साहित्यख्यलय् विष्णु अल्पज्ञ कथं म्हसीका दुम्ह विष्णुप्रसाद श्रेष्ठया जन्म मां धनकुमारी श्रेष्ठ व अबु मंगलप्रसाद श्रेष्ठया कोखं यलया चलाछेँ त्वालय् जूगु खः । रत्नध्वज जोशी थेंज्याःम्ह साहित्यमणिषी गुरुया हःपालं वय्कःयात नं नेपालभाषाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याके बिल । तत्कालिन थीथी साहित्य सम्मेलनय् ब्वति कयाः तःगू सिरपाः त्याकादीम्ह वय्कःया न्हापां पिदंगु च्वसु झी पत्रिकाय् पिदंगु प्रेमकथा (ने.सं १०७९) नांगु बाखं खः । अथेहे वय्कलं नेपालभाषाया जीवन दबू कार्यक्रमय् नं तःकः बाखं ब्वनाः न्यंकादीगु दु । भाजु विष्णु अल्पज्ञं न्हापां न्हापां बाखं च्वयेगु यानादीगु खःसां लिपा वय्कलं थःगु च्वसा कविता लेखन पाखे न्ह्याकादिल, अनं लिपा निबन्ध लेखन पाखे प्रतिबद्धता क्यनादिल । थुकथं वय्कःया कविताया ख्यलय् नैराश्य (ने.सं १०८०) कविता संग्रह पिदंगु दुसा निबन्ध विधाय् जि व जिया दुने (ने.सं १११५) व कय्ता (ने.सं.११२०) नांगु निगू निबन्धया सफू पिदंगु दु । थथे वय्कःया बाखं, कविता पिदंगु दुसां वय्कःयात नेपालभाषा साहित्ययाख्यलय् मूलतः निबन्धकार कथं म्हसीकेगु याः । झीगु समाजय् विद्यमान विकृति विसंगतियात ख्यालि थें ध्याचू थें यानाः ब्वयेगु वय्कःया निबन्धया विशेषता खः । वय्कःया जि व जिया दुने निबन्धयात लोकसाहित्य परिषद्ं गौरी अनन्त सिरपाः देछाःगु दुसा वय्कःया साहित्य सेवाया कदर स्वरुप वय्कःयात चिनिमाया सिरपाः (ने.सं ११०६) नं लःल्हाःगु दु।
नेपालभाषाया छम्ह प्रतिवद्धम्ह कार्यकर्ता व व्याकरणविद् विष्णु चित्रकारया जन्म अबु कृष्णबहादुर व मां लक्ष्मी चित्रकारया कोखं ने.सं १०७१ थिंलाथ्व यःमरिपुन्हि कुन्हु येँया त्यंगः त्वालय् जूगु खः । थ्वय्कः छम्ह च्वमि जक मखु नेवाः जाति तथा नेपालभाषानाप सम्बन्धित प्रत्येक गतिविधि व आन्दोलनय् सक्रिय व सशक्त भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह प्रतिव्यक्त व्यक्तित्व खः ।
विष्णु चित्रकारया पलाः थ्व ख्यलय् पासापिं नाप जानाः पिकाःगु ल्हातं च्वयापौ नीलः निसें न्ह्याःगु खः । च्वमिया रुपय् वय्कः बाखं, निबन्ध, कविता च्वयाः पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु व थीथी साहित्य सम्मेलनय् सिरपाः त्याकेगु यानादीम्ह खःसां थ्वय्कःया च्वसा भाय्लचं सम्बन्धी अप्वः न्ह्याःगु दु । साहित्य ख्यलय् मानवीय मूल्य मान्यता व व्यवस्थाया विसंगती, असंगती असन्तोष व विद्रोहया सः थ्वयेकीम्ह छम्ह प्रगतिशील च्वमि कथं पिलुयादीगु दुसा भाषा ख्यलय् छम्ह व्याकरणविद् कथं थःत म्हसीके बियादीगु दु ।
मिमलः पत्रिकाय् पिदंगु भाय्या पह च्वसु थ्वय्कःया भाय्लचंया न्हापांगु च्वसु खः । थ्वय्कःया पिदंगु सफू खः —नेपालभाषाया ख्वाः व पहया खँय् छुं बिचाः (ने.सं १११०), नेपालभाषा कसरी पढ्ने (सफूचा, ने.सं १११०), नेपालभाषा ग्व आखः सफू भाग– १ (ने.सं १११२), नेपालभाषा ग्वः आखः सफू भाग–२ (ने.सं १११२), त्रिरत्न वन्दना (पालियात नेपालभाषं अनुवाद, ने.सं. ११३७) नेपाल लिपि व नेपालभाषा, नेपालभाषा छसःज्यना भाय् (ने.सं ११३४), ‘Nepalbhasa a Mono Syllabic Language’ (ने.सं. ११३७) नेपालभाषा गथे ब्वनेगु, नेपालभाषा गथे च्वयेगु (ने.सं ११३७) ।
भाजु विष्णु चित्रकार छम्ह अनुवादक नं खः । थ्वय्कलं नेपालभाषाय् अनुवाद यानादीगु सफू खः— नेवाःतय्सं छ्यूगु पलाः (फ्रान्सयाम्ह फ्रेदरिक मोरोनभालया सफू ‘The Mission of the Newars’), सेचुआंया भिंम्ह मनू (बर्तोल ब्रखेतया पूधा प्याखं), बांलाःगु न्ह्यसःया बांलाःगु लिसः (भिक्षु एस. धाम्मिक पाखें बुद्धधर्मया खँय् न्ह्यसः लिसः), जोहान्सवर्गया लँय् (वेभर्लि नाइदुया मचा उपन्यास) । थ्व बाहेक वय्कलं मेमेगु नं नांजाःगु मचासाहित्यया अनुवाद, पत्रपत्रिकाया सम्पादन यानादीगु दु । थ्वय्कलं नेपालभाषा न्हिपौया तःदँ तक समाचार सम्पादक, जः दँपौ ल्याः ७ या सम्पादक, झी लय्पौया छुं ईतक सम्पादक, चित्रकार समाज पाखें पिदंगु लुमन्ति पौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।
भाजु विष्णु चित्रकारया च्वमि व्यक्तित्व स्वयाः अझ महत्वपूर्ण व्यक्तित्व नेवाः न्ह्यलुवाःया व्यक्तित्व खः । २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनं निसें सक्रियरुपं नेपालभाषा ख्यलय् खनेदयेकःझाःम्ह वय्कलं विद्यार्थी कालय् थःगु नायःसुइ तःकः अन्तर हाइस्कूल व अन्तर कलेज साहित्य सम्मेलन न्यायेकादीगु दुसा २०२२ सालया भाषिक आन्दोलनय् छम्ह सक्रिय कार्यकर्ता जुयाः नं ज्या यानादिल । अथेहे वय्कलं जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया स्थापना, नेपालभाषा न्ह्यसः लिसः कासा संचालन, नेपालभाषा व थ्वया भाय्लचं स्यनेकनेगु, नेपाल संबत्या आन्दोलन, जातिय म्हसीका (पहिचान) व नेवाः आन्दोलन, नेपालभाषायात युनिकोडय् दुथ्याकेत मू आखः क्वःछीगु, हलिं नेवाः दबुलिं न्हयाकाच्वंगु गुगल ट्रान्सलेसन आदि ज्याय् महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह यानादिल । थुपिं ज्याया निंतिं वय्कलं थीथी इलय् थीथी संस्थाया थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादिल । अथेहे अन्तर कलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन पाःलाया नायः, नेवाः समाज सेवा गुथिया संस्थापक नायः, नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजः, नेवाः राजनैतिक आन्दोलनया मूछ्याञ्जे, नेवाः स्वयात राज्य मंकाः संघर्ष समितिया दुजः, नेवाः शिक्षा गुथिया कजि, जगतसुन्दर ब्वनेकुथिया संस्थापक दुजः, नेवाः समाज सेवा गुथिया संस्थापक नायः, चित्रकार समाजया संस्थापक छ्याञ्जे, भाषा विज्ञान समाजया आजिवन जः, आदिवासी नेवाः राजनैतिक अभियानया हामा पुचःया दुजः जुयाः त्यानु मचासे नेपालभाषाया सेवाय् थःत छ्यलाझाःगु खः ।
विष्णु जल्मि
विष्णु जल्मि नेवाः संगीत ख्यलय् तसकं लोकंह्वाःम्ह म्येच्वमि, म्येहालामि व लय्चिनामि खः । थ्वय्कःया जन्म वि.सं.१९९४ कार्तिकय् यलया जलय् जूगु खः । थ्वय्कलं मचाल्याय्म्हया इलनिसें हे म्ये चिनेगु यानादीगु खः । लिसें थ्वय्कः छम्ह बांलाःम्ह तबलावादक नं खः । उगु इलय् गांगामय् प्याखंत स्यनीबलय् हिन्दी संकिपाया लसय् नेवाःम्येत चिनेगु ज्या न्ह्याकादीगु खः । वि.सं. २०४२ सालपाखे वरिष्ठ संगीत सर्जक कृष्णमान डंगोलया ब्वनाय् थ्वय्कः रेडियो नेपालय् दुहां झाःगु खः । अन थ्वय्कलं ‘फूलबारी’ ज्याझ्वःया नितिं थःम्हं चिनागु म्येत रेकर्ड यानादिल । लिसें थःम्ह नं म्ये हालेगु यानादिल । थुगु इलय् थ्वय्कःया आपालं म्येत लोकंह्वाः । थ्वय्कःया लोकंह्वाःगु म्ये मध्यय् ‘बजि ल्हुइ नं म्वाःल यःमैं कुति वाये नं म्वाःल यःमैं’, ‘आलुब्वय् लैंब्वय् पिवाः च्वनेत कपाय् फ्यनेगु यंचा यःमैं’, ‘वल वल उल्टा जमाना स्व पासापिं’ खः ।
अज्यागु तःपु म्ये दयेधुंकाः उगु म्ये मुनाः ने.सं. ११०६ स ‘लाय्लामा’ या नामं म्येचाः पिथना दिल । थुगु म्येचालय् झिंन्यापु म्ये दुथ्याः । उगु इलय् थ्व म्येचाः नं तसकं चूगु खः । थ्व हे म्येचाः पिथनेधुंकाः बिष्णु जल्मि व कृष्णमान डंगोलया नां कायेवं मनूतय्सं लाय्लामा म्येचाःयात लुमंकी । अथे जुयाः थीथी दँय् थ्व हे नामं खुचाःतक्क म्येचाः पिथना दिल । थ्वय्कलं ने.सं. १११२ स थःम्हं हे लसय् हनागु म्येत मुनाः ‘ग्वय्स्वांमाः’ नामं म्येचाः पिथना दिल । थ्व हे नामं लिपा मेगु निचाः नं पिथना दीगु दु । पासा पुचः अमेरिकां नं थ्वय्कःया म्येत मुनाः ‘लिसवाः’ म्येचाः पिथंगु दु ।
थ्वय्कलं मतिना, विधि ब्यवहारलिसें विसंगतिया लोक लसं छाय्पियाः आपालं म्येत चिनादीगु दु । थ्वय्कलं च्वयादीगु म्येत न्यनेबलय् झीगु नेवाः पहः खनेदु । थ्वय््कःया म्ये न्यनेबलय् सरल व ल्हानाभाय् कथंया जूगुलिं न्यनीपिन्सं ययेकल, लोकं नं ह्वात । थ्वय्कःया म्येग्वलय् कृष्णमान डंगोलं लसं छाय्पीवं म्ये जीवन्त जूवनीगु । थ्वय्कलं चिनादीगु, हालादीगु व लसय् हनादीगु म्येत सलंसःपु दु । थ्वय्कलं थःगु म्ये लिसें पुलांगु लोकंह्वाःगु म्येत नं मुनेगु यानादीगु दु । अथे हे धुवा जक दुगु पुलां म्येयात थःम्हं हे पूवंकाः पिथना दीगु दु । अज्याःगु मध्यय् छपु बसन्त म्ये खः ‘वाउँगु सिमाचाय् म्हासुम्ह झंगःचा’ ।
थ्वय्कलं थःगु म्ये थःम्हं जक मखु नांजाःपिंलिसेें संगीत ख्यलय् नकतिनि ताय्तिति यानाच्वंपिन्त नं हायेकेगु यानादिल । थ्वय्कःया हे म्ये हालाः आपालं म्येहालामिपिं लोकं नं ह्वाःगु दु । थ्वय्कलं छगू इलय् स्वरसम्राट नारायणगोपालयात जक म्ये हायेकाः छचाः म्येचाः पिथनेगु ग्वसाः ग्वयादीगु खः, तर थ्व पूमवन । थ्वय्कःया म्ये तारादेबी, कृष्णमान डंगोल, मिरा राणा, ज्ञाणु राणा, प्रेमध्वज प्रधान, मदनकृष्ण श्रेष्ठपिन्सं हालादीगु दु । थ्वय्कलं नेवाः म्येचाः जक झिचालं मल्याक पिथना दीगु दु । ने.सं. ११३७ स स्वकःगु पेज थ्री लाइफ टाइम एचिभमेण्टं छाय्पी धुंकूम्ह थ्वय्कः मान सम्मानया आस मतैम्ह खः । मदिक्क नेवाः म्ये संगीत ख्यःया श्रीबृद्धिया निंतिं थःत पानाझाःम्ह खः । न्हापांनिसें छेँयाज्या दुरु मीगु यायां लिपा मरि पसः तयादिल । थ्वय्कःया मरि पसः आरती स्वीटस् हाउस थौंतक्क येँय् फसिक्यबय् दनि ।
बिष्णु श्रेष्ठ छम्ह लय्चिनामिलिसें म्येहालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्कःया जन्म ने.सं. १०७३ प्वहेलागाः आमै, बसुबारखुन्हु येँया असनय् जूगु खः । थ्वय्कःया अबु शिवप्रसाद श्रेष्ठ व मां लक्ष्मीमाया श्रेष्ठ खः ।
थ्वय्कलं न्हापां येँया क्षेत्रपाटीच्वंगु जे.पि. स्कूलय् ब्वनादीगु खः । लिपा वि.सं. २०२० पाखे बाल मन्दीरय् ब्वनादीबले अनं चित्रकला सयेकेगुलिसें संगीत नं सयेकादिल । अनं थ्वय्कःयात संगीत स्यनादीम्ह गुरु खः पद्म कादम्बरी (मानन्धर) खः । लिपा थ्वय्कलं पुतलीसडकया संगीत महाविद्यालयपाखें पं. रंगराव कादम्बरी व सूर्यराज शर्मापाखें शास्त्रीय संगीत नं सयेकादीगु खः ।
थ्वय्कलं दबुली दकलय् न्हापा हालादीगु नेवाःम्ये ‘अय् तिमिला हुँ’ खः । थःम्हं हे संगीत तयाः हालादीगु थुगु म्येया च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ खः । वि.सं. २०२८ सालपाखें रत्नराज्य क्याम्पसया छगू सांगीतिक ज्याझ्वलय् थुगु म्ये हालादीगु खः । थ्वय्कलं ने.सं. १०९४ स ‘झीगु सः’ पाखें जूगु न्हापांगु म्ये नखः धेंधेंबल्लाखय् ब्वति कयाः सःपाखें न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । अबलय् थ्वय्कलं दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु ‘थक्व गंगु कथुं खाखातूगु सलं’ धाःगु म्ये हालाः लुँया तक्मा कयादीगु खः । थुगु म्येय् थ्वय्कलं रमेश ताम्राकारलिसें जानाः लय् तयादीगु खः । थुगु म्ये ने.सं. ११२१ स पिदंगु म्येचाः ‘हाकनं छक्वः १’ स दुथ्याना च्वंगु दु । थ्वय्कलं भिंmनिपुति नेवाः म्ये हालादीगु दु । तर थ्व हे छपु म्ये जक म्येचालय् पिदना च्वंगु दु । थ्वय्कलं अप्वः धैथें थःगु हे लसय् म्ये हालादीगु खःसां छुं छुं म्ये रमेश ताम्राकारलिसें जानाः नं लय् तयादीगु दु । थ्वय्कलं प्रेमध्वज प्रधानया लसय् दुर्गालाल श्रेष्ठया म्ये ‘अय् प्रेमया पुजारी छ’ नं हालादीगु दु । थ्व बाहेक थ्वय्कलं थानादीगु लोकंह्वाःगु नेवाः धूनत मुनाः म्येचाः पिथना दीगु दु । थुगु म्येचाः ‘द्यछा’या नामं अन्नपूर्ण क्यासेट सेन्टरपाखें ने.सं. १११८ स पिथना दीगु खः ।
वि.सं.२०३१ सालपाखे थ्वय्कलं रेडियो नेपालय् स्वर परीक्षा ताःलाका दीगु खः । रेडियो नेपालय् थ्वय्कःया दकलय् न्हापां रेकर्ड जूगु म्ये ‘नौलाख तारा हेरी कोसित म सोधुँला’ खः । थुगु म्येया च्वमि प्रेमविनोद नन्दन खःसा लसय् हनादीम्ह प्रेमध्वज प्रधान खः । थ्वय्कलं भिंmन्यापुति हालादीगु खस भाय्या म्येत मध्यय् ‘गुराँसको थुँगा सरी’ छगू इलय् तसकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । थुगु म्ये रत्नशम्सेर थापां च्वयादीगु खः । अथे हे थ्वय्कलं तारादेवीलिसें जानाः ‘हिमाललाई सुनाउँछु’ म्ये नं हालादीगु दु ।
थ्वय्कलं छगू इलय् गोरखापत्र संस्थानं पिदनीगु मचा लय्पौ ‘मुना’य् मचा म्येया स्वरलिपित पिथना दीगु दु । मस्तय् निंतिं मचा म्ये थःम्हं हे लसय् हनाः उकिया स्वरलिपित पिथना दीगु खः । अथे हे छगू इलय् थ्वय्कः संकिपा ख्यलय् नं सक्रिय जुयादीगु खः । थ्वय्कलं आपालं टेलिसंकिपा लिसें संकिपाय् नं म्हितादीगु दुु । थ्वय्कलं ‘बेहुली’ संकिपाय् ल्यू नायः जुयाः म्हितादीगु खः । थ्वय्कलं शंकरदेव क्याम्पसं बि.कम.तक ब्वनादीगु दु । मेख्यः धुंकाः थ्वय्कःया चित्रकलाय् नं ल्हाः न्ह्याः । न्हापा छेँजःपिन्सं न्ह्याका वयाच्वंगु मरि पसलय् हे थःगु लजगाःकथं न्ह्याका च्वनादीम्ह खः । थ्वय्कलं लिपा मेमेगु थीथी पसः तयाः नं थःगु लजगाःयात न्ह्याकादीगु खः ।
सक्रिय नेवाः मय्जु अभियन्तापिं मध्ये मय्जु विष्णुकेशरी ताम्राकार नं छम्ह खः । थ्वय्कःया जन्म ख्वपया इनाचो त्वालय् अबु हरिशंकर ध्वजु व मां गंगामाया ध्वजुया कोखं ने.सं १०९२ कौलाथ्व चौथिकुन्हु जूगु खः । थ्वय्कः छम्ह भाषिक अभियन्ताया नापनापं छम्ह च्वमि नं खः । वय्कःया बाखं, ची बाखं तथा कविता थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । थ्वय्कः नेपालभाषाया बाखं ख्यलय् छम्ह न्हूपुस्ताया सामाजिक यर्थाथवादी बाखं च्वमिया कथं परिचित जू । थ्वय्कः नेपालभाषाया नांदंगु प्रकाशन संस्था कुतः पिकाकःया व्यवस्थापक खःसा लुँध्वाखाः बाखं स्वलापौया नं व्यवस्थापक खः।
धरानय् नेपालभाषा व शिक्षाया ख्यलय् सक्रिय जुयादीपिं मय्जुपिं मध्ये बिष्णुदेवी श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९८२ कार्तिक २७ गते जूगु खः । वय्कःया मांया नां चम्पादेवी व बाःया नां रत्नप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्कलं धरानया झिंन्यागू ब्वनेकुथिइ छात्रवृत्ति बियाः मचातये्त ब्वंकेगु ज्या यानादिल । वय्कलं ज्याथः मिसातय्त आखः ब्वंकेत ब्वनेकुथि स्थापना यानादिल । धरानया नेपाल महिला संगठनया नायः जुयादीम्ह वय्कः बि.सं.२०७० सालय् दिवंगत जुयादिल ।