पत्रकार सकुन्तला महर्जनया जन्म अबु भुयु महर्जन व मां पुनमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०५० कात्तिक ८ गते नयाँ नैकाप बन्थोकय् जूगु खः । नेपाल मण्डल टेलिभिजनपाखें पत्रकारिता सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं रेडियो नमोबुद्ध, रेडियो उपत्यका, ग्रेस एफएमय् नं थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु । थौंकन्हय् भादगाउँ टेलिभिजनलिसे आवद्ध वय्‌कलं टेलिभिजनय् नेपालभाषाया साहित्य सम्बन्धी ज्याझ्वः नं न्ह्याका वयाच्वंगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं १०६० निसें १०६१ तकया समयावधियात ‘संक्रमणकाल’ कथं कायेगु यानातःगु दु । साहित्यय् संक्रमण धायेबलय् छगू स्थितिं मेगु स्थिति वनीबलय् निगुलिं अवस्थाया सन्धिया स्थिति खः । उकिं साहित्यया इतिहासय् संक्रमणकाल धयागु छगू जक जुयाच्वनी मखु । तर अथेखःसां नेपालभाषा साहित्यय् संक्रमणकाल धकाः माध्यमिककाल व आधुनिककालया दथुया अवस्था अर्थात् पुनर्जागरणकालया साहित्यिक प्रवृतिं पूर्ण रुपं मुक्त मजूनिगु व आधुनिक प्रभावयात नं बांलाक ज्वनेमफुगु साहित्ययात कायेगु यानातःगु खः । थुगु इलय् छखे देशय् तत्कालीन राणा शासकतय्‌गु दमन, शोषण तच्वया वःगु मेखेर भारतया स्वतन्त्र आन्दोलन व मेमेगु चेतनामूलक गतिविधिया प्रभाव स्वरुप थनया युवातय्‌सं नेपाल नागरिक समिति, प्रजापरिषद् थेंज्याःगु पार्टीत भूमिगत रुपं स्थापना यानाः राणाविरोधी गतिविधि न्ह्याकाच्वंगु ई खः । थज्याःगु चेतनामूलक गतिविधिं नेपालभाषाया युवात नं अलग मजुल । थ्वहे कथं इन्स्पेक्टर थेंज्याःगु पदय् जागिर नयाच्वंम्ह व्यक्ति फत्तेबहादुर सिंहं तत्कालीन कविपिनिगु कविता मुनाः नेपाली विहार नामं ने.सं १०५९ स कविता संग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व थीथी कविपिनिगु कविता दुथ्याःगु नेपालभाषाया न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् मल्लकालया जुजुपिनिगु कवितां निसें कवि योगवीरसिंह, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, सिद्धिचरण, फत्तेबहादुर सिंहपिनिगु अर्थात् झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु फत्तेवहादुरया कविता ‘नीति उपदेशमूलक’ जुयाः ‘सिद्धिदासकालिन काव्य प्रवृति’या प्रभाव लानाच्वंगु दुसा सिद्धिचरणया कविताय् ‘पश्चिमी स्वचछन्दवादया’ प्रभाव दु । थ्व संग्रहया मेगु विशेषता खः— सम्पादक फत्तेबहादुरयागु स्वतस्फूर्तरुपं च्वयातःगु थ्व सफूया अत्यन्त प्रभावशाली भूमिका गुकी मातृभाषायात याःगु शोषण दमनया पर्दाफास यानाः फुक्क नेवाःतय्‌त थःपिनिगु भाषा–सेवाया लागी समर्पित जुइगु निंतिं आह्वान यानातःगु दु । थ्व भूमिका नं तकालिन स्वच्छन्द गद्यया छगू नमूना जूगु दु । थुकथं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रह जेलकालिन काव्य व सिद्धिदासकालया छगू स्वापू जूगु दु ।

अथेहे वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत वय्‌कःया दरवार स्कूलया मातृभाषा अनुरागी नेवाः विद्यार्थी पासापिं जानाः कलकत्ता विश्वविद्यालय् नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याकेगु कुतः यात । तर थ्व कुतः सफल मजुल । थथे थःपिनिगु कुतः सफल मजुसेंलिं वैकुण्ठप्रसादया महावौद्धया छेँय् विदाया दिनय् वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत कृष्णलाल डंगोल, गोरक्षबहादुर, इन्दुनाद आदि नेवाः विद्यार्थीत मुनाः छम्हेस्यां मेम्हेसित स्यनेगु यानाः सःसः थे मांभासं कविता च्वयेगु अनुवाद यायेगु ज्यायात छगू अभियान कथं हे न्ह्याकल । तर थ्व पुचःया कुतः बांलाक सफल जुइ मलाकं राणाशासकतय्‌गु तच्वःगु दमन खनाः ग्यानाः च्वयातःगु आपालं कवितात छ्वयेका छ्वयेगु ज्या जुल । राणाशासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेंलि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलं थःगु नापं थ्व पुचःया ल्यंपुल्यंगु कविता मुनाः थुलिंचाया नामं ने.स.१०७४य् कविता संग्रह पिकयादिल । थ्व सफूया समिक्षा यानादीम्ह चित्तधर ‘हृदयं’ थ्वहे विद्यार्थी पुचःयात थुलिंचा पुचः धकाः नां ब्यूगु खः । थ्व सफुलिइ वैकुण्ठप्रसाद लाकौलयागु झिंगुपु व वय्‌कःया पासापिं शंकरलाल, गोक्षबहादुर आदिपिनिगु यानाः स्वीनिपु कविता व श्लोकया दुथ्याःगु दु । थ्व सफू नं नेपालभाषाया संक्रमणकालया काव्यया प्रतिनिधित्व याःगु संग्रह ख । थुकी वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया ह्वयेत्यंगु स्वां, सन्ध्या थेंज्याःगु स्वच्छन्दवादी धायेबहःगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा इन्दुनाद आदिपिनिगु बौद्धस्तौत्र थेंज्याःगु उपदेशात्मक प्रवृतिया काव्य नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

फत्तेबहादुरया सम्पादनय् पिदंगु नेपाली विहार व बैकुण्ठप्रसाद लाकौलया सम्पादनय् पिदंगु थुलिंचा कविता संग्रह नेपालभाषाया माध्यमिककाल व आधुनिककाल दथुइ अर्थात् संक्रमणकालया प्रतिनिधि काव्य जुयाब्यूगु दु ।

येँ देसं क्वय्‌छि पूर्वपाखे मनोहरा खुसि सिथय तजाःगु चसिगुँ (चाँगुँ) च्वकाय्‌ अतिकं आकर्षक अले भब्य कलात्मक संरचना चाँगुनारायणया देगः खः । जःखः चसिमा दुगु गुँच्वका जूगुलिं थुकियात चाँगुँ धाइगु खः । नितजाःगु प्यागोडा शैलीया तग्वःगु देगःदुने नारायणद्यःया बांलाःगु मूर्ति थापनायानातःगु दु । थुकियात हे चाँगुनारायण धाइगु खः । प्यखें लुखादुगु नितजाः पौया थुगु देगः नेवाः पुर्खापिनिगु स्थापत्य कलाया छगू ज्वःमदुगु सिर्जना खः । वैष्णव सम्प्रदायया थीथी आख्यान व पुराणया पात्र, चरित्र व विवरणयात कलात्मक रुपं कियातःगु देगलय्‌ स्वनातःगु त्वनासिँत काष्ठ कलाया च्वन्ह्याःगु दसि जुयाच्वंगु दु ।

देगः न्ह्यःने ल्वँहया थामय्‌ विष्णुया ल्हातय्‌ दइगु ज्वँसा शंख, चक्र, पद्म व गदा विशेष कथं न्ह्यब्वयातःगु दु । प्यखें सतःछेँ व फलेचा अले दथुइ अप्पां सियातःगु चकंगु चुकय्‌ थीथी द्यःया ल्वहँ मूर्तित नं दु, उकी मध्ये गरुडनारायण, विष्णुविक्रान्त, चन्दन नारायण, श्रीधर विष्णु, विश्वरुप, नरसिंह आदि विशेष खः । थन दुम्ह ल्वँहया तःधिकम्ह गरुडया मूर्ति मेमेथाय्‌या आकृतिसिबें पाः अले विशेष खने दु । जःखः पपू दु तर गरुडया ख्वाः धाःसा मानवाकृत जुयाच्वंगु खत ।

देगःया दक्षिणपाखे तान्त्रिक आस्था कथं पूजायायेमाःम्ह म्वःमदुद्यः (छिन्नमस्ता) खः ।

दक्कले महत्वपूर्ण थन तयातःगु जुजु मानदेवया ल्वँहपौ खः । गुकियात नेपाःया इतिहासया दक्कले पुलांगु अभिलेख धकाः नालातःगु दु । ईस्वी ४६४ या थुगु ल्वँहपौ संस्कृत भासं च्वयातःगु दु, थ्व लिच्छिबी जुजु मानदेवपाखें तयातःगु ख ः । थुगु हे ल्वँहपौया अभिलेखया लिधँसाय्‌ पुरातत्वविद्पिन्स चाँगुनारायणया थुगु देगः नेपाःया दक्कले पुलांगु सांस्कृतिक मूर्त सम्पदा जुइमाः धकाः अनुमान यानातःगु दु ।

वैष्णव व शैवतय्‌सं थनया मूर्तियात विष्णु कथं नालावयाच्वंगु जुल अथेहे स्वनिगःया बज्रयानीपिन्सं धाःसा थ्वयात हे हरिहरवहान लोकेश्वर धकाः बौद्ध अराध्यदेव धयावयाच्वन ।

वैष्णव सम्प्रदायया दथ्वी प्रचलित बाखं कथं न्हापान्हापा गुगुं इलय्‌ सुदर्शन नांया छम्ह ब्रम्हुनं सा छम्ह न्याना हयाः न्हिया न्हिथं चासिमा दुगु गुँइ यंका झ्वयेत हइगु । अले बःन्हि छेँय्‌ थ्यंकाः दुरुन्ह्याइबले धाःसा उम्ह सापाखें बांला दुरु मब्यु । थथे छाय्‌ जुल जुइ धकाः सीकेगु मनसुवा तयाः छन्हु सा गनगन वनीगु खँ अनअन चेवाः कया जुल । तर उम्ह सा छमा चासिमाया क्वय्‌ थ्यनेवं अनं छम्ह हाकुम्ह मचा पिहाँवयाः साया दुरु त्वनीगु जुयाच्वन । थ्व खनाः तंम्वयाः उम्ह सुदर्शन नांया ब्रम्हुनं चासिमा हे पालाबिल । अजुचायापुइ उगु सिमां हि पिदन, ब्रम्हु ग्यात । उब्ले हे बिष्णु भगवना न्ह्यःने प्रकट जुयाः न्हापा गुगुं इलय्‌ थःपिन्सं यानागु पापया कारण थः चासिमा जुइमाःगु अले सुदर्शन ब्रम्हुनं सिमा पालाब्यूगुलिं थः उगु पापपाखें मोचन जुल धकाः लसता प्वंकल । नापं बिष्णु भगवानया सल्लाह कथं उगु चासिमा दुगु गुँइ नारायणद्यःया देगः दयेकेत सल्लाहबिल । धाइ आःतक उगु देगलय्‌ द्यः पुजायाइपिं पुजारीत वहे सुदर्शन ब्रम्हुया खलः खः ।

युनेस्कोपाखें थुगु देगःयात विश्व सांस्कृतिक सम्पदा कथं नालातःगु जुल । संसार न्यंकया पर्यटकपिनिगु नितिं थ्व अतिकं आकर्षणया थाय्‌ जुयाच्वंगु दुसा विशेषयानाः स्वनिगःया प्राचिन काष्ठ कला व स्थापत्य कलाया अध्ययेतापिनिगु निंतिं अध्ययन अनुसन्धानया छगू चकंगु ज्ञानकेन्द्र हे खः ।

दँय्‌ दसं कछलागाः तःधं एकादशि (हरिवोधनी) कुन्हु थन तःधंगु मेला जुइ । स्वनिगः व तातापाकं भक्तजनपिं द्यः दर्शनया निंतिं वयेगु चलन दु । दँय्‌ दसं थिंलापुन्हि कुन्हु थुम्ह द्यःयात खतय्‌ तयाः जात्रा यानाः येँ लाय्‌कू यंकेमाः, थुगु इलय्‌ दुवाः दुवाः पतिकं पुलांपुलांगु चाभारा तछ्याइगु परम्परा दु ।

स्वनिगःया उत्तर पूर्वी कुंया ऐतिहासिक व पौराणिक नेवाः बस्ति सक्वय्‌ दँय्‌दँसं कायास्तमिकुन्हु बहनी देवी प्याखं नांया ख्वाःपाः प्याखं पिहां वइ । थ्व प्याखनय्‌ बज्रयोगिनी देवीया शक्ति कयाः महालक्ष्मी, महासरस्वती, महाकाली स्वम्ह देवीपिनि प्रतिमूर्तिकथं देवी, चण्डी व भैरवीलिसे ख्याः, बेताः व कवं नं दइ । थ्व प्याखनय्‌ भागवत् पुराण व शिव–पार्वती अद्र्धनारेश्वर महिमाया बाखंया लिधंसाय्‌ थीथी लु क्यनीगु खः ।
सक्वया पुलांगु प्यंगू दबू– चलाखु त्वाःया देवी दबू, इल्ला त्वाःया लाय्‌कू दबू, धुँल्ला त्वाःया द्यः दबू व साल्खा त्वाःया जन दबुलिइ थुगु देवी प्याखं हुइकीगु मू दबू खः । अथे हे सक्वया चलाखु त्वाः, दुगाहिति त्वाः, सुन् त्वाः, साहांगाः, इपा त्वाः, इल्ला त्वाः, धुँल्ला त्वाः व साल्खा त्वालय्‌ थ्व प्याखं हुइके माः । कायास्तमि बाहेक नासःद्यः पुज्यानाः सुनानं इनाप यात धाःसा थ्व प्याखं रामनःमि व जुवाहर नःमिकुन्हु नं हुइकेगु चलन दु । मोहनिया छुं न्हि न्ह्यःनिसें स्वन्तितक व श्री उग्रतारा बज्रयोगिनी जात्रा ज्वःछि नीन्हुतक थ्व प्याखं पिकाये मज्यूगु मान्यता दु । न्हापा न्हापा थ्व प्याखं येँय्‌ लाय्‌कुलिइ नं हुइके यंकीगु खःसां लिपा जुजुया उजंकथं अन यंके म्वाःगु खः ।
न्यनेदु कथं छक्वः सक्वया ह्याउँख्वाः माजु स्वम्ह मस्तय्‌गु रुप कयाः चलाखु त्वाःया सिन्धुचुकय्‌ प्याखं हुलाच्वंगु जुयाच्वन । अनया छम्ह तान्त्रिकं व मस्त ह्याउँख्वाः माजु हे खः धयागु सीकाः उमित तन्त्र शक्तिं तारण तयाः आवंलि दँय्‌दँसं थन प्याखं हुलेगु वचन कयाः त्वःतुसेंनिसें सक्वय्‌ देवी प्याखं न्ह्याःगु खः । ने.सं. ९७६ स्वयां न्ह्यः हे थ्व प्याखं न्ह्यायेधुंकूगु
प्रमाण दु ।
सक्वया बज्रयोगिनी देवीया कलश पुज्याये धुंकाः देवीया छ्यनय्‌ छुकातःगु स्वपाः किकिंपा म्हतिं छपाः किकिंपा मतुलिइ छुकलकि द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं स्वम्हेसिकें द्यः दुबी । थ्व हे शक्तिं उमिसं सक्वया थीथी दबुलिइ प्याखं हुली । पुलांगु थ्यासफुलिइ च्वयातःकथं थ्व प्याखंया विधिविधान न्ह्याकेमाः ।
सक्वया देवी प्याखनय्‌ देवी, चण्डी, भैरव, ख्याः, कवं व बेताः याना मुक्कं खुम्ह प्याखंम्वः दइ ।
सक्व देय्या देवी प्याखंया विशेषता धइगु अजूचायापुसे च्वं, छाय्‌कि थ्व प्याखनय्‌ द्यःलिसें प्याखं ल्हुइत दैत्य दइ मखु, दबुलिइ दैत्ययात थनी मखु । दैत्यलिसें ल्वाःगु, स्याःगु क्यनेत म्ये हाला जक वर्णन यानातइ, व हे ल्याखं प्याखंपाः कयाच्वनी । प्याखनय्‌ स्वम्ह द्यः जक खड्ग ज्वनाः प्याखं ल्हुइ ।
१८५६ व १८६३ य्‌ जक ल्ह्ययातःगु निगू चिहाकःगु पाण्डुलिपि छगू धाःसा दु । न्हापांगुलिइ गुभाजुपिन्त धकाः दयेकातःगु निर्देशन च्वयातःगु दुसा मेगुलिइ प्याखनय्‌ हालीगु भजन म्ये दु । छुं लिखित निर्देशनात्मक पाठ मदुगुलिं देवी प्याखंया गुथि प्याखं मौखिक रूपं स्यनी ।
म्ये व संगीत

गुभाजुतय्‌गु विधि सफुतिइ स्पष्टरूपं धयातःगु दुकि देवी प्याखनय्‌ मालश्री बाहेक मेगु म्ये हाले मज्यू । सक्वया देवी प्याखनय्‌ १८ पु अज्याःगु हे म्येया बोलय्‌ प्याखं हुली । अन्तिम छपु बाहेक फुक्कं म्ये देवी, काली वा भगवतीयात दैत्य संहारया इलय्‌ वय्‌कःया थीथी नां, रूपया वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलया सुन्दरता व तियातःगु थीथी तिसाया बारे नं म्येय्‌ वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलयात स्वंगुलिं संसारया महारानीया रूपय्‌ प्रशंसा यानातःगु दु ।
छपु म्ये कालीया रूपय्‌ वसप्वलया ग्यानापुगु रूपया वर्णन यानातःगु दु । अन्तिम छपु म्ये जक मेमेपिं हिन्दुद्यःपिनिगु बारे वर्णन यानातःगु दु । नीपु म्ये मध्यय्‌ गुलिं म्ये च्वःम्हेस्या नां दुसा आपालं म्ये च्वःम्हेस्या नां मदु । अथे हे व ईया जुजुपिनिगु नां नं गुगुं मेय्‌ दु, गुगुं मेय्‌ मदु । देवी, चण्डी व भैरव स्वम्हसियां छपु हे मेय्‌ छगू हे कथं प्याखं हुइ ।

ख्वाःपाः, वसः व तिसा
स्थानीय चित्रकारतय्‌सं सक्वया देवी, चण्डी व भैरवया ख्वाःपाः दयेकी । मस्यंतले व हे ख्वाःपाः छ्यलेगु यानाच्वनी । ख्वाःपाः भ्वंया दयेका तइगु खः । तर दँय्‌दँसं प्याखं पिथने न्ह्यः पुंतय्‌सं लंपुं छायेगु याइ । थ्व परम्परा छुं दँ न्ह्यः हे दीधुंकुगु दु । थुथाय्‌ ख्वाःपाःया रंग भुइसे च्वन धायेवं जक लंपुं छाकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । देवी व चण्डीया ख्वाःपाः प्रायः अथें च्वं, निगुलिं ह्याउँसे च्वं, भैरवया ख्वाःपाः धाःसा हाकुसे च्वं । थ्व ख्वाःपाः सार्वजनिक रूपं प्याखं क्यनीबलय्‌ जक पुइ । थ्व बाहेक स्वपाः सिजःया नं ख्वाःपाः दु तर थुकियात गोप्य यानातइ, न्हूपिं प्याखंम्वःतय्‌त प्याखं स्यनीबलय्‌ जक छ्यली ।
देवी व चण्डिं ह्याउँसे च्वंगु लं व जामा सिनी । भैरवं धाःसा हाकुगु लं व जामा सिनी । अथे हे प्याखंम्वःतय्‌सं थीथी कथंया तिसां नं ती । इमिसं छ्यनय्‌ वहःया किकिंपा दुगु मतू पुइ, गःपतय्‌ थीथी कथंया सिखः, हार क्वखाइ । अथे हे ल्हातय्‌ नं थीथी कथंया चुरा न्ह्याइ, प्याखं ल्हुइबलय्‌ सः वयेक घंगला नं न्ह्याइ ।
देवी, चण्डी व भैरव बाहेक ख्याः कवं व बेताःया नं थःथःगु ख्वाःपाः दु । प्याखनय्‌ थुपिं हास्यपात्रकथं पिदनीपिं जूगुलि थुमिगु ख्वाःपाः व वसः नं उकथं हे ल्वयेक दयेकातःगु दु । बेताःया म्हासुगु रंग दुसा कवंया ख्वाःपाः तुयूगु जुयाः ह्याउँगु रंगं मिखा व ख्वाःपाः हाकुगु रंगयागु व म्हुतु ह्याउँक मे पिहां वःगु यानाः दयेकातःगु दु । कवंया लं तुयूगुली ध्वः ध्वः हाकुगु जुयाः बपिक्वँय्‌ ताःताः पिदना च्वंगु थें यानातःगु दुसा बेतालया लं म्हासुगु रंगय्‌ दु ।
ख्याः प्याखनय्‌ कवं छ्यनं चुयाः तपस्या च्वनेगु कथं बेताः नाप नापं ग्वारातुलेगु, ख्याः ग्वारातुलेगु बाजं व म्येया सुरय्‌ यानाच्वनी । म्ये व प्याखनय्‌ ख्यालि पहः क्यनाः न्हीकेगु हेतु दुसा इन्द्रजात्राया इलय्‌ येँय्‌ हुइके हइगु ख्वपया थीथी महाकाली प्याखनय्‌ थें अश्लील, मिसा मिजं ज्वः काइगु थें ज्याःगु अभिनय मजू ।

गुथिया स्वरुप
सक्व देय्या देवी प्याखं गुथियात निगूगु श्रेणीया गुथिइ तयातःगु दु । न्हापा थ्व गुथिइ ९ म्ह दुजः जक दुगु खः, तर आः थुकिया संरचनाय्‌ यक्व हिलासू वयेधुंकुगु दु । चलाखु त्वालय्‌ च्वंपिं थीथी जातयापिं मनूत थ्व गुथिया दुजः जुइफु । संगठनात्मक जिम्मेवारी न्याम्ह नायःयात बियातःगु दु धाःसा गुथिया नायःत फुक्कं श्रेष्ठ जातयापिं जुयाच्वंगु दु । अथे खःसां म्ये हालेगु, बाजं थायेगु धाःसा न्ह्याम्हसिनं नं यायेफइ । खिं नायः श्याम कृष्ण श्रेष्ठया कथं कायाः अस्तमिया सुथय्‌ पुजाभः ज्वनावइपिं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइ । ज्यापुतय्‌सं बाजं थानाः म्ये हाली । जुगि, नौ, पुं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइफु । प्याखं पिदनीगु सुथय्‌ इमिसं पुजाभः तःवयेमाःगु नियम दु । थ्व अर्थय्‌ सक्वया देवी प्याखं गुथि छगू ब्यागलं विषेषता दुगु अद्वितीय गुथि खः ।

न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेज्या
सिद्धान्तय्‌ न्यादँय्‌ छकः न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेमाः तर व्यवहारय्‌ अथे मजू । आर्थिक हुनिं १२ दँ वा १५ दँय्‌ छकः जक प्याखंम्वः हिलाच्वंगु दु । न्हूपिन्त प्याखं स्यनीबलय्‌ यक्व खर्च माः, मेगु आर्थिक श्रोत मदुगुलिं गुथियारतय्‌सं थःपिन्सं हे ध्यबा तयेमाःगु बाध्यता दु । ल्याय्‌म्हतय्‌सं तःदँतक प्याखं हुलेफइ धइगु मान्यता ज्वनाः न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय्‌ फक्व म्ह्व उमेरया मिजंमस्तय्‌त हे ल्ययेगु याइ ।
मिसा द्यःपिनिगु भूमिका म्हितेमाःसा नं स्वनिगःया मेमेगु द्यः प्याखनय्‌ थें हे सक्व देय्या देवी प्याखनय्‌ नं मिसा प्याखंम्वः तइ मखु । ख्याः, कवं व बेताःया खँय्‌ धाःसा छुं जातया बन्देज मदु तर भैरव, देवी व चण्डीयात धाःसा श्रेष्ठ हे जुइमाः । न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय्‌ फयांफतले पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारयात प्राथमिकता बी । प्याखंम्वःत पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारय्‌ मदुसा जक देवी प्याखं गुथिया गुथियारतय्‌गु काय्‌मस्तय्‌त मौका बी । अन नं ल्वःम्ह मिजंमचा मलूसा जक गुथिया पिनें मस्त माली । तर थथे मालीबलय्‌ सक्व देय्‌ दुनेयापिं हे माली । न्हूपिं प्याखंम्वःतय्‌त स्यनेन्ह्यः ज्योतिषीपाखें स्वीकृति कायेमाः । इमिगु जातः स्वकेत ज्योतिषीयात बी । ज्योतिषं मज्यू धाःसा वयात प्याखनय्‌ तइ मखु ।
सक्वया द्यःप्याखंया निंतिं गुथि व जग्गा स्वनातःगु दु । गुथिया नायः, न्वकू, बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं, प्याखंम्वः, सकलें जानाः थ्व प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सक्वया देवी प्याखंया दक्वं ज्वलं न्हिथं पुजा व आरति यानाः नायःया छेँय्‌ तयातइ । कायास्तमिकुन्हु पिहां वयेत बाजं, म्ये व प्याखं स्यनेज्या लच्छि न्ह्यःनिसें न्ह्याइ । सक्वया देवी प्याखनय्‌ खिं व नाय्‌खिं मू बाजंकथं थाइसा ताः व मुहालिया धून गुहालिकथं दइ । प्याखं हुलेत मालश्री, नासःग्वारा, अस्त्रा आदि थीथी म्ये हाली ।

संगीतचन्द्र नांया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ जुजु जगज्योति मल्लं (ने.सं. ७३३–७५६)थः दरवारिया कवि वंशमणि झाया ग्वहालि कयाः विप्रदासं च्वःगु संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थयात नेपालभाषं च्वयातःगु टिका खः । थ्व पुलांगु नेपाल लिपिं च्वयातःगु कुल २१५ पौया हस्तलिखित ग्रन्थ थौंकन्हय् राष्ट्रिय अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु ।

थ्व ग्रन्थयात संगीतचन्द्र नां बियातःगु खःसां थ्व संगीतसम्बन्धी ग्रन्थ मजुसे भरतमुनिया नाट्यशास्त्रयात कयाः विप्रदासं समिक्षा यानातःगु सफू खः । थुकी नाटकशास्त्रया बारे विप्रदासया थःगु बिचाः प्वंकेगु लिसें संगीत रत्नाकर, निशंक, शंकुक, कोहल आदि नाट्याशास्त्रया विद्वानपिनिगु विचारया खँय् नं चर्चा यानातःगु दु । अथे हे थ्व संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थय् विप्रदासं न्ह्यथनामतःगु गुलिखे विषययात कयाः जुजु जगज्योति मल्लपिंसं नं मन्थन यानातःगु दु ।

म्येहालामि संगीता शाक्य (थापा)या जन्म ने.सं. १०८८ सिल्लाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु अबु उस्ताद भैरवबहादुर थापा व मां धर्मदेवी थापाया कोखं जूगु खः । संगीतज्ञ अबुया प्रेरणां खुदँ दुबलय्‌ २०३० साल निसें म्ये हालेगु सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं नेवाः म्ये जक निसलं मल्याक हालादीगु दु । ‘विश्वया शान्ति यायेत झाःम्ह’ (भजन), ‘घाः जुयाः जक ख्वइगु खः जि’, ‘होलि म्ये’, ‘जिमि यःम्ह नन्द कुमार’ (भजन), ‘मञ्जुश्री द्यइके वनाः’, ‘दकसिवय्‌ यःम्ह छ छम्ह दु’ थें ज्याःगु तसकं लोकंह्वाःगु म्ये वय्‌कलं हालादीगु खः । वय्‌कः रेडियो नेपालया प्रतिष्ठित श्रेणीया म्येहालामि खः । वय्‌कलं २०७३ सालय्‌ ज्ञानमाला भजनया इतिहासय्‌ हे दकलय्‌ न्हापांखुसी एकल ज्ञानमाला भजन न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्‌कःया याकः सलय्‌ गीत गजल ‘समर्पित’, आधुनिक म्ये ‘संगीत संगम’, ‘धर्मर्कति भजन माला ब्व १, २’, ‘प्रभुकै शरणमा’ एकल भजन संग्रह पिदनेधुंकूगु दु ।वय्‌कलं तःगू नेवाः भाय्‌या संकिपाय्‌ म्ये हालादीगु दु । ‘न्हिलाः न्हिला हुँ’, ‘चरित्र’, ‘चाण्डालिका’, ‘लय्‌’, ‘हाकु सुपाँय्‌’ ‘याकः म्ह्याय्‌’, ‘कुकर्म’ ‘बांलाः मय्‌जु’, ‘काय्‌मचा ल्याय्‌म्ह’, ‘तापालय्‌’, ‘सिरिबन्जाः’, ‘सुप्रिया’, ‘धम्मावती’, ‘बुद्धाबधान’, ‘घोषक’ थें ज्याःगु संकिपाया निंतिं वय्‌कलं सः बियादीगु दु ।

वय्‌कलं वि.सं. २०३१, २०३२, २०३३ य्‌ झ्वःलाक स्वदँतक रेडियो नेपालं याइगु बालगीत प्रतियोगिताय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । अथेहे २०३४ सालय्‌ रेडियो नेपालया आधुनिक म्येय्‌ नं न्हाप सिरपाः त्याकादिल । वय्‌कलं २०६० सालय्‌ छिन्नलता गीत पुरस्कार, २०६२ सालय्‌ नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार, २०६६ सालय्‌ नेपालभाषा पिपल्स च्वाइस अवार्ड, २०६८ सालय्‌ नातीकाजी संगीत पुरस्कार त्याकादिल । अथेहे वय्‌कःयात २०७१ सालय्‌ केशु भजन सम्मान, २०७२ सालय्‌ बज्र स्वर साम्राज्ञी सम्मानं सम्मनित याःगु दु ।

भाजु संघरत्न शाक्य ने.सं. १०७७ प्वहेलाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु येँ, महाबौद्धय्‌ जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कःया मांया नां लक्ष्मी शोभा शाक्य व बाःया नां हिरारत्न शाक्य खः ।
भाजु संघरत्न शाक्य नेपालभाषाया साहित्य व संगीत, कला क्षेत्रय्‌ सेवा याना वैच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । यक्व हे साहित्य सम्मेलनय्‌ लुँया पदक कयादीम्ह वय्‌कःया ‘जिगु लँपु’ नांया निवन्ध सफू महाबौद्ध विहार येँया परिचय दुगु ‘शाक्यबंश व झीगु शाक्य महाविहार’ नांया सपूm पिदंगु दु । वय्‌कलं यक्व हे नेवाः म्ये, खस् नेपाली भासं म्ये व बुद्ध भजन च्वयादीगु दु । वय्‌कःया च्वसां पिदंगु म्येचाः ‘तज्याःगु नुगः’ नांगु सिडि पिदंगु दु । वय्‌कःया म्येत यक्व हे नेपाःया नांजाःपिं म्येहालामिपिन्सं हालादीगु दु । वय्‌कः रेडक्रस संस्थां प्रकाशित जुइगु ‘मानवता’ नांगु पत्रिकाया सम्पादक नं जुयादी । नेपाल रेडक्रस संस्थाया मन्त्री जुयादीम्ह भाजु संघरत्न आवद्ध जुयादीगु संस्था थुकथं दु– त्वाय्‌ पुचः, बौद्ध प्रज्ञा संघ, महाबौद्ध महाविहार संरक्षण समिति, दी त्यालेन्ट, शाक्य महाविहार संघ, महाबौद्ध महाविहार शाक्य गुथि ।
भाजु सघरत्न शाक्यजुं ‘तं बैंक’, ‘कृषा गौतमी’, ‘जामनः गुभाजु’, ख्वताबजि, कर्म, तिबः आदि संकिपाय्‌ महत्वपूर्ण कलाकारया भूमिकाय्‌ नं म्हितादीगु दु ।

भाजु संयजराज शर्माया जन्म ने.सं. १०८७ कौलाथ्व ८ (२०२३ कार्तिक ५) कुन्हु बाः रामशंकर शर्मा (आर.एस.दोस्त) व मां छोरी मैंया शर्माया कोखं येँया असनय् जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषां कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु च्वयेगु यानादी । थीथी पत्रपत्रिकाय् वय्‌कःया कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु निरन्तर रुपय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कः अमलेख सांस्कृतिक साप्ताहिकया सम्पादक, जनता साप्ताहिकया सहसम्पादक खःसा वय्‌कलं थीथी स्मारिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु ।

संजीप प्रधान नेपाःया संगीत ख्यलय्‌ छम्ह अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्ये च्वमि, लय्‌चिनामि व म्येहालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्‌कःया जन्म येँय्‌ ने.सं. १०९४ तछलाथ्वः दुतिया, बसुबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु गणेशभक्त प्रधान व मां लोकेश्वरी प्रधान खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११२२ पाखे म्येहालामि शरिष्मा अमात्यलिसे जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु नं छम्ह म्येहालामि खः । अथे जुयाः नं थ्वय्‌कःयात संगीत ख्यलय्‌ वयेत हःपाः जूवंगु जुल । जुद्धोदय पब्लिक हाईस्कूलं एस.एल.सि. क्वचायेकाः पब्लिक युथ क्याम्पसय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ हे म्ये हालेगु न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०४८ सालपाखे रामप्रसाद मानन्धरया ‘छंगु बांलाःगु ख्वाः’ म्ये हालाः दबुली दं झाःम्ह खः । थ्वय्‌कः ‘लुमन्ति’, ‘तिकिझ्याः’, ‘छलिसें तापायेवं’, ‘कुलिचिना’, ‘छगू देय्‌या लाय्‌कू’, ‘जिगु ह्वगंगु सुरुवाः’ खुचाः म्येचाः पिथनाः थःत नेपालभाषाया पप म्येहालामिकथं म्हसीका बियादीम्ह खः । थ्वय्‌कःया आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ ‘पुन्हिया जः थें झलमल छंगु ख्वाः’, ‘वा वःगु स्व रे’, ‘मोहनि वल स्वन्ति वल’, ‘जिमिथाय्‌ यलय्‌ चाःह्यू वःसा’ खः ।थ्वय्‌कलं थःम्हं हे म्ये च्वयेगु, लसय्‌ हनेगु व थःम्हं हे हालेगु यानादी । थ्वय्‌कःया न्हापांगु खस म्ये वि.सं. २०४८ सालपाखे हालादीगु ‘मेरो प्रीत मेरो प्रिय’ खः । खस पप म्ये ख्यलय्‌ नं छगू इलय्‌ थ्वय्‌कः तसकं लोकह्वाःम्ह म्येहालामि खः । आधुनिक पप म्ये जूसां थ्वय्‌कःया म्ये लोक शैलीया जुइगुलिं यक्व लोकंह्वाः । थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘सिरिमा सिरि बतास चल्यो’, ‘नशाभित्र नशा सरी’, ‘सानै छँदा’, ‘देउरालीको चौतारीमा’, ‘उडी जाने रुमाल फरर’ खः । थ्वय्‌कःया खस भाय्‌या नं खुचाःति म्येचाः पिदंगु दु ।
वि.सं. २०५४ सालय्‌ नेपालभाषाया दकलय्‌ बांलाःम्ह म्येहालामिया सिरपालं छाय्‌पिया तःम्ह मेमेगु नं आपालं सिरपाः, मान सम्मानत कयादीम्ह थ्वय्‌कलं स्वसःपुं मल्याक म्ये हाला दीधुंकल । थ्वय्‌क थौंकन्हय्‌ अमेरिकाय्‌ च्वनाः नं संगीत सिर्जना याना च्वनादीगु दु ।

सज्जन हृदया भरण (ने.सं १०४०) नेपालभाषा पुनर्जागरणकालया छम्ह महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं (९८७–१०५०) च्वयादीगु नीतिपरक चिनाखँ सफू खः । थ्व सफू पिदनेवं प्राचीन काव्यकथंया धार्मिक उपासना, स्तुति, तुतः, भजन व श्रृङ्गारिक म्येँय् जक लिकुनाच्वंगु नेपालभाषा काव्य ख्यः मानव समाज, जीवननाप स्वापू दुगु साहित्यया विकासनापं चकना वन । गुकिं यानाः साहित्यया सृजनाय् ह्यूपाः वयाः साहित्य साधनाया मू उद्देश्य समाजय् जीवनोपयोगी नीति, उपदेश, ज्ञानया बोध याकाः जनचेतना बीगु, समाज व देशय् ह्यूपाः हयेगुली थाय् काल । काव्ययात शान्त सुखायया नितिं मखु परान्तसुखायया नितिं छ्यलेगु जुल । नेपालभाषा पुनर्जागरण न्ह्यःयागु दयनीय परिस्थिति जुयाच्वंगु घडीइ सज्जन हृदया भरणया पिथनां खँल्हाबल्हाया भाषां साहित्य सृजना यायेज्यू अले साहित्यया भाषां खँ ल्हाये नं ज्यू धयागु खँ जनमानसय् ध्वाथुइका बिल ।

थ्यंमथ्यं न्यय्‌गुलिं (५०) मयाक सफू च्वयादीम्ह सिद्धिदास महाजुया थःगु जीवनकालय् पिदंगु छगुयां छगू कृति थ्व सज्जन हृदया भरण खः । दोहा चौपाइ छन्दं च्वयातःगु थीथी कथंया नैतिक उपदेश बियातःगु थ्व सफुलिइ मुक्कं प्यंगू सर्ग दु । प्यंगू सर्गमध्येय् स्वंगू सर्ग तक नैतिक उपदेशया खँ दुसा लिपांगु छगू सर्ग स्त्रीशिक्षा सम्बन्धी दु । नैतिक उपदेश दुने सुचुकुचु याना च्वनेमाः धयागु सामान्य स्वास्थ्य सम्बन्धी ज्ञान निसें धन, शिक्षा, गुरु व शिष्यया स्वापू, परोपकार यायेगु आदि आदि आपालं नैतिक उपदेश दुथ्यानाच्वंगु दुसा स्त्रीशिक्षा सर्गय् तत्कालिन मान्यताकथं स्त्रीधर्मया खँ न्ह्यथनातःगु दु । मुक्कं स्वीखुगू (३६) पौ जक दुगु चिकचाधंगू सफू खयानं थ्व सज्जनहृदयाभरण सफूया प्रकाशनं नेपालभाषा काव्यधाः प्राचीन कालं सीदयेक माध्यमिककालय् फपूगु स्पष्ट यानाबिल ।