स्वनिगःया उत्तर पूर्वी कुंया ऐतिहासिक व पौराणिक नेवाः बस्ति सक्वय्‌ दँय्‌दँसं कायास्तमिकुन्हु बहनी देवी प्याखं नांया ख्वाःपाः प्याखं पिहां वइ । थ्व प्याखनय्‌ बज्रयोगिनी देवीया शक्ति कयाः महालक्ष्मी, महासरस्वती, महाकाली स्वम्ह देवीपिनि प्रतिमूर्तिकथं देवी, चण्डी व भैरवीलिसे ख्याः, बेताः व कवं नं दइ । थ्व प्याखनय्‌ भागवत् पुराण व शिव–पार्वती अद्र्धनारेश्वर महिमाया बाखंया लिधंसाय्‌ थीथी लु क्यनीगु खः ।
सक्वया पुलांगु प्यंगू दबू– चलाखु त्वाःया देवी दबू, इल्ला त्वाःया लाय्‌कू दबू, धुँल्ला त्वाःया द्यः दबू व साल्खा त्वाःया जन दबुलिइ थुगु देवी प्याखं हुइकीगु मू दबू खः । अथे हे सक्वया चलाखु त्वाः, दुगाहिति त्वाः, सुन् त्वाः, साहांगाः, इपा त्वाः, इल्ला त्वाः, धुँल्ला त्वाः व साल्खा त्वालय्‌ थ्व प्याखं हुइके माः । कायास्तमि बाहेक नासःद्यः पुज्यानाः सुनानं इनाप यात धाःसा थ्व प्याखं रामनःमि व जुवाहर नःमिकुन्हु नं हुइकेगु चलन दु । मोहनिया छुं न्हि न्ह्यःनिसें स्वन्तितक व श्री उग्रतारा बज्रयोगिनी जात्रा ज्वःछि नीन्हुतक थ्व प्याखं पिकाये मज्यूगु मान्यता दु । न्हापा न्हापा थ्व प्याखं येँय्‌ लाय्‌कुलिइ नं हुइके यंकीगु खःसां लिपा जुजुया उजंकथं अन यंके म्वाःगु खः ।
न्यनेदु कथं छक्वः सक्वया ह्याउँख्वाः माजु स्वम्ह मस्तय्‌गु रुप कयाः चलाखु त्वाःया सिन्धुचुकय्‌ प्याखं हुलाच्वंगु जुयाच्वन । अनया छम्ह तान्त्रिकं व मस्त ह्याउँख्वाः माजु हे खः धयागु सीकाः उमित तन्त्र शक्तिं तारण तयाः आवंलि दँय्‌दँसं थन प्याखं हुलेगु वचन कयाः त्वःतुसेंनिसें सक्वय्‌ देवी प्याखं न्ह्याःगु खः । ने.सं. ९७६ स्वयां न्ह्यः हे थ्व प्याखं न्ह्यायेधुंकूगु
प्रमाण दु ।
सक्वया बज्रयोगिनी देवीया कलश पुज्याये धुंकाः देवीया छ्यनय्‌ छुकातःगु स्वपाः किकिंपा म्हतिं छपाः किकिंपा मतुलिइ छुकलकि द्यः जुयाः प्याखं हुलीपिं स्वम्हेसिकें द्यः दुबी । थ्व हे शक्तिं उमिसं सक्वया थीथी दबुलिइ प्याखं हुली । पुलांगु थ्यासफुलिइ च्वयातःकथं थ्व प्याखंया विधिविधान न्ह्याकेमाः ।
सक्वया देवी प्याखनय्‌ देवी, चण्डी, भैरव, ख्याः, कवं व बेताः याना मुक्कं खुम्ह प्याखंम्वः दइ ।
सक्व देय्या देवी प्याखंया विशेषता धइगु अजूचायापुसे च्वं, छाय्‌कि थ्व प्याखनय्‌ द्यःलिसें प्याखं ल्हुइत दैत्य दइ मखु, दबुलिइ दैत्ययात थनी मखु । दैत्यलिसें ल्वाःगु, स्याःगु क्यनेत म्ये हाला जक वर्णन यानातइ, व हे ल्याखं प्याखंपाः कयाच्वनी । प्याखनय्‌ स्वम्ह द्यः जक खड्ग ज्वनाः प्याखं ल्हुइ ।
१८५६ व १८६३ य्‌ जक ल्ह्ययातःगु निगू चिहाकःगु पाण्डुलिपि छगू धाःसा दु । न्हापांगुलिइ गुभाजुपिन्त धकाः दयेकातःगु निर्देशन च्वयातःगु दुसा मेगुलिइ प्याखनय्‌ हालीगु भजन म्ये दु । छुं लिखित निर्देशनात्मक पाठ मदुगुलिं देवी प्याखंया गुथि प्याखं मौखिक रूपं स्यनी ।
म्ये व संगीत

गुभाजुतय्‌गु विधि सफुतिइ स्पष्टरूपं धयातःगु दुकि देवी प्याखनय्‌ मालश्री बाहेक मेगु म्ये हाले मज्यू । सक्वया देवी प्याखनय्‌ १८ पु अज्याःगु हे म्येया बोलय्‌ प्याखं हुली । अन्तिम छपु बाहेक फुक्कं म्ये देवी, काली वा भगवतीयात दैत्य संहारया इलय्‌ वय्‌कःया थीथी नां, रूपया वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलया सुन्दरता व तियातःगु थीथी तिसाया बारे नं म्येय्‌ वर्णन यानातःगु दु । वसप्वलयात स्वंगुलिं संसारया महारानीया रूपय्‌ प्रशंसा यानातःगु दु ।
छपु म्ये कालीया रूपय्‌ वसप्वलया ग्यानापुगु रूपया वर्णन यानातःगु दु । अन्तिम छपु म्ये जक मेमेपिं हिन्दुद्यःपिनिगु बारे वर्णन यानातःगु दु । नीपु म्ये मध्यय्‌ गुलिं म्ये च्वःम्हेस्या नां दुसा आपालं म्ये च्वःम्हेस्या नां मदु । अथे हे व ईया जुजुपिनिगु नां नं गुगुं मेय्‌ दु, गुगुं मेय्‌ मदु । देवी, चण्डी व भैरव स्वम्हसियां छपु हे मेय्‌ छगू हे कथं प्याखं हुइ ।

ख्वाःपाः, वसः व तिसा
स्थानीय चित्रकारतय्‌सं सक्वया देवी, चण्डी व भैरवया ख्वाःपाः दयेकी । मस्यंतले व हे ख्वाःपाः छ्यलेगु यानाच्वनी । ख्वाःपाः भ्वंया दयेका तइगु खः । तर दँय्‌दँसं प्याखं पिथने न्ह्यः पुंतय्‌सं लंपुं छायेगु याइ । थ्व परम्परा छुं दँ न्ह्यः हे दीधुंकुगु दु । थुथाय्‌ ख्वाःपाःया रंग भुइसे च्वन धायेवं जक लंपुं छाकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु । देवी व चण्डीया ख्वाःपाः प्रायः अथें च्वं, निगुलिं ह्याउँसे च्वं, भैरवया ख्वाःपाः धाःसा हाकुसे च्वं । थ्व ख्वाःपाः सार्वजनिक रूपं प्याखं क्यनीबलय्‌ जक पुइ । थ्व बाहेक स्वपाः सिजःया नं ख्वाःपाः दु तर थुकियात गोप्य यानातइ, न्हूपिं प्याखंम्वःतय्‌त प्याखं स्यनीबलय्‌ जक छ्यली ।
देवी व चण्डिं ह्याउँसे च्वंगु लं व जामा सिनी । भैरवं धाःसा हाकुगु लं व जामा सिनी । अथे हे प्याखंम्वःतय्‌सं थीथी कथंया तिसां नं ती । इमिसं छ्यनय्‌ वहःया किकिंपा दुगु मतू पुइ, गःपतय्‌ थीथी कथंया सिखः, हार क्वखाइ । अथे हे ल्हातय्‌ नं थीथी कथंया चुरा न्ह्याइ, प्याखं ल्हुइबलय्‌ सः वयेक घंगला नं न्ह्याइ ।
देवी, चण्डी व भैरव बाहेक ख्याः कवं व बेताःया नं थःथःगु ख्वाःपाः दु । प्याखनय्‌ थुपिं हास्यपात्रकथं पिदनीपिं जूगुलि थुमिगु ख्वाःपाः व वसः नं उकथं हे ल्वयेक दयेकातःगु दु । बेताःया म्हासुगु रंग दुसा कवंया ख्वाःपाः तुयूगु जुयाः ह्याउँगु रंगं मिखा व ख्वाःपाः हाकुगु रंगयागु व म्हुतु ह्याउँक मे पिहां वःगु यानाः दयेकातःगु दु । कवंया लं तुयूगुली ध्वः ध्वः हाकुगु जुयाः बपिक्वँय्‌ ताःताः पिदना च्वंगु थें यानातःगु दुसा बेतालया लं म्हासुगु रंगय्‌ दु ।
ख्याः प्याखनय्‌ कवं छ्यनं चुयाः तपस्या च्वनेगु कथं बेताः नाप नापं ग्वारातुलेगु, ख्याः ग्वारातुलेगु बाजं व म्येया सुरय्‌ यानाच्वनी । म्ये व प्याखनय्‌ ख्यालि पहः क्यनाः न्हीकेगु हेतु दुसा इन्द्रजात्राया इलय्‌ येँय्‌ हुइके हइगु ख्वपया थीथी महाकाली प्याखनय्‌ थें अश्लील, मिसा मिजं ज्वः काइगु थें ज्याःगु अभिनय मजू ।

गुथिया स्वरुप
सक्व देय्या देवी प्याखं गुथियात निगूगु श्रेणीया गुथिइ तयातःगु दु । न्हापा थ्व गुथिइ ९ म्ह दुजः जक दुगु खः, तर आः थुकिया संरचनाय्‌ यक्व हिलासू वयेधुंकुगु दु । चलाखु त्वालय्‌ च्वंपिं थीथी जातयापिं मनूत थ्व गुथिया दुजः जुइफु । संगठनात्मक जिम्मेवारी न्याम्ह नायःयात बियातःगु दु धाःसा गुथिया नायःत फुक्कं श्रेष्ठ जातयापिं जुयाच्वंगु दु । अथे खःसां म्ये हालेगु, बाजं थायेगु धाःसा न्ह्याम्हसिनं नं यायेफइ । खिं नायः श्याम कृष्ण श्रेष्ठया कथं कायाः अस्तमिया सुथय्‌ पुजाभः ज्वनावइपिं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइ । ज्यापुतय्‌सं बाजं थानाः म्ये हाली । जुगि, नौ, पुं न्ह्याम्ह नं थ्व गुथिया दुजः जुइफु । प्याखं पिदनीगु सुथय्‌ इमिसं पुजाभः तःवयेमाःगु नियम दु । थ्व अर्थय्‌ सक्वया देवी प्याखं गुथि छगू ब्यागलं विषेषता दुगु अद्वितीय गुथि खः ।

न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेज्या
सिद्धान्तय्‌ न्यादँय्‌ छकः न्हूपिं प्याखंम्वः ल्ययेमाः तर व्यवहारय्‌ अथे मजू । आर्थिक हुनिं १२ दँ वा १५ दँय्‌ छकः जक प्याखंम्वः हिलाच्वंगु दु । न्हूपिन्त प्याखं स्यनीबलय्‌ यक्व खर्च माः, मेगु आर्थिक श्रोत मदुगुलिं गुथियारतय्‌सं थःपिन्सं हे ध्यबा तयेमाःगु बाध्यता दु । ल्याय्‌म्हतय्‌सं तःदँतक प्याखं हुलेफइ धइगु मान्यता ज्वनाः न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय्‌ फक्व म्ह्व उमेरया मिजंमस्तय्‌त हे ल्ययेगु याइ ।
मिसा द्यःपिनिगु भूमिका म्हितेमाःसा नं स्वनिगःया मेमेगु द्यः प्याखनय्‌ थें हे सक्व देय्या देवी प्याखनय्‌ नं मिसा प्याखंम्वः तइ मखु । ख्याः, कवं व बेताःया खँय्‌ धाःसा छुं जातया बन्देज मदु तर भैरव, देवी व चण्डीयात धाःसा श्रेष्ठ हे जुइमाः । न्हूपिं प्याखंम्वः मालीबलय्‌ फयांफतले पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारयात प्राथमिकता बी । प्याखंम्वःत पुलांपिं प्याखंम्वःया परिवारय्‌ मदुसा जक देवी प्याखं गुथिया गुथियारतय्‌गु काय्‌मस्तय्‌त मौका बी । अन नं ल्वःम्ह मिजंमचा मलूसा जक गुथिया पिनें मस्त माली । तर थथे मालीबलय्‌ सक्व देय्‌ दुनेयापिं हे माली । न्हूपिं प्याखंम्वःतय्‌त स्यनेन्ह्यः ज्योतिषीपाखें स्वीकृति कायेमाः । इमिगु जातः स्वकेत ज्योतिषीयात बी । ज्योतिषं मज्यू धाःसा वयात प्याखनय्‌ तइ मखु ।
सक्वया द्यःप्याखंया निंतिं गुथि व जग्गा स्वनातःगु दु । गुथिया नायः, न्वकू, बाजं थाइपिं, म्ये हालीपिं, प्याखंम्वः, सकलें जानाः थ्व प्याखं न्ह्याका वयाच्वंगु दु । सक्वया देवी प्याखंया दक्वं ज्वलं न्हिथं पुजा व आरति यानाः नायःया छेँय्‌ तयातइ । कायास्तमिकुन्हु पिहां वयेत बाजं, म्ये व प्याखं स्यनेज्या लच्छि न्ह्यःनिसें न्ह्याइ । सक्वया देवी प्याखनय्‌ खिं व नाय्‌खिं मू बाजंकथं थाइसा ताः व मुहालिया धून गुहालिकथं दइ । प्याखं हुलेत मालश्री, नासःग्वारा, अस्त्रा आदि थीथी म्ये हाली ।

म्येहालामि संगीता शाक्य (थापा)या जन्म ने.सं. १०८८ सिल्लाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु अबु उस्ताद भैरवबहादुर थापा व मां धर्मदेवी थापाया कोखं जूगु खः । संगीतज्ञ अबुया प्रेरणां खुदँ दुबलय्‌ २०३० साल निसें म्ये हालेगु सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं नेवाः म्ये जक निसलं मल्याक हालादीगु दु । ‘विश्वया शान्ति यायेत झाःम्ह’ (भजन), ‘घाः जुयाः जक ख्वइगु खः जि’, ‘होलि म्ये’, ‘जिमि यःम्ह नन्द कुमार’ (भजन), ‘मञ्जुश्री द्यइके वनाः’, ‘दकसिवय्‌ यःम्ह छ छम्ह दु’ थें ज्याःगु तसकं लोकंह्वाःगु म्ये वय्‌कलं हालादीगु खः । वय्‌कः रेडियो नेपालया प्रतिष्ठित श्रेणीया म्येहालामि खः । वय्‌कलं २०७३ सालय्‌ ज्ञानमाला भजनया इतिहासय्‌ हे दकलय्‌ न्हापांखुसी एकल ज्ञानमाला भजन न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्‌कःया याकः सलय्‌ गीत गजल ‘समर्पित’, आधुनिक म्ये ‘संगीत संगम’, ‘धर्मर्कति भजन माला ब्व १, २’, ‘प्रभुकै शरणमा’ एकल भजन संग्रह पिदनेधुंकूगु दु ।वय्‌कलं तःगू नेवाः भाय्‌या संकिपाय्‌ म्ये हालादीगु दु । ‘न्हिलाः न्हिला हुँ’, ‘चरित्र’, ‘चाण्डालिका’, ‘लय्‌’, ‘हाकु सुपाँय्‌’ ‘याकः म्ह्याय्‌’, ‘कुकर्म’ ‘बांलाः मय्‌जु’, ‘काय्‌मचा ल्याय्‌म्ह’, ‘तापालय्‌’, ‘सिरिबन्जाः’, ‘सुप्रिया’, ‘धम्मावती’, ‘बुद्धाबधान’, ‘घोषक’ थें ज्याःगु संकिपाया निंतिं वय्‌कलं सः बियादीगु दु ।

वय्‌कलं वि.सं. २०३१, २०३२, २०३३ य्‌ झ्वःलाक स्वदँतक रेडियो नेपालं याइगु बालगीत प्रतियोगिताय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । अथेहे २०३४ सालय्‌ रेडियो नेपालया आधुनिक म्येय्‌ नं न्हाप सिरपाः त्याकादिल । वय्‌कलं २०६० सालय्‌ छिन्नलता गीत पुरस्कार, २०६२ सालय्‌ नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार, २०६६ सालय्‌ नेपालभाषा पिपल्स च्वाइस अवार्ड, २०६८ सालय्‌ नातीकाजी संगीत पुरस्कार त्याकादिल । अथेहे वय्‌कःयात २०७१ सालय्‌ केशु भजन सम्मान, २०७२ सालय्‌ बज्र स्वर साम्राज्ञी सम्मानं सम्मनित याःगु दु ।

भाजु संघरत्न शाक्य ने.सं. १०७७ प्वहेलाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु येँ, महाबौद्धय्‌ जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कःया मांया नां लक्ष्मी शोभा शाक्य व बाःया नां हिरारत्न शाक्य खः ।
भाजु संघरत्न शाक्य नेपालभाषाया साहित्य व संगीत, कला क्षेत्रय्‌ सेवा याना वैच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । यक्व हे साहित्य सम्मेलनय्‌ लुँया पदक कयादीम्ह वय्‌कःया ‘जिगु लँपु’ नांया निवन्ध सफू महाबौद्ध विहार येँया परिचय दुगु ‘शाक्यबंश व झीगु शाक्य महाविहार’ नांया सपूm पिदंगु दु । वय्‌कलं यक्व हे नेवाः म्ये, खस् नेपाली भासं म्ये व बुद्ध भजन च्वयादीगु दु । वय्‌कःया च्वसां पिदंगु म्येचाः ‘तज्याःगु नुगः’ नांगु सिडि पिदंगु दु । वय्‌कःया म्येत यक्व हे नेपाःया नांजाःपिं म्येहालामिपिन्सं हालादीगु दु । वय्‌कः रेडक्रस संस्थां प्रकाशित जुइगु ‘मानवता’ नांगु पत्रिकाया सम्पादक नं जुयादी । नेपाल रेडक्रस संस्थाया मन्त्री जुयादीम्ह भाजु संघरत्न आवद्ध जुयादीगु संस्था थुकथं दु– त्वाय्‌ पुचः, बौद्ध प्रज्ञा संघ, महाबौद्ध महाविहार संरक्षण समिति, दी त्यालेन्ट, शाक्य महाविहार संघ, महाबौद्ध महाविहार शाक्य गुथि ।
भाजु सघरत्न शाक्यजुं ‘तं बैंक’, ‘कृषा गौतमी’, ‘जामनः गुभाजु’, ख्वताबजि, कर्म, तिबः आदि संकिपाय्‌ महत्वपूर्ण कलाकारया भूमिकाय्‌ नं म्हितादीगु दु ।

संजीप प्रधान नेपाःया संगीत ख्यलय्‌ छम्ह अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्ये च्वमि, लय्‌चिनामि व म्येहालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्‌कःया जन्म येँय्‌ ने.सं. १०९४ तछलाथ्वः दुतिया, बसुबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु गणेशभक्त प्रधान व मां लोकेश्वरी प्रधान खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११२२ पाखे म्येहालामि शरिष्मा अमात्यलिसे जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु नं छम्ह म्येहालामि खः । अथे जुयाः नं थ्वय्‌कःयात संगीत ख्यलय्‌ वयेत हःपाः जूवंगु जुल । जुद्धोदय पब्लिक हाईस्कूलं एस.एल.सि. क्वचायेकाः पब्लिक युथ क्याम्पसय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ हे म्ये हालेगु न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०४८ सालपाखे रामप्रसाद मानन्धरया ‘छंगु बांलाःगु ख्वाः’ म्ये हालाः दबुली दं झाःम्ह खः । थ्वय्‌कः ‘लुमन्ति’, ‘तिकिझ्याः’, ‘छलिसें तापायेवं’, ‘कुलिचिना’, ‘छगू देय्‌या लाय्‌कू’, ‘जिगु ह्वगंगु सुरुवाः’ खुचाः म्येचाः पिथनाः थःत नेपालभाषाया पप म्येहालामिकथं म्हसीका बियादीम्ह खः । थ्वय्‌कःया आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ ‘पुन्हिया जः थें झलमल छंगु ख्वाः’, ‘वा वःगु स्व रे’, ‘मोहनि वल स्वन्ति वल’, ‘जिमिथाय्‌ यलय्‌ चाःह्यू वःसा’ खः ।थ्वय्‌कलं थःम्हं हे म्ये च्वयेगु, लसय्‌ हनेगु व थःम्हं हे हालेगु यानादी । थ्वय्‌कःया न्हापांगु खस म्ये वि.सं. २०४८ सालपाखे हालादीगु ‘मेरो प्रीत मेरो प्रिय’ खः । खस पप म्ये ख्यलय्‌ नं छगू इलय्‌ थ्वय्‌कः तसकं लोकह्वाःम्ह म्येहालामि खः । आधुनिक पप म्ये जूसां थ्वय्‌कःया म्ये लोक शैलीया जुइगुलिं यक्व लोकंह्वाः । थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘सिरिमा सिरि बतास चल्यो’, ‘नशाभित्र नशा सरी’, ‘सानै छँदा’, ‘देउरालीको चौतारीमा’, ‘उडी जाने रुमाल फरर’ खः । थ्वय्‌कःया खस भाय्‌या नं खुचाःति म्येचाः पिदंगु दु ।
वि.सं. २०५४ सालय्‌ नेपालभाषाया दकलय्‌ बांलाःम्ह म्येहालामिया सिरपालं छाय्‌पिया तःम्ह मेमेगु नं आपालं सिरपाः, मान सम्मानत कयादीम्ह थ्वय्‌कलं स्वसःपुं मल्याक म्ये हाला दीधुंकल । थ्वय्‌क थौंकन्हय्‌ अमेरिकाय्‌ च्वनाः नं संगीत सिर्जना याना च्वनादीगु दु ।

म्येहालामि सज्जु मानन्धरया जन्म ने.सं. १०९६ थिंलागाः एकादसि, आइतबारखुन्हु कालिमातिइ जूगु खः । वय्‌कःया धात्थेंगु नां धाःसा सजेश मानन्धर खः । वय्‌कःया अबु दिल बहादुर मानन्धर व मां गणेशदेबी मानन्धर खः । ने.सं. १११८ स वय्‌कलं ‘सबैलाई छोडेर’ नांगु म्ये रेकर्ड यानाः म्येहालामिकथं दकलय्‌ न्हापां पिलू झाःगु खः । थुगु म्ये वय्‌कःया न्हापांगु एल्बम ‘रागिनी १’स दुथ्याना च्वंगु दु । वय्‌कःया निगूगु एल्बमकथं ने.सं. ११३० स ‘रागिनी २’ पिदंगु जुल । अले ने.सं. ११४२ दँय्‌ ‘छन्त नापलाय्‌ सातकि’ नेपालभाषाया म्येमुना पिथनादीगु खः । थुकी ‘सुथय्‌ लुमन्ति छन्त न्हिनय्‌ लुमन्ति छन्त’, मत्यवं जिं मां छन्त तंका’, ‘ख्वाः छंगु गुलि बांलाः’ लिसेंया खुपु म्ये दुथ्याः । वय्‌कःया आःतक नेपालभाषाया न्हय्‌पु म्ये व खस नेपाली भाय्‌या छपु म्येया म्यूजिक भिडियो नं पिदनेधुंकूगु दुसा खस नेपाली भाय्‌या १२ व नेपालभाषाया ७ पु यानाः ब्याक्क १९ पु म्ये रिकर्ड जुइधुंकूगु दु । वय्‌कः थुगु ख्यलय्‌ वयेत थः हे दाजु डा. राजु मानन्धरया तःधंगु हःपाः दुगु धकाः वय्‌कलं कयादी ।
अंग्रेजिइ बिषयस स्नातकोत्तर तह पूवंकादीम्ह वय्‌कः थौंकन्हय्‌ न्यू होराइजन बोर्डिङ्ग स्कुलया प्रिन्सिपल जुयाः ज्या याना च्वनादीगु दु । वय्‌कःया ज्याखँयात लुमंकाः चस्वांद्वँ मानन्धर सनाःगू खलःपाखें ने.सं. ११३७ स ‘पूर्णहीरा हनापौ’ लःल्हानाः हनेज्या याःगु दु ।

छेँया मूअंगलय् लाछिपिने क्वस्वयेत ह्वनातःगु कलापूर्ण झ्याः हे सँझ्याः खः । सँझ्याः नेवाः छेँया विशेषता नं खः । आकर्षण नं खः । स्वनिगःया प्राचीन देगः, द्यःछेँ, सतः, बहाः छेँया नापं त्वाः त्वालय् छेँखापतिकं सँझ्याः ह्वनातःगु दइ । सँझ्याः नेवाः छेँया म्हसीका खः ।
सँझ्याःया कला कलाकारया मनोभावनाया उपज जक मखु, सांस्कृतिक व धार्मिक दर्शननाप ज्वःलानाच्वंगु दइ । उकिं हिन्दू, शैव व बौद्ध समुदायया देगः, द्यःछेँ, सतः, बहाःयाः झ्यालय् छ्यलीगु बुट्टा पाइ ।

सामाजिक ज्याय् मंकाःकथं धार्मिक, परम्परागत व जात्रा आदिया मंकाः ज्या न्ह्याकेत सतः वा चपाः नं दयेकातःगु दइ, तर थुपिं धाःसा ब्यक्तिगत वा पारिवारिक जीवन हनेत दयेकातःगु छेँखाया स्थापत्यकलानाप ज्वः मलाः । सतः वा चपातय् ब्यक्तिगत छेँय् थें मातं, च्वतँ वा बैगः दइ मखु । तःम्ह मनूत मुनेत छिंक चकंगु थाय् दइ । परिवारजन मच्वनीगु जूगुलिं थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् भुतू वा बैगः नं दइ मखु । बरु आपालं चपाः व सतलय् थीथी जात्रा, पर्व, दाफा भजन, गुथि मुनेगु वा संस्कारनाप सम्बन्धित द्यःपिनि मूर्तित दयाच्वनी । अथे हे कलात्मक सँझ्याः, विमानझ्याः व थीथी आकृति कियातःगु त्वानासिँ नं दइ । गनं गनं दुहां वनीगु मूलुखा व उकिया च्वसं कलात्मक त्वलं नं दइ ।

ततःधंगु सामाजिक ज्याखँ न्ह्याकेत सहलह ब्याकेछिंक मनू मुनेगु चकंक दयेकातःगु छेँखा तर निजी छेँय् थें क्वथा, मातं च्वतँ मदुगु संरचना सतः वा चपाः खः । नेवाः वस्तीया दुने सामाजिक आवश्यकता कथं छगू वा छगू सिबें अप्वः सतः, चपाः दयाच्वनी । थ्व सुं व्यक्तिया स्वामित्वय् मखुसें गुथि अन्तर्गत समाजया मंकाः जुयाच्वनी ।
तर फल्चा धाःसा लँजुवाःतय्त झासुलनेत वा बहनी बासं च्वनेमाल धाःसा सुविधा कथं लँय् लँय् चकंक अले झ्याः लुखा मदयेक थांग्वःत धंकाः दयेका तइ । नेवाः वस्ती दुने थुज्वःगु फल्चा त्वाःत्वाः पतिकं ध्वदुइ । अथे हे तःजिगु देवस्थल वा तीर्थस्थलय् नं भक्तजनपिनिगु सुविधा वा सकलें मुनाः दाफा हालेगु, भजन यायेगु, तुतः ब्वनेगु, पाठ यायेगु ज्यायात छिंक दयेकातःगु दइ । इलं लाःबले थःगु छेँय् पिने फल्चाय् मुनाः त्वाःबहाः ज्याथपिनि सहलह ब्याकेगु, ञं प्यनेगु, इताः निलेगु, सुकू थायेगु, चिकं बुकेगु याइ । गुथिपाखें थुज्वःगु भौतिक संरचनाया इलय् ब्यलय् दयेके, ल्ह्वनेगु, भिंकेगु याइ ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् भेलुया नं जात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् ब्वसिगां, ल्ह्वंखा व मच्छेगांया द्यः बःखुइ हइ । बःखुइ फुक्कं द्यःया विधिवत् पुजा लिपा छखः छखः यानाः द्यः ल्ह्वनायंकी । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु ल्ह्वंखा, ब्वसिगां व मच्छेगांया द्यःखः यंके धुंकाः दकलय् लिपा सतुंगःया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । मच्छेगांया द्यःखः ल्ह्वनाः खुसि पारि मन्दु धयागु थासय् थ्यनेवं ल्हाः ल्ह्वनाहइ, अले जक सतुंगःया विष्णुदेवीया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । न्हापां भेलुखः ल्ह्वनी, अले विष्णुदेवीया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् संखननि व भंसाः त्वालय् द्यःयात भमचित लसकुस याये थें फं लुनाः ताःचा ज्वंकाः दुकायेमाः । द्यःखः द्यःननिइ थ्यंकाः जात्रा क्वचाइ ।

सत्यनारायण मानन्धर
सत्यनारायण मानन्धर म्येच्वमि, लय्‌चिनामिलिसें छम्ह बांलाःम्ह म्ये हालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ख्वपया तःमारि त्वालय्‌ ने.सं. १०८६ चौलागाः चःह्रे, मंगलबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु लक्ष्मीनारायण मानन्धर व मां श्यामावती मानन्धरया तःधिम्ह काय्‌ खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११०९ तछलागाः द्वादसि, सुक्रबारखुन्हु रजनीनापं जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि छम्ह काय्‌ व छम्ह म्ह्याय्‌ दु ।
छेँय्‌ अबु नं प्याखंम्वःलिसें संगीतप्रेमी जूगुलिं थ्वय्‌कः नं मचा इलंनिसें संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह खः । थ्वय्‌कलं छेँय्‌ हे च्वना विश्व कायष्ठपाखें संगीत सयेकादीगु खःसा लिपा संगीत प्रविण श्रीराम आचार्यपाखें पूवंक संगीत शिक्षा कयादीगु खः ।
झिगू तगिमय्‌ ब्वनेकुथी ब्वनाच्वंगु इलय्‌ हे थःम्हं संगीत तयाः म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कःया न्हापांगु म्ये ‘छन्त स्वस्वं छ बांलानाः न्हिले मास्ते वल’ खः । तर थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ व द्वारिकालाल जोशीया लसय्‌ ‘भ्यगतय्‌ ह्वःगु नलाःस्वां नं’ खः । थुगु म्ये ने.सं. ११०७ स पिदंगु ‘मन छकः याउँक दिके’ म्येचालय्‌ दुथ्याः । ने.सं. ११०८ पाखे येँया थँहितिइ च्वंगु नेपाल मैत्री अध्ययन मण्डलया नीन्यादँ बुन्हिया लसताय्‌ जूगु नेपालभाषा म्ये धेंधेंबल्लाःसं ब्वति कयाः थ्वय्‌कलं हालादीगु म्ये ‘अथें अथें छुं छु मखु थें’ उगु हे मण्डलं ने.सं. ११०८ स पिथंगु म्येचाः ‘बांबांलाःगु म्ये’ स दुथ्याः ।
छगू इलय्‌ मल्ल जुजुपिन्सं च्वयातःगु अले योगेशराजया लसय्‌ प्यपु म्ये हालाः थ्वय्‌कः आपालं लोकंह्वाःगु खः । म्येग्वः व लसय्‌ आपालं ध्यान तयादीम्ह थ्वय्‌कःया आःतक्क सुइपुं मल्याक म्ये पिदने धुंकूगु दुसा पिदनेगु नं ल्यं दनि । थ्वय्‌कलं थःम्हं हे लसय्‌ हनादीगु म्ये च्यापुति दु । उकी मध्यय्‌ शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीजुयात अभिनन्दन याःबलय्‌ थ्वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु म्ये न्ह्यब्वःगु खः ।
थ्वय्‌कलं हालादीगु म्येया म्यूजिक भिडियो दकलय्‌ न्हापां ‘मतिना स्वां’स पिदंगु खः, आःतक प्यपु पिदने धुंकूगु दु । उकी मध्यय्‌ दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय्‌ न्ह्यू बज्राचार्यं लसय्‌ हनादीगु ‘न्यय्‌न्यापाः झ्याःया दरबार’ यूट्यूबय्‌ तकसं लोकंह्वाना च्वंगु दु । वय्‌कलं ने.सं. १११८ दँपाखे रेडियो नेपालं स्वर परीक्षा ताःलाका दीगु खः । अन छुं खस भाय्‌या म्येलिसें ‘जिगु देश छ यः’ दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय्‌ द्वारिकालाल जोशीया लसय्‌ नं रेकर्ड यानादीगु खः । गुगु म्ये तसकं लोकंह्वाः । नेवाः एफ.एम.या इतिहासय्‌ दकलय्‌ न्हापां थ्वःगु म्ये नं थ्व हे खः ।
च्याचालं मल्याक नेवाः म्येचालय्‌ म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कलं थःम्ह हे ‘सः सत्यनारायणया’ व खस भाषाया ‘बिरानीमा’ म्येचाः पिथनादीगु दु । थःम्ह हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालादीगु खस भाय्‌या म्ये ‘केही पाउने आशमा केही गुमाउने त्रासमा’ खः । वय्‌कःया आःतक पिदंगु मेमेगु म्येचाःत थुकथं दु– ‘लसय्‌ हंगु विरोध’ (ने.सं. १११६), ‘मय्‌जुलानिझ्याः’ (ने.सं.१११९), ‘जः मालाच्वंगु सः’ (ने.सं.११२०), ‘छतिकि’ (ने.सं. ११२०), ‘हाकनं छक्वः’ (ने.सं.११२१) । थ्वय्‌कलं ‘सत्यन्’ या नामं म्येय्‌ संगीत नं तयेगु यानादी ।
थःगु लजगाया हुनिं संगीत ख्यलय्‌ यक्व ई बी मफुम्ह थ्वय्‌कः भक्तपुर एफ.एम.या छम्ह संचालक नं खः । थ्वयकःपिन्सं ने.सं. ११३४ पाखेनिसें थः अबुया नामं अक्षयकोष तयाः भ्यलुख्यःया आदर्श आजाद उच्च मा.वि.स एस.ई.ई. तगिमय्‌ दकलय्‌ अप्वः ल्याः हःपिं निम्ह ब्वनामिपिन्त सिरपाः बीगु यानादीगु दु ।