार्यया मचा वज्राचार्य जुइगु जुल । वज्राचार्यतय्गु मूल वासस्थान येँ, यल, ख्वपया थःथःगु बिहार व बही खः । बहाःबहिलिइ च्वनेत थाय् मगासेंलि पिने च्वं वनेगु जुल। अले थुपिं देश विदेशय् न्यनावन । पुरोहितया ज्या वज्राचार्यतय्गु परम्परागत लजगाः खः । गुलिस्यां पण्डित जुयाः बाखं कनेगु व सफू च्वयेगु नं याः । ज्योतिष, वैद्यया ज्या याइपिं नं दु ।

सन् १९५१ स यलय् जन्म जूम्ह वदनलाल सोभियत संघपाखें इन्जिनियरिङ्ग डिग्रि हासिल यानातःम्ह खः । तःदँतक नेपाल सरकारय् अधिकृत तहलय् च्वनाः थी थी परियोजना न्ह्याकेगुली ताःहाकःगु अनुभव दुम्ह थ्वय्कः प्राविधिक थौंकन्हय् मूलतः स्वनिगःया पुलांगु मूर्त सम्पदाया मौलिक स्वरुप ल्यंकेगु अभियानय् संगठितकथं जुया च्वनादीगु दु ।
मानवीय जीवनय् फोहरपाखें मुक्त यायेगु अले फोहरया पुनर्प्रयोगया प्रविधिया पक्षय् जनवकालत याना वयाच्वंगु दु । बिशेष यानाः ने.सं. ११३५ (वि.सं. २०७२) दँया तःभुखाचं दुनावंगुु÷स्यंगु नगरीय वस्ती व मूर्त सम्पदायात पुनःनिर्माण यायेबलय् पुलांगु व स्थानीय विधि व ज्वलंयात नालेमाः धैगु खँयात कयाः छगू अभियान न्ह्याकावया च्वनादीगु खः ।

पाल्पा, तानसेनया भाजु हरिहरलाल व कृष्णकुमारीया काय्मचा वरुणप्रसाद सन १९४३ स बूगु खः । भारतया अन्नमलाई विश्वविद्यालयपाखें सन् १९६० स इन्जिनियरिङ्ग विधाय् स्नातक क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कः लिपा सन् १९७१ स संयुक्तराज्य अमेरिकापाखें थ्व हे विधाय् उच्चशिक्षा ब्वनावःगु खः । थ्वय्कः नेपालय् दक्कलय् न्हापां दयेकूगु पूर्व–पश्चिम राजमार्गयात पूवंकेगुली महत्वपूर्ण भूमिका म्हितादीम्ह भाजु खः ।

गुथि संस्थान ऐन २०३३ या दफा २९ ग कथं ‘गुथि’ धइगु छु नं मठ वा छु नं द्यःया पर्व, पुजा व जात्रा न्ह्याकेत वा छुं नं धार्मिक वा परोपकारी ज्याया निंतिं छुं नं देगः, देवस्थल, धर्मशाला, सतः, फल्चा, तुं, पुखू, हिति, लँ, घाट, ताँ, चौतारा, गौचरण, बाग–बगैंचा, जंगल, पुस्तकालय, पाठशाला, औषधालय, चिकित्सालय छेँ, संस्था दयेकीगु व न्ह्याकेगु वा उकिया संरक्षण यायेत दातां थःगु चल वा अचल सम्पत्ति वा आयस्ता वइगु छुं नं कथंया सम्पत्ति वा ध्यबा थःगु हक त्वःताः तःगु गुथियात थुइकेमाः ।
गुथि न्ह्याकेगु लागि पूर्खां आयस्ताया रुपय् बुँ तयाः तसकं दूरदर्शी मिखां स्वयाः उकिं वःगुपाखें गुथिया व्यवस्थापन यानाः तःगु खः । थुकथं तयातःगु अचल सम्पत्ति देवस्व वा द्यःया सम्पत्तिया रुपय् काइगु जूगुलिं गुथियारतपाखें हिनामिना यायेगु, लोभ यायेगु, मीगु नं मजू । गुथियात लिच्छविकालय्, मल्लकालय् कर कायेगु, ल्वापु छिनेगु आदि तकया अधिकार बियातःगु दु । तर गुथिं यानाः वयाच्वंगु स्वायत्तताया अधिकार सरकारया प्रसाशनया ल्हातय् वनेवं गुथिया आयस्ता जग्गायात राजगुथि, छुटगुथि व निजीगुथि धकाः ब्वथलेगु यात । गुथि संस्थान ऐन २०३३ य् गुथियात स्वंगू ब्वय् ब्वथलातःगु दु ।
छुटगुथि
राजगुथिया छगू भेद छुटगुथि खः । गुथिया जग्गाया आयस्तां जात्रा, पर्व, पुजाआजा आदि यानाः ल्यंदुगु गुथिया शेष कर वा सलामी राजगुथिइ दुतबीगु व सरकारी गुथिया लगतय् दर्ता यानातःगु गुथियात छुट गुथि धाइ । वि.सं. २०३३ सालया गुथि संस्थान ऐनं व्यापक छुटगुथि राजगुथिइ यंकूगु खः ।
निजीगुथि
थःगु स्वामित्व दुगु जग्गा व बिर्ताया आयस्तां गुगुं धार्मिक वा लोकव्यवहारया ज्याया स्थायित्व एवं निरन्तरताया निम्तिं प्रजाजनं तयातःगु गुथियात निजीगुथि धाइ । थुकी थःपिंके दुगु जग्गाया आयस्तां निश्चित पर्व जात्रा पूवंकी । यदि आयस्ता म्हो जूसां वा ल्यंसां सरकार वा राजगुथिनाप छुं स्वापू तइमखु । प्रजां हे स्वनातःगु, प्रजाया हे स्वामित्वय् दुगु गुथि जूगुलिं थज्याःगु गुथियात प्रजागुथि वा दुनियागुथि नं धायेगु याः । निजीगुथिया सरकारलिसे तप्यंक स्वापू दइमखु । थज्याःगु गुथि सरकारी लगतय्दर्ता जूगु नं दइमखु ।
राजगुथि
जुजु वा जुजुखलकं तयातःगु वा सर्वसाधारणं तयातःगु जूसां थीथी कारणं सरकारं दुकयातःगु गुथियात राजगुथि धाइ । साधारणतया जुजु व जुजुखलकं तयातःगु गुथियात नालातल । अथे हे प्रजावर्गं तयाथकूगु गुथियात सरकारं दुकयातःगु गुथियात राजगुथि धाइ । राजगुथि दुने छुटगुथि नं दु ।

भारतया कलकता विश्वविद्यालयपाखें चिकित्साशास्त्रय् स्नातकोस्तर उपाधि कयावःम्ह वंशीकृष्ण नेपाःया मिखाया ल्वय् उपचार याइपिं मध्यय् छम्ह न्ह्यलुवाः खः । मिखाया शल्यचिकित्साय् थ्वय्कः अतिकं नांजाः ।

अबु वैकुण्ठलाल व रत्नकुमारीया कोखं सन् १९५० स जन्म जूम्ह भाजु वसन्तलाल जर्मनीपाखें चिकित्साशास्त्रय् मास्टर डिग्रि कयादीम्ह खः । लिपा जर्मनया हे अल्वर्ट लुडविग विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि नं यानादिल । जर्मनीया अस्पतालय् तःदँतक सल्लाहकार जुयाः सेवा यानादिल । लिपा नेपालय् सैनिक अस्पतालय् नं वरिष्ठ चिकित्सक जुयाः ज्या यानादिल । नेपालय् सोनाग्राम पद्धतिया उपचार दुत हयेगु ज्याय् थ्वय्कः न्ह्यलुवाः खः । अल्ट्रासाउण्ड प्रणालीया अनुसन्धानया पद्धति देसय् दक्कलय् न्हापां थ्वय्कलं हे दुतहःगु खः ।

वा सुइगु प्रविधि
वाय् दुगु ख्वला प्वलाः जाकि दयेकेगु ज्यायात वा सुइगु धाइ । वा सुइगुयात कुति वायेगु नं धाइ । वा सुइत न्हापां वा स्वयेक पाइ । कुतिप्वाकः व उकिया जःखः बँ पुनाः यचुकी । कुति प्वाकलय् वा तइ । कुतिगाःपाखे कुतिया फेच्याथाय् तुतिं क्वत्यलाः मुसः दुपाखे ल्ह्वनाः प्वाकलय् च्वंगु वाय् मुसलं च्वानाः वा सुइ । वा सुइबलय् वा सुइपिनि न्ह्यःनेसं दयेकातःगु भतपञ्जलय् बःकायेगु याइ । वा सुइ बलय् धांकांछुया सः वः थें जुइगुलिं थुकियात धांकांछु यायेगु नं धाइ ।
वा सुइबलय् निह्राः यानाः सुइगु याइ । सुइमाक्व दक्वं वा छह्राः निं सुइ । छह्राः क्वचालकि कुति वायेगु दिनाः म्व हायाछ्वइ । दक्वं म्व हाये सिधयेकाः हानं छह्राः वा सुयाः यच्चुकेगु याइ । मनू गाःसा न्हापांगु ह्राः क्वचाःलिसे हे मो हायेगु याइ । थथे जुइ बलय् कुति वायेगु दी माली मखु ।
वा सुइबलय् निम्ह जक च्वनाः नं सुइगु याः, स्वम्ह च्वनाः नं सुइगु याः । निम्ह जक च्वनाः वा सुइ बलय् छम्हसिनं कुति वानाः मेम्हसिनं प्वाकःयाथाय् च्वनाः छ्वरम्हुयावःगु वा प्वाकलय् घ्वायेगु यानाः वा सुइ । वा सुइ गात धायेव प्वाकलय् च्वंगु जाकि लिकयाः मेगु वा तयाः हानं वा सुइ । थथे प्वाकलं लिकाःगु जाकिइ म्व हायाः बांलाक जाकि ल्ययाकाइ ।

कुुति
वा सुुइगुु ज्याभः । ६” ह ८” ति गोलाइ दुुगुु खुुकुुति हाकःगुु सिँग्वं । छखे च्वःया कुुछिति क्वय् मुुसः तानातइ । मुुसः लाइथाय् बँय् कुुति प्वाकः तयातइ । सिँग्वंया मेखेया च्वतय् तःलय्पाखे फेच्याकातइ । थ्व लाइथाय् बँय् कुुति गाः दयेकातइ । फेच्याःया नापसं फिपाखे म्हूूलाःगुु सिँ दुुहाँवंक ह्वः छह्वः पिचायेक खनातइ । थुुकी कुुतिल्हाः तयाः कुुतिबाःया ह्वतय् कुुतिल्हाः दुुतछ्वयाः धांकांछु याइ । धांकांछुु याइम्हेसिया बः कायेत भतुपञ्जः थें दयेकातइ । घ्वास्कथिं प्वाकलय् वा घ्वाइ ।
कुुतिगाः
कुुतिया फेच्याःपाखे दयेकातःगुु गाः । धाकांछुु याइबलय् मुुसः ल्ह्वनेत गाछि जक गाःवंकातइ । गाः तुुनामवंक बल्लाक पिचिंकातइ ।
कुुतिप्वाकः
वा तयेगुु प्वाकः । कुतिया च्वय्पाखे बँय् ल्वहं छगः माथं वंक ल्हाकाः थुुकी मुुसः लाइथाय् लाक्क ४” ति गाः वंक गाःम्हुुयाः प्वाकः दयेकातइ ।

कुुतिबाः
कुति दिकेगुु थाय् । कुतिगाःया जवंखवं बल्लाक तानातःगुु निगः सिँ । दथुुइ साः कयातइ वा पिचायेक ह्वखनातइ । थुुकी कुुतिल्हाः दिकाः कुति वायेगुु याइ ।
कुतिल्हाः
म्हूूचा लाःगु बल्लाःगु सिँकथि । कुुछिति हाकः जुुइ । पिचुुक सुुनातइ । कुुतिइ च्वंगुु ह्वतय् कत्तिक तयाः कुुति वायेत कुुतिबालय् दिकी ।
कुुसाकथि
उगः प्वालय् कुुलेगुु पंबाला । कुत्याति हाकः जुुइ । पिचुुक सुुनातइ । छखेपती फालाचिंकाः भतीचा फेच्याकातइ । मेखेपाखे ज्वने छिंक म्हूूचा लाकाः ग्वल्लाकातइ ।
घ्वास्कथि
कुुति वावां प्वाकलय् वा घ्वायेगुु तिं वा न्हाय्पं कथि । स्वकुुप्यकुुति हाकः जुुइ । पुुचा लाइ । च्वकापाखे भ्वाथःग्वारा छग्वारा तयाः कस्सिक चिनातइ । प्वलय् ज्वनाः वा घ्वाइ ।
मुुसः
वा सुुइत कुुतिइ तयातःगुु सिँ । त्याःचा लाइ । म्हुुकुछि ति हाकः जुुइ । छखे च्वतय् नंया पातां भुुनाः भचा पिकयातइ । कुुतिया च्वय्या च्वःया कुुछिति क्वय् तम्म जुुइक तयातइ ।

ख्वाःपातय् उं छीन्ह्यः छगू पुजा यायेमाः । थ्व पुजायात वालन्छा धाइ । थुकिया तात्पर्य ख्वाःपाःया ज्या बच्छि क्वचाःगु तायेकाः न्हापा यानागु ज्याया द्वंबिद्वं क्षमा फ्वनेगु खः । थ्व न्हिकुन्हु सुकुन्दालिसें उं थलत, क्वँय् (ब्रुस), चा छता त्वःताः मेगु फुक्कं तयाः स्वनाः पुजा यायेमाः । थ्व पुजाय् तःग्वःगु सलिखय् यक्व दयेक मोहनी फयेमाः । थ्व हे मोहनीया हाकलं ख्वाःपाःया दृष्टिया नानि च्वइगु जुयाः मिखाया ज्या मजूतले थ्व मोहनी सुनानं मखंक सुचुका तइ । पुजा धुंकाः सकसिनं स्वां सिन्हः कयाः समय् नयेमाः । थ्व दिनय् हे सु सु द्यःया ख्वाःपाः दु व हे उनया उँनं ख्वाःपाःया न्यताः, कपाः, मनचा व न्हाय् च्वकाय् थीकी । व उं थलत न्हिथं पुज्याये माः । थुगु पुजांनिसें ख्वाःपाः च्वयेगु ज्या याइम्ह मूमनुखं नीसी यानाः सुनानं हाचां मगायेक चिपनिप मजुइक नियमय् च्वनेमाः ।

वि.संं २०११ सालय्‌ भिंद्यःत्वालय्‌ अबु सूर्यमान डंगोल व मां मोहनमाया डंगोलया कोखं म्येहालामि, लय्‌चिनामि बीआर संगमया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां बेखारत्न महर्जन खः । वय्‌कलं ‘न्हिलाः न्हिलाः हुँ’ संकिपापाखें पाश्र्व गायन नं यानादीगु खः । वय्‌कःया बांबांलाःगु तःपु म्ये दु, थौंकन्हय्‌ वय्‌कः ध्वंखापुखू ताहाचलय्‌ च्वनादी ।

ईश्वरानन्द वैद्य व हीरादेवीया काय्मचा विजयकुमार भारतया आन्ध्र विश्वविद्यालयपाखें जलवायु विज्ञान विषयस स्नातकोत्तर यानावःम्ह खः । लिपा संयुक्तराज्य अमेरिकाया मिसोरी विश्वविद्यालयपाखें विद्यावारिधि यायेत वय्कः ताःलाःगु खः । थ्वय्कः मूलतः कृषिनाप सम्बन्धि जलवायु विज्ञान विधाया विशेषज्ञ खः । वय्कलं नेपाल सरकारया जलवायु विज्ञान विभागय् च्वनाः तःदँतक सेवा यानादीगु दु ।