मां लक्ष्मीकुमारी व अबु रत्नबज्र बज्राचार्यपाखें ने.सं. १०४९ सिल्लागाः एकादसि, बसुबारखुन्हु थ्वय्‌कः रत्नकीर्ति महाविहार, मखंबहाःया याताक्यबय्‌ जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कःयात तुतु गुरुजु व कार्यालयय्‌ भरतबज्र बज्राचार्यया नामं म्हस्यूगु जुल । साधारण शिक्षा प्राप्त यानाः येँ नगरपालिकाय्‌ लजगाः यानादीसा थ्वय्‌कलं कुलायनी परम्पराकथं बज्रयानी पुजा व कर्मकान्दीय ज्या यानाः पूर्खौली कथं वयाच्वंगु येँ लाय्‌कूया कालभैरवया नित्य पुजा आदि यानादी । स्वयम्भूया आगंद्यः, थनया हे बही आगंद्यः पुनःप्रतिष्ठा यायेगु पुजा नं थ्वय्‌कलं यानादिल । थ्वय्‌कलं चर्या मे हालेगु, चर्या नृत्य यायेगुया नापं चर्यायात माःगु पयँताःखिं वा कोताखिंया प्रशिक्षण नं बियादी । प्यम्ह योगिनी द्यःपिंथाय्‌ सहस्राहुति, मांसाहुति, चक्रसम्बर (छत्तिससम्बर) पुजाय्‌ संलग्न जुयादी । नृत्य जुइथाय्‌ चचापा जुयाः व पँय्‌ताः पुइगु व कोताखिं थायेगु नं यानादी । थ्वय्‌कलं बज्रयानी परम्पराकथं त्रिसमाधि चण्डाली योग श्मसान योग, महाबली आदि पुजाय्‌ नं अग्रज भूमिका म्हितादी 

बा भगतराम श्रेष्ठ व मां विणादेवी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७२ य् येँया वतु त्वालय् श्रीराम श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । श्रीराम श्रेष्ठ नेपालभाषा साहित्यया न्हू कविता धारायाम्ह छम्ह प्रगतीशील सशक्त कवि खः । नेपालभाषा साहित्यख्यलय् वय्‌कलं मेमेगु नं च्वसु च्वयादीसां वय्‌कलं ज्वनादीगु मू विधा हे कविता खः । थौं स्वयां न्यय्दँ न्ह्यःनिसें (वि.सं. २०२७) नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् चिनाखँ पाखें पिलूझाःम्ह कवि श्रीराम श्रेष्ठया न्हापांगु कविता जुलुसहिन जुलुसय् जि हालाच्वना (लबु, ने.सं. १०९३) प्रकाशित जूगु खः । वय्‌कलं नेपालभाषाया कविता खस भाषाय्, अंग्रेजी भाषाय् नं भाय्‌हिलाः पिदनादीगु दु । न्यय्दँ न्ह्यवनिसें वय्‌कलं कविता च्वयादीगु खःसां ने.सं. ११४२ य् वयाः तिनि धुलय् धू नांगु न्हापांगु कविता मुना सफू नेपालभाषा परिषद्पाखें पिथनादीगु खः ।

मां नारायण देवी श्रेष्ठ व बौ गणेशलाल श्रेष्ठया दकलय् कान्छिम्ह म्ह्याय जुयाः ने.सं. १०८१ थिंलाथ्व विवाह पंचमि कुन्हु येँया नघः त्वालय् मयजु श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषाया ख्यलय् छम्ह सक्रिय भाषिक कार्यकत्र्ता जक मखु छम्ह बाखंच्वमि, कवयित्री, उपन्यासकार, जीवनी लेखक, समालोचक व पत्रकार नं खः । थःगु विद्यार्थीकालं निसें च्वसा न्ह्याकादीम्ह मय्‌जु श्रीलक्ष्मीया दकलय् न्हापां पिदगु ख्यूंगु छेँया ख्यूंगु सर्गः (पौभाः, ने.सं ११०१) नांगु बाखं खः । नेपालभाषाया साहित्यिक निलापौ गथु प्रकाशन समितिया न्वकु नं जुयादीम्ह वय्‌कलं तत्कालिन इनाप वाःपतिइ स्वयंसेवी संवाददाता (सन् १९८६—१९९५) जुयाः नेपालभाषाया पत्रकारिता नं यानादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् एम.ए. यानादीम्ह श्रीलक्ष्मीं एम.ए.या शोधग्रन्थ कथं च्वयादीगु समालोचक माणिकलाल व समालोचना साहित्य (ने.सं. ११२६)यात लिपा सफूया रुपय् पिकयादिल । समालोचनात्मक च्वसु फाटफुट जक च्वयेगु यानादीम्ह वय्‌कःया निगू बाखं सफू— जिं लुइकागु बाखं (ने.सं. ११२८), व जीवनया लँपुइ (११४३) पिदंगु दु । वयकःया न्हापांगु बाखं सफू जिं लुइकागु बाखं ‘A Cry in the Wilderness and Other Short Stories -Vajra Publications, 2011 AD’ या नामं अंग्रेजी भाषाय् नं अनुवाद जुयाः पिदने धुंकूगु दु । नेवाः जीवनया सामाजिक सांस्कृतिक परिवेशय् निर्माण जुयाच्वनीगु थ्वय्‌कःया बाखंया मू विषय निम्न वर्गया समस्या, नारी समस्या, सामाजिक कुरीति , वर्गिय विभेद आदि जूगु दु ।

श्रीलक्ष्मीया शान्तिया शान्ति (ने.सं. ११३१) नांगु कविता संग्रह मुक्कं शान्ति शिर्षकय जक च्वयातःगु चिनाखंया सफू खः । थथे छगू हे शीर्षकय् च्वयातःगु थ्व शान्तिया शान्ति मय्‌जु च्वमिपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । अथेहे एल्फ्यस (भिंछचाः ११४३) कविता सफू वय्‌कःया दकलय् लिपांगु काव्य कृति खः । एल्फ्यस वा भिंछगः खंग्वलं चिनाखं च्वयेगु न्हूगु विधा वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् दकलेय् न्हापां दुतिनादीगु खः । थुगु सफुलिइ सच्छि व नीछपु एल्फ्यस चिनाखं मुनाच्वंगु दु ।

श्रीलक्ष्मीं ने.सं ११४१ य् वांगमय शताव्दी पुरुष डा. सत्यमोहन जोशीया सच्छिदंयाँ सत्यमोहन जोशी नामं जीवनी सफू हे पिकयादिल । अथेहे थःगु बाखं सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिकाय् बाखं जक च्वयाच्वनादीम्ह वय्‌कलं कोरोना माहामारीं विश्वयात हे आक्रान्त यानाच्वंगु इलय् कोरोनायात हे मू विषय यानाः कोरोनाया किचलय् (ने.सं. ११४१) नांगु उपन्यास च्वयादिल । थ्व नेपालभाषाया अभिघाट – ‘Trauma’) विषययात कयाः च्वयातःगु न्हापांगु उपन्यास खः ।

स्कूल व कलेजय् थीथी साहित्यिक सम्मेलनय् व साहित्यिक गोष्ठी ब्वति कयाः थीथी सिरपाः त्याकादीम्ह श्रीलक्ष्मीं नःलि प्रधान सिरपाः (ने.सं. ११२८), आख्यानकार मथुरा साय्‌मिजुं ग्वसाः ग्वयादीगु मिसा उपन्यासकार धेंधेंबल्ला कासाय् (ने.सं.११४१) न्हापांगु सिरपाः नं त्याकादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया साहित्यिक योगदानयात कदर यानाः हलि नेवाः दबुलिं वय्‌कःयात साहित्यिक दूत ‘Ambassador for Literature’ नियुक्ति याःगु दु ।

बौद्ध जातक बाखं श्रृङ्गभेरीया लिधंसाय्‌ स्वनिगः व जःखःया नेवाः बौद्धतय्‌सं दिवंगत जूपिनिगु सुगतिया कामना यासे गुंलाबलय्‌ थीथी बाजंलिसे थीथी जन्तुया न्यकू पुयाः महाचैत्य, चैत्य, बहाः, बही, चीभाः आदि चाःहिलेगु याइ । हलिंया मेथाय्‌या बौद्धपिन्सं मयाइगु थ्व नेपाःया नेवाः बौद्धतय्‌गु ज्वः मदुगु तसकं पुलांगु संस्कृति खः । येँ, यल, ख्वप, किपू, भ्वँत, थिमि आदि नेवाः लागाय्‌ थुज्वःगु न्यकू बाजंयात श्रृंगभेरी न्यकू बाजं धाइगु खः । न्यकू बाजं अर्नामेय्‌, मेय्‌, दुगु, च्यांग्रा, फइ आदि जन्तुया न्यकूया ख्वल लिकयाः उकिया च्वकाय्‌ ह्वखनाः दयेकीगु खः ।
न्यकूबाजाय्‌ अर्नामेय्‌या तःपुगु न्यकू फुक्कथासं छ्यलाबुलाय्‌ दु । ख्वप, यल, भ्वँत, किपू आदि थासय्‌ थथे तःपुगु न्यकूलिसें मेय्‌या चीपगुु न्यकू, दुगु, च्यांग्रा, फइ आदिया न्यकू नं पुइ । थासंथाय्‌ थुकिया नां पानाच्वंगु खनेदु । बाजं खःसां संगीतया ल्याखं स्वयाः धार्मिक व सांस्कृतिक ल्याखं न्यकूबाजाया महत्व यक्व दु । न्यकू पुयाः छुं धून पिज्वइ मखु बरु शंख थें छगू निगू जक सूरया सः पिज्वइ । थुपिं न्यकू थीथी बाजंया ताललिसे ज्वःलाकाः पुइगु खः । तःपुगु न्यकू च्वकाया ह्वतय्‌ म्हुतुसि दिकाः पुइगु खःसा चीपुगु न्यकूया ह्वतय्‌ तःहाकःगु पंत्वाः स्वानाः उकिया ह्वतं पुइगु याइ । न्यकू पुयाः थीथी बाजंत थायेगु याइ । गनं गुंलाबाजं धकाः धाः व नाय्‌खिंलिसे न्यकू पुइसा गनं नौबाजाया थीथी बाजालिसे न्यकू पुइ । अथेहे यलय्‌ न्यकूजात्रा मतयाः धकाः धाः, नाय्‌खिं, दम्वःखिं आदि बाजालिसे न्यकू पुइगु चलन दु । यलया श्रृङ्गभेरी न्यकू बाजाय्‌ स्वथी न्यकू पुइगु याइ ।

तःपु न्यकू
थ्व न्यकू बाजं अर्नामेय्‌या न्यकुलिइ च्वका ह्वखनाः दयेकी । थुकिया ह्वतय्‌ म्हुतु दिकाः शंख थें पुइव हुउउ सः वइ ।

चीपु न्यकू (तिक्लि)
थ्व न्यकू बाजं मेय्‌या न्यकूलिइ च्वका ह्वखनाः दयेकी । थुकिया ह्वतय्‌ म्हुतु दिका शंख थें पुइव चें सः पिज्वइ ।तिक्लिचा
थ्व न्यकू बाजं दुगुया न्यकुलिइ च्वका ह्वखनाः उकिइ निकुति हाकःगु पं स्वानाः दयेकी ।

श्रृङ्गभेरी दीपयात्रा मतयाःबलय्‌ थाइगु बाजं
मतयाःया न्यकू जात्राय्‌ थीथी द्यःयाथाय्‌ निश्चित मे हालाः धाः थायेमाः । थुकिया धलः थुकथं दु ।

ल्याः त्वाःया द्यः हालेमाःगु मे
१ इखालखु नासःद्यः नतारम्व ग्वारा
२ इखालखु लाछि जयन्ति भैरव ग्वारा
३ बाहालुखा शंकर पंचमां ग्वारा
४ समिचपाः ग्वकुल ग्वारा
५ पूर्णचण्डी ईश्वरी ग्वारा
६ गाःबहाः सजिलो ग्वारा
७ चलखु महारुद्र ग्वारा
८ चिलद्यः मच्छेन्द्रनाथ ग्वारा
९ चण्डेश्वरी बज्रवाराही ग्वारा
१० सुलिम्ह मणिगुण ग्वारा
११ नःबहि केशव ग्वारा
१२ धलाय्‌चा नीलअंग ग्वारा
१३ क्वालखु सिद्धिदाता ग्वारा
१४ क्वाःबहाः आदिबुद्ध ग्वारा
१५ ललितापुरी ललितापुरी ग्वारा
१६ क्वन्ति महारुद्र ग्वारा
१७ क्वबहाः राधाकृष्ण ग्वारा
१८ स्वथ नारायण विष्णु पञ्चमां ग्वारा
१९ भिंद्यःक्व महाप्रभु ग्वारा
२० लुँझ्याःक्व कहरा ग्वारा
२१ कुंझ्याः मेघमल्हार ग्वारा
२२ सौगः गौरीनाथ ग्वारा
२३ नुगः वायुसूत्र ग्वारा
२४ ॐबहाः देखिजा ग्वारा
२५ थवाःहिति विरिञ्चि ग्वारा
२६ बालकुमारी बालकुमारी ग्वारा
२७ वहिफल मच्छेन्द्रनाथ ग्वारा
२८ नासःद्यः ईश्वरनाथ ग्वारा
२९ हौगःकुं भथ्यारी ग्वारा
३० इखा विश्वकर्मा ग्वारा
३१ गणेशस्थान मणिगुण ग्वारा
३२ इखालखु जय जगत माता ग्वारा
३३ बुंग मच्छेन्द्रनाथ ग्वारा
३४ स्वयम्भु देखिना ग्वारा

न्यकूजात्रा मतयाःया हे झ्वलय्‌ गुंलागाः तृतिया कुन्हु पाःलाःगु त्वाःयापिं बुंगय्‌ वनेमाः । थन करुणायया न्ह्यःने मच्छिन्द्रनाथ ग्वारा मे हालाः न्यकू पुयाः धाः थायेमाः । व थेंतुं दम्वःखिं, नाय्‌खिं आदि बाजं थानाः बुंगया बहाः बही नं चाः हिलेमाः ।
गुंलागाः चौथिकुन्हु स्वयम्भुइ नं न्यकूजात्राया बाजं खलः वनी । थन देखिजा ग्वारा मे हालाः धाः थाइसा न्यकू पुयाः मेमेगु बाजं नाय्‌खिं व दम्वःखिं नं थानाः स्वयम्भु महाचैत्यलिसें थनया फुक्क लागा चाःहिली ।
गुंलागाः पञ्चमिकुन्हु गणेश पुजा वनेगु याइ । थुकिया निंतिं जात्राया पुलांगु लँपुइ लाःगु दक्वं ४६ म्ह गनेद्यः दर्शन यायेमाः । गणेश पुजा क्वचायेव मेगु दँय्‌ न्यकूजात्रा व बाजं पाः काइगु त्वाःयात पाः लःल्हायेगु ज्या जुइ ।