नेपालभाषा साहित्यय् ने.सं १०६० निसें १०६१ तकया समयावधियात ‘संक्रमणकाल’ कथं कायेगु यानातःगु दु । साहित्यय् संक्रमण धायेबलय् छगू स्थितिं मेगु स्थिति वनीबलय् निगुलिं अवस्थाया सन्धिया स्थिति खः । उकिं साहित्यया इतिहासय् संक्रमणकाल धयागु छगू जक जुयाच्वनी मखु । तर अथेखःसां नेपालभाषा साहित्यय् संक्रमणकाल धकाः माध्यमिककाल व आधुनिककालया दथुया अवस्था अर्थात् पुनर्जागरणकालया साहित्यिक प्रवृतिं पूर्ण रुपं मुक्त मजूनिगु व आधुनिक प्रभावयात नं बांलाक ज्वनेमफुगु साहित्ययात कायेगु यानातःगु खः । थुगु इलय् छखे देशय् तत्कालीन राणा शासकतय्‌गु दमन, शोषण तच्वया वःगु मेखेर भारतया स्वतन्त्र आन्दोलन व मेमेगु चेतनामूलक गतिविधिया प्रभाव स्वरुप थनया युवातय्‌सं नेपाल नागरिक समिति, प्रजापरिषद् थेंज्याःगु पार्टीत भूमिगत रुपं स्थापना यानाः राणाविरोधी गतिविधि न्ह्याकाच्वंगु ई खः । थज्याःगु चेतनामूलक गतिविधिं नेपालभाषाया युवात नं अलग मजुल । थ्वहे कथं इन्स्पेक्टर थेंज्याःगु पदय् जागिर नयाच्वंम्ह व्यक्ति फत्तेबहादुर सिंहं तत्कालीन कविपिनिगु कविता मुनाः नेपाली विहार नामं ने.सं १०५९ स कविता संग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व थीथी कविपिनिगु कविता दुथ्याःगु नेपालभाषाया न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् मल्लकालया जुजुपिनिगु कवितां निसें कवि योगवीरसिंह, वैकुण्ठप्रसाद लाकौल, सिद्धिचरण, फत्तेबहादुर सिंहपिनिगु अर्थात् झिंछम्ह कविपिनिगु झिंन्हय्‌पु कविता दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वहे कथं थ्व संग्रहय् दुथ्याःगु फत्तेवहादुरया कविता ‘नीति उपदेशमूलक’ जुयाः ‘सिद्धिदासकालिन काव्य प्रवृति’या प्रभाव लानाच्वंगु दुसा सिद्धिचरणया कविताय् ‘पश्चिमी स्वचछन्दवादया’ प्रभाव दु । थ्व संग्रहया मेगु विशेषता खः— सम्पादक फत्तेबहादुरयागु स्वतस्फूर्तरुपं च्वयातःगु थ्व सफूया अत्यन्त प्रभावशाली भूमिका गुकी मातृभाषायात याःगु शोषण दमनया पर्दाफास यानाः फुक्क नेवाःतय्‌त थःपिनिगु भाषा–सेवाया लागी समर्पित जुइगु निंतिं आह्वान यानातःगु दु । थ्व भूमिका नं तकालिन स्वच्छन्द गद्यया छगू नमूना जूगु दु । थुकथं थ्व नेपाली विहार कविता संग्रह जेलकालिन काव्य व सिद्धिदासकालया छगू स्वापू जूगु दु ।

अथेहे वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत वय्‌कःया दरवार स्कूलया मातृभाषा अनुरागी नेवाः विद्यार्थी पासापिं जानाः कलकत्ता विश्वविद्यालय् नेपालभाषायात नं भर्नाकुलर विषय कथं दुथ्याकेगु कुतः यात । तर थ्व कुतः सफल मजुल । थथे थःपिनिगु कुतः सफल मजुसेंलिं वैकुण्ठप्रसादया महावौद्धया छेँय् विदाया दिनय् वैकुण्ठप्रसाद लाकौल लगायत कृष्णलाल डंगोल, गोरक्षबहादुर, इन्दुनाद आदि नेवाः विद्यार्थीत मुनाः छम्हेस्यां मेम्हेसित स्यनेगु यानाः सःसः थे मांभासं कविता च्वयेगु अनुवाद यायेगु ज्यायात छगू अभियान कथं हे न्ह्याकल । तर थ्व पुचःया कुतः बांलाक सफल जुइ मलाकं राणाशासकतय्‌गु तच्वःगु दमन खनाः ग्यानाः च्वयातःगु आपालं कवितात छ्वयेका छ्वयेगु ज्या जुल । राणाशासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेंलि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलं थःगु नापं थ्व पुचःया ल्यंपुल्यंगु कविता मुनाः थुलिंचाया नामं ने.स.१०७४य् कविता संग्रह पिकयादिल । थ्व सफूया समिक्षा यानादीम्ह चित्तधर ‘हृदयं’ थ्वहे विद्यार्थी पुचःयात थुलिंचा पुचः धकाः नां ब्यूगु खः । थ्व सफुलिइ वैकुण्ठप्रसाद लाकौलयागु झिंगुपु व वय्‌कःया पासापिं शंकरलाल, गोक्षबहादुर आदिपिनिगु यानाः स्वीनिपु कविता व श्लोकया दुथ्याःगु दु । थ्व सफू नं नेपालभाषाया संक्रमणकालया काव्यया प्रतिनिधित्व याःगु संग्रह ख । थुकी वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया ह्वयेत्यंगु स्वां, सन्ध्या थेंज्याःगु स्वच्छन्दवादी धायेबहःगु काव्य दुथ्यानाच्वंगु दुसा इन्दुनाद आदिपिनिगु बौद्धस्तौत्र थेंज्याःगु उपदेशात्मक प्रवृतिया काव्य नं दुथ्यानाच्वंगु दु ।

फत्तेबहादुरया सम्पादनय् पिदंगु नेपाली विहार व बैकुण्ठप्रसाद लाकौलया सम्पादनय् पिदंगु थुलिंचा कविता संग्रह नेपालभाषाया माध्यमिककाल व आधुनिककाल दथुइ अर्थात् संक्रमणकालया प्रतिनिधि काव्य जुयाब्यूगु दु ।

संगीतचन्द्र नांया प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ जुजु जगज्योति मल्लं (ने.सं. ७३३–७५६)थः दरवारिया कवि वंशमणि झाया ग्वहालि कयाः विप्रदासं च्वःगु संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थयात नेपालभाषं च्वयातःगु टिका खः । थ्व पुलांगु नेपाल लिपिं च्वयातःगु कुल २१५ पौया हस्तलिखित ग्रन्थ थौंकन्हय् राष्ट्रिय अभिलेखालयय् सुरक्षित जुयाच्वंगु दु ।

थ्व ग्रन्थयात संगीतचन्द्र नां बियातःगु खःसां थ्व संगीतसम्बन्धी ग्रन्थ मजुसे भरतमुनिया नाट्यशास्त्रयात कयाः विप्रदासं समिक्षा यानातःगु सफू खः । थुकी नाटकशास्त्रया बारे विप्रदासया थःगु बिचाः प्वंकेगु लिसें संगीत रत्नाकर, निशंक, शंकुक, कोहल आदि नाट्याशास्त्रया विद्वानपिनिगु विचारया खँय् नं चर्चा यानातःगु दु । अथे हे थ्व संगीतचन्द्र नांया ग्रन्थय् विप्रदासं न्ह्यथनामतःगु गुलिखे विषययात कयाः जुजु जगज्योति मल्लपिंसं नं मन्थन यानातःगु दु ।

म्येहालामि संगीता शाक्य (थापा)या जन्म ने.सं. १०८८ सिल्लाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु अबु उस्ताद भैरवबहादुर थापा व मां धर्मदेवी थापाया कोखं जूगु खः । संगीतज्ञ अबुया प्रेरणां खुदँ दुबलय्‌ २०३० साल निसें म्ये हालेगु सुरु यानादीम्ह वय्‌कलं नेवाः म्ये जक निसलं मल्याक हालादीगु दु । ‘विश्वया शान्ति यायेत झाःम्ह’ (भजन), ‘घाः जुयाः जक ख्वइगु खः जि’, ‘होलि म्ये’, ‘जिमि यःम्ह नन्द कुमार’ (भजन), ‘मञ्जुश्री द्यइके वनाः’, ‘दकसिवय्‌ यःम्ह छ छम्ह दु’ थें ज्याःगु तसकं लोकंह्वाःगु म्ये वय्‌कलं हालादीगु खः । वय्‌कः रेडियो नेपालया प्रतिष्ठित श्रेणीया म्येहालामि खः । वय्‌कलं २०७३ सालय्‌ ज्ञानमाला भजनया इतिहासय्‌ हे दकलय्‌ न्हापांखुसी एकल ज्ञानमाला भजन न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्‌कःया याकः सलय्‌ गीत गजल ‘समर्पित’, आधुनिक म्ये ‘संगीत संगम’, ‘धर्मर्कति भजन माला ब्व १, २’, ‘प्रभुकै शरणमा’ एकल भजन संग्रह पिदनेधुंकूगु दु ।वय्‌कलं तःगू नेवाः भाय्‌या संकिपाय्‌ म्ये हालादीगु दु । ‘न्हिलाः न्हिला हुँ’, ‘चरित्र’, ‘चाण्डालिका’, ‘लय्‌’, ‘हाकु सुपाँय्‌’ ‘याकः म्ह्याय्‌’, ‘कुकर्म’ ‘बांलाः मय्‌जु’, ‘काय्‌मचा ल्याय्‌म्ह’, ‘तापालय्‌’, ‘सिरिबन्जाः’, ‘सुप्रिया’, ‘धम्मावती’, ‘बुद्धाबधान’, ‘घोषक’ थें ज्याःगु संकिपाया निंतिं वय्‌कलं सः बियादीगु दु ।

वय्‌कलं वि.सं. २०३१, २०३२, २०३३ य्‌ झ्वःलाक स्वदँतक रेडियो नेपालं याइगु बालगीत प्रतियोगिताय्‌ न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । अथेहे २०३४ सालय्‌ रेडियो नेपालया आधुनिक म्येय्‌ नं न्हाप सिरपाः त्याकादिल । वय्‌कलं २०६० सालय्‌ छिन्नलता गीत पुरस्कार, २०६२ सालय्‌ नारायणगोपाल युवा संगीत पुरस्कार, २०६६ सालय्‌ नेपालभाषा पिपल्स च्वाइस अवार्ड, २०६८ सालय्‌ नातीकाजी संगीत पुरस्कार त्याकादिल । अथेहे वय्‌कःयात २०७१ सालय्‌ केशु भजन सम्मान, २०७२ सालय्‌ बज्र स्वर साम्राज्ञी सम्मानं सम्मनित याःगु दु ।

भाजु संघरत्न शाक्य ने.सं. १०७७ प्वहेलाथ्वः दसमि, सुक्रबारखुन्हु येँ, महाबौद्धय्‌ जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कःया मांया नां लक्ष्मी शोभा शाक्य व बाःया नां हिरारत्न शाक्य खः ।
भाजु संघरत्न शाक्य नेपालभाषाया साहित्य व संगीत, कला क्षेत्रय्‌ सेवा याना वैच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः । यक्व हे साहित्य सम्मेलनय्‌ लुँया पदक कयादीम्ह वय्‌कःया ‘जिगु लँपु’ नांया निवन्ध सफू महाबौद्ध विहार येँया परिचय दुगु ‘शाक्यबंश व झीगु शाक्य महाविहार’ नांया सपूm पिदंगु दु । वय्‌कलं यक्व हे नेवाः म्ये, खस् नेपाली भासं म्ये व बुद्ध भजन च्वयादीगु दु । वय्‌कःया च्वसां पिदंगु म्येचाः ‘तज्याःगु नुगः’ नांगु सिडि पिदंगु दु । वय्‌कःया म्येत यक्व हे नेपाःया नांजाःपिं म्येहालामिपिन्सं हालादीगु दु । वय्‌कः रेडक्रस संस्थां प्रकाशित जुइगु ‘मानवता’ नांगु पत्रिकाया सम्पादक नं जुयादी । नेपाल रेडक्रस संस्थाया मन्त्री जुयादीम्ह भाजु संघरत्न आवद्ध जुयादीगु संस्था थुकथं दु– त्वाय्‌ पुचः, बौद्ध प्रज्ञा संघ, महाबौद्ध महाविहार संरक्षण समिति, दी त्यालेन्ट, शाक्य महाविहार संघ, महाबौद्ध महाविहार शाक्य गुथि ।
भाजु सघरत्न शाक्यजुं ‘तं बैंक’, ‘कृषा गौतमी’, ‘जामनः गुभाजु’, ख्वताबजि, कर्म, तिबः आदि संकिपाय्‌ महत्वपूर्ण कलाकारया भूमिकाय्‌ नं म्हितादीगु दु ।

भाजु संयजराज शर्माया जन्म ने.सं. १०८७ कौलाथ्व ८ (२०२३ कार्तिक ५) कुन्हु बाः रामशंकर शर्मा (आर.एस.दोस्त) व मां छोरी मैंया शर्माया कोखं येँया असनय् जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषां कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु च्वयेगु यानादी । थीथी पत्रपत्रिकाय् वय्‌कःया कविता, गजल, मुक्तक, हाइकु निरन्तर रुपय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कः अमलेख सांस्कृतिक साप्ताहिकया सम्पादक, जनता साप्ताहिकया सहसम्पादक खःसा वय्‌कलं थीथी स्मारिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु ।

संजीप प्रधान नेपाःया संगीत ख्यलय्‌ छम्ह अतिकं लोकंह्वाःम्ह म्ये च्वमि, लय्‌चिनामि व म्येहालामिकथं म्हस्यू । थ्वय्‌कःया जन्म येँय्‌ ने.सं. १०९४ तछलाथ्वः दुतिया, बसुबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु गणेशभक्त प्रधान व मां लोकेश्वरी प्रधान खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११२२ पाखे म्येहालामि शरिष्मा अमात्यलिसे जूगु खः । थ्वय्‌कःया अबु नं छम्ह म्येहालामि खः । अथे जुयाः नं थ्वय्‌कःयात संगीत ख्यलय्‌ वयेत हःपाः जूवंगु जुल । जुद्धोदय पब्लिक हाईस्कूलं एस.एल.सि. क्वचायेकाः पब्लिक युथ क्याम्पसय्‌ ब्वनाच्वंबलय्‌ हे म्ये हालेगु न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कः वि.सं. २०४८ सालपाखे रामप्रसाद मानन्धरया ‘छंगु बांलाःगु ख्वाः’ म्ये हालाः दबुली दं झाःम्ह खः । थ्वय्‌कः ‘लुमन्ति’, ‘तिकिझ्याः’, ‘छलिसें तापायेवं’, ‘कुलिचिना’, ‘छगू देय्‌या लाय्‌कू’, ‘जिगु ह्वगंगु सुरुवाः’ खुचाः म्येचाः पिथनाः थःत नेपालभाषाया पप म्येहालामिकथं म्हसीका बियादीम्ह खः । थ्वय्‌कःया आपालं म्येत लोकंह्वाः । उकी मध्यय्‌ ‘पुन्हिया जः थें झलमल छंगु ख्वाः’, ‘वा वःगु स्व रे’, ‘मोहनि वल स्वन्ति वल’, ‘जिमिथाय्‌ यलय्‌ चाःह्यू वःसा’ खः ।थ्वय्‌कलं थःम्हं हे म्ये च्वयेगु, लसय्‌ हनेगु व थःम्हं हे हालेगु यानादी । थ्वय्‌कःया न्हापांगु खस म्ये वि.सं. २०४८ सालपाखे हालादीगु ‘मेरो प्रीत मेरो प्रिय’ खः । खस पप म्ये ख्यलय्‌ नं छगू इलय्‌ थ्वय्‌कः तसकं लोकह्वाःम्ह म्येहालामि खः । आधुनिक पप म्ये जूसां थ्वय्‌कःया म्ये लोक शैलीया जुइगुलिं यक्व लोकंह्वाः । थ्वय्‌कःया लोकंह्वाःगु म्येत मध्यय्‌ ‘सिरिमा सिरि बतास चल्यो’, ‘नशाभित्र नशा सरी’, ‘सानै छँदा’, ‘देउरालीको चौतारीमा’, ‘उडी जाने रुमाल फरर’ खः । थ्वय्‌कःया खस भाय्‌या नं खुचाःति म्येचाः पिदंगु दु ।
वि.सं. २०५४ सालय्‌ नेपालभाषाया दकलय्‌ बांलाःम्ह म्येहालामिया सिरपालं छाय्‌पिया तःम्ह मेमेगु नं आपालं सिरपाः, मान सम्मानत कयादीम्ह थ्वय्‌कलं स्वसःपुं मल्याक म्ये हाला दीधुंकल । थ्वय्‌क थौंकन्हय्‌ अमेरिकाय्‌ च्वनाः नं संगीत सिर्जना याना च्वनादीगु दु ।

छेँया मूअंगलय् लाछिपिने क्वस्वयेत ह्वनातःगु कलापूर्ण झ्याः हे सँझ्याः खः । सँझ्याः नेवाः छेँया विशेषता नं खः । आकर्षण नं खः । स्वनिगःया प्राचीन देगः, द्यःछेँ, सतः, बहाः छेँया नापं त्वाः त्वालय् छेँखापतिकं सँझ्याः ह्वनातःगु दइ । सँझ्याः नेवाः छेँया म्हसीका खः ।
सँझ्याःया कला कलाकारया मनोभावनाया उपज जक मखु, सांस्कृतिक व धार्मिक दर्शननाप ज्वःलानाच्वंगु दइ । उकिं हिन्दू, शैव व बौद्ध समुदायया देगः, द्यःछेँ, सतः, बहाःयाः झ्यालय् छ्यलीगु बुट्टा पाइ ।

म्वःल्हुइगु

सँया समाःया न्हापांगु समाः धयागु म्वःल्हुइगु खः । म्वःल्हुइगु, सफा सुग्घरया लागि जक मखसे समाः यायेगु निंतिं नं खः । उगु बखतय्‌ मनूतय्‌सं म्वःल्हुइगु निंतिं पूर्णरुपं प्राकृतिक ज्वलं छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । गथेकि खाःलः, म्हासुचा, खौ व हथं । थःगु सतिक व लकसय्‌ दुने छु दु व हे वस्तु छ्यलेगु याः । थःके सु दुसा सु च्याकाः वःगु नौयात छ्यलीसा गुँ सतिक दुपिंसं हथनं म्वःल्हुइ । चिकंसाः दुपिंसं वा सतिक दुपिंसं खौनं म्वःल्हुइसा म्हासुचा कायेथाय्‌ दुपिंसं म्हासुचां म्वःल्हुइ ।

खाःलःया लागि पोतासिइ भालिंचा तयाः उकी सु च्याकाः वःगु नौ तयाः द्यःनें लः तयायंकी । थ्व लखं म्वःल्हुइगु चलन उबलय्‌ यक्व दु ।

म्हासुचां म्वःल्हुइपिनि म्हासुचां सँय्‌ साब्वं थाय्‌ थें थानाः म्वःल्हुइ । थुकिं सँ चुलुसे च्वनाः बांलाइ । खौनं छ्यनय्‌ ब्वब्वस्यानाः म्वःल्हुइबलय्‌ छ्यनय्‌ त्वँचा नं दइमखु, सँ नं बांलाइ धयागु विश्वास दु । सँयात आपालं प्वालाप्वाला थीकाः चुल्लुसे च्वंकेमाःसा हथनं ब्वायांब्वायां वयेक थानाः म्वःल्हुइ ।

सँ छ्यनेगु

छ्यनय्‌ सँ ज्यंकेमाःगु लागि सँ छ्यनेमाःगु खः । सँ ज्यंकेगु निंतिं थकूचा, पंया ककीचा छ्यली । सँ ज्यनेधुंकलकि ककीचां छ्यनी । सँ छ्यनेगु फुकसियां मयासे मगाःगु समाः खः । सँ छ्यनेबलय्‌ अप्वः यानाः तूचिकं तिलेगु चलन दु । गुम्हगुम्हेसिनं नैंक्याःचिकं वा विदेशं आयातित नस्वाःगु चिकनं तिलेगु याः ।

सँ हाकुकेगु

मिजंत व मिस्त निखलःसिनं बैंसं सँ भुयूसां, बैंस आपाः मदुसां ल्वचं सँ भुयूसां हाकुकेगु लागि छुं न छुं उपाय याः । उबलय्‌ अप्वः मनूतय्‌सं ‘अम्बः सुकू’यात नयागु थलय्‌ तयाः चछिं फ्वयाः कन्हय्‌कुन्हु उकियात ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँलकि छ्यनय्‌ पानाः सँ हाकुकेगु याइ ।

सँया समाःज्वलं

मिस्तय्‌सं सँया समाः थीथी कथं सपः हिनाः व सतुबतु थुनाः यायेगु याइ । गथेकिप्वाकय्‌ सपःहिनाः, क्वलः लुइक सपः हिनाः वा थ्वाय्‌चा सचिका तयाः छगू वा निगू सतुबतु थुइगु चलन दु ।

ल्यासेपिं व मचाल्यासेपिनि मिमफ¥यास तयेगु अति प्रिय तरिका खः । सँ छ्यने धुंकाः छ्यनय्‌ थीथी स्वानं छुइगु चलन दु । गथेकि गुलाफस्वां, गुनकेरास्वां, पंखास्वां आदि ।

छ्यनय्‌ वहःयागु काँता व नँयागु काँता तयेगु चलन दुसा सम्पन्न परिवारया मिसातय्‌ लुँस्वां, लुँया किलिप, लुँया सिन्चा, शिरबन्दी , न्यापु सिखः आदि तयेगु याइ ।

पंयागु ककीचा

उगु बखतय्‌ सँ छ्यनेत पंयागु ककीचा छ्यलेगु याइ । थ्व ककीचा प्यलांगूति हाकः जुइ । थुकिया निखेरं वा दयाः ब्या नं प्यलांगूति जक हे दइ ।

थकूचा

थ्व क्वलाछि हाकलं मयाक्क ताःहाकःगु ज्वलं खः । थ्व स्वयेबलय्‌ चिचाफिगु च्वाफि थें च्वं । थुकिया म्वलय्‌ गथि थें दुसा हाकः मसिनु जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व थकूचा केतकि माया हाग्वलं दयेकीगु खः ।

सतुबतु थुइगु

क्वललु सपः

थुगु सपः प्यायेत सँयात स्वपुइँ याइ । दकलय्‌ तपुइँगु सँयात प्वाकय्‌ सपः हिनी । वया द्यःने मेगु पुइँ हिनी । च्वकायात सिथय्‌सं स्वचाकी । वयांलि दकलय्‌ लिपांगु सँपुइँ नं उकिया द्यःने हिनायनी । च्वका सिथय्‌ स्वचाकाः वहःयागु वा नयागु कातां काकी । थुगु प्रकारयागु सपः उगु बखतयापिं जिथितय्‌ भ्वय्‌ वनीबलय्‌ प्याइगु तसकं यःगु सपः खः ।

थ्वाचा सचिका

थ्व ‘तुलकायागु’ सचिका खः । तर थुकियागु थ्वाचा रेशमयागु दयेकातइ । थ्व छगू म्वलं स्वपुइँ पिकयातइगु ताःहाःगु सचिका खः । अप्वः यानाः हाकुगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु थ्वाचा वा ह्याउँगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु तुं थ्वाचा तयाः दयेकातःसां हाकुगु सचिकाय्‌ हाकुगु तुं थ्वाचा तयेगु चलन नं दु । थ्व भाःत मदुपिं मिस्तय्‌सं छ्यलेगु याइ । थ्वाचा सचिकाया थ्वालय्‌ ‘पत्तु’ व ‘समां’ हिनाः छाय्‌पिया तइ ।

माला सतुबतु

स्वपुइँया सतुबतु थें तुं थुयाः न्यापुइँ कयाः हासा थाये थें द्यःनेयागु तःलय्‌ तःलय्‌यागु द्यःने तयाः प्यकुं प्यकुंलाक थुथुं वनकि माला सतुबतु जुइ ।

मिमफ्यास तयेगु

छ्यंया लिउने दथुइ सिन्चा फायाः सचिका तयाः निगू सतुबतु थुइगु । जवय्‌ च्वंगु सतुबतुया च्वका खवय्‌ च्वंगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु, अथेहे खवगु सतुबतुया च्वका जवगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु । च्वय्‌च्वंगु सतुबतु जवगु जूसा खवगु म्वःया दथुइ क्वकायेगु । खवगु जूसा जवगु म्वःया दथुं क्वकायेगु । थुकथं पालंपाः यायां मिमफ¥यास सपः तयार जुइ । अन्त्यय्‌ निखेरं म्वलय्‌ सचिकां क्वातुक चीगु ।

सतुबतु थुइगु

सामान्य रुपं सतुबतु थुइबलय्‌ स्वप्वाँय्‌यात स्वपुइँ दयेकी । जवगु पुइँ हयाः दथुपुइँया द्यःने तइ, वयांलि खवगु पुइँयात द्यःने तयेहइ । थुकथं तःलय्‌ च्वंगु सँपुइँ द्यःने व द्यःनेच्वंगु सँपुइँ तःलय्‌ तयाः पालंपाः थुथुं वनकि स्वपुइँया सतुबतु जुइ ।

पंखावाल सचिका

थ्व अप्वः यानाः ह्याउँगु सचिकाया च्वकाय्‌ थ्वाःया पलेसा पंखा वा पानबुट्टा आकार वयेकाः पाता चिंक दयेकाः पत्तु व समां हिनातइ । सिथय्‌ सिथय्‌ रंगीचंगी ‘सितरात’ व ‘पू’ तयाः कां हनाः अझ आकर्षक खनेदयेका तइ । थुगु सचिका उगु बखतय्‌ तसकं म्हो जक मिस्तय्‌सं छ्यलीगु खः ।

सँतानी

सँतानी धयागु तँसा सँप्वाँय्‌ खः । सँ सालुपिनि ख्वातु खनेदयेकेत व सपः हिनेगु निंतिं थ्व छ्यलेगु याइ । सँतानी हाःगु सँ व जँ मुंकाः दयेकी ।

सँकुलि तयेगु

उगु बखतय्‌ कुलिकुलिचिंगु सँयात बांलाःगु सँ धाइगु चलन दु । सँ कुलिकुलिचिंपिंसं नं मचिंपिंसं नं नतूचा वा चिन्ता मिइ छुयाः कुलि चिंकेगु याइ । थ्व अप्वः यानाः मिसापिनि याइगु समाः खः । मिजंपिंसं ककीचां जक सँ कुलि तयाः छ्यनेगु याइ ।

न्यापुइँ कयाः सतुबतु

दकलय्‌ न्हापां स्वपुइँया सतुबतु थें तुं स्वपुइँया छपुइँ अतः गानाः पुइँ हिनाः सतुबतु थुइगु ।

प्वाकय्‌ सपः हिनेगु

थ्व सपः हिनेत सँ फुक्क छ्यंया लिउने यंकाः खव ल्हातं सँप्वाँय्‌ ज्वनाः प्यपचिनं हिनाः उकियात अःखतं चाःहीकाः म्वःयात दथुइ पिकयाः च्वका सालाः छचाःखेरं हिनाछ्वइ ।

मां सानुमैंया राजकर्णिकार श्रेष्ठ व अबु शंभु कुमार श्रेष्ठया काय् भाजु संयुक्त श्रेष्ठ नंसाः, येँय् ने.सं. १०९९ कौलागाः तृतिया, सोमबारकुन्हु बूगु खः । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपालंपिने बेलायतया लन्डनय् च्वनादी । वय्‌कलं यूनिभर्सिटी अफ लन्डनं बौद्ध कला व इतिहास संरक्षणय् एम.ए, लन्डन मेट्रोपोलिटन यूनिभर्सिटीपाखें मल्टिमिडिया सिस्टमय् एम.एस्सी अले नेपाल इन्जिनियरिङ्ग कलेजपाखें कम्प्यूटर इन्जिनियरिङ्गय् ब्याचलर यानादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः ब्यालि कर्पोरेशन लन्डनय् सफ्टवेयर निर्माताकथं अले कर्टल्ड ग्यालरी लन्डनय् कला इतिहासया अध्यापककथं ज्या यानाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः हलिं नेवाः दबू (वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेशन)या नायः (ने.सं १०४२ निसें ) जुया च्वनादीगु दु । हलिं नेवाः दबूया कुतःकथं गुगलय् नेवाः भाय् दुथ्याकेत जुयाच्वंगु गुगल ट्रान्सलेट ज्याझ्वलय् न्हापांनिसें हे वय्‌कः संलग्न जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः पासा पुचः गुथि, युके लन्दनया पुलांम्ह नायः व नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया मानार्थ दुजः नं खः ।

वय्‌कलं बेलायतं पिदनीगु दँपौ ने.सं. ११३३, ११३४, ११३९ व ११४० या सम्पादन यानादीगु जुल । वय्‌कलं थीथी इलय् नेपालभाषा, अंग्रेजी व खय् भासं नेवाः कला, सांस्कृतिक इतिहास, बौद्ध कलाया बारे च्वसु, ज्यापौ अले संकिपाया संवाद व मे नं च्वयादीगु दु । वय्‌कः विशेष यानाः नेपाःपिने दुगु नेवाः कलाया बारे अध्ययन अनुसन्धान यायेगुया नापं नेवाः संस्कृतिया लिधंसाय् कम्प्यूटर गेम दयेकेगु ज्याय् नं न्ह्यचिलादीगु दु । थुलि जक मखु वय्‌कलं नेवाः संकिपा ख्यलय् निर्माण, निर्देशन, लेखन व एनिमेशन यायेगु ज्याया लिसें नेपालंपिने नेवाः नखःचखः व थीथी कर्मकाण्डया ग्वसाः ग्वयाः न्ह्यब्वयेगु नं यानादी ।

ने.सं. ११४२ य् वय्‌कःया नेपालय् बुद्ध प्रतिमाया इतिहास नांगु च्वसु गुथि पत्रिकाय् पिदंगु जुल । अथेहे ने.सं. ११४३ य् ‘Tantric Art of Aoghpasha Lokeshwor’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal; Bilampau Art, Handicraft Association of Nepal, Kathmandu, Nepal CN ,ने.सं. ११४२ य् ‘Visual language of Paubha paintings’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal, ने.सं. ११३८ य् ‘Ethnography of 18th Century Kathmandu through artworks’, Art & Materiality Conference, British Museum, London आदी थीथी गोष्ठी व सम्मेलनय् ज्यापौ न्ह्यब्वयादीगु दु । वय्‌कःया अंग्रेीज भासं इतिहास व जाति विज्ञान विषयया निगू सफू नं पिदंगु जुल ।

ने.सं. ११४२ य् हे त्जभ ब्चत या ‘Lakhay’, Solo Painting Exhibition, Classic Gallery, Kathmandu, Nepal वय्‌कलं च्वयादीगु किपा ब्वज्या जूगु दु । वय्‌कलं आःतकया दुने थीथी १५ गू विषयया च्वकिपा ब्वज्या यानादीधुंकूगु दु । ने.सं. ११३७ य् शंखधरया बाखं नांया एनिमेशन संकिपा नं दयेकादी धुंकूगु दु । अथेहे ने.सं. ११४१ य् नेवाः तिसा म्हसीके, ने.सं. ११३९ य् नेवाः नसा व विश्व सम्पदा सुचिकृत नेवाः थाय्‌बाय् म्हसीके, ने.सं. ११३१ य् प्रचलित लिपि सयेके व पौभाः म्हसीके नांया कम्प्यूटर गेम नं वय्‌कलं पिथनादीगु दु ।

वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात थीथी सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । गुगु थथे दु— ने.सं. ११३५ य् ‘Best Artist Award–Audiovisual’, Nepal Academy of Fine Arts, Kathmandu, Nepal; ने.सं. ११३१ य् ‘Best Online Games’, British Academy of Flim and Television Arts, London, UK, ने.सं. ११२१ य् ‘Best Cartoonist Award in South Asia’, Association of Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२१ य् ‘Special Award’, Clay Modeling in South Asia, Association या Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२० य् ‘Best Artist Award–Painting’, Nepal Art Council, Kathmandu, Nepal, ने.सं. १११५  य् Best Artist Award, 2nd Place–Painting, United Nations, Affiliations, USA, थथेहे वय्‌कःयात ने.सं. ११४३ दँय् राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः प्रतिष्ठान, नेपाल हस्तकला महासंघ, अक्षयश्वर परम्परागत बौद्धकला कलेज, हलिं नेवाः दबू नेपाःदेय् मूकवः व Dance Cultural Art Centre पाखें हनापौया लिसें सम्मान याःगु दु ।

जातः
मचाबुइबलय् ज्योतिषं ग्रह, राशि स्वयाः जातः च्वइ । उगु जातलय् मचाया ज्यूताः भिं जुइमा,
सुथां लायेमा, मंगल जुइमा धकाः गनेद्यःया किपा च्वकी । गुम्ह गुम्हेसिनं गृह मातृका बा लोकेश्वरया किपा नं च्वकू । थ्वया लिसें थीथी बां (बुट्टा) च्वयाः छाय्पाः नं याकू ।

इहि
मिसामचा न्हय्दँनिसें गुदँया इलय् इहि यायेगु चलन दु । थुबलय् सलाःपाः व म्वःकी च्वकी । चाया सलाःपातय् स्वस्ति च्वइगु व मचाया छ्यनय् म्वःकी छुकीगु खः ।

कय्तापुजा
मिजंमचाया कय्तापुजा याइबलय् छेँय् पलिइ चक्रया चिं च्वयाः पलिइ ती । अले छचाःलिं अष्टमंगल तयेगु याइ ।

इहिपाः
लुखा दुवाः
इहिपाः याइबलय् मिजंया छेँय् मूलुखाय् भमचा दुकायेत लुखादुवाः च्वयाः तिकी बा लुखाय् च्वये छिंसा लुखाय् हे च्वकी । थ्व बौद्धतय्थाय् लुखा फुसय् पंचबुद्ध (अक्षोभ्य, अमोघसिद्धि, बैलोचन, अमिताभ व रत्नसम्भव) च्वइसा वया नापनापं अष्टमंगल नं च्वइ । अले लुखाया जवय् खवय् च्वं क्वय् वाउँभत्तु, मिखा व कलश च्वइ । थ्व शैवतय् थाय् पंचबुद्धया थासय् गनेद्यः, व्रम्हा, सरस्वति, शिव पार्वती, विष्णु लक्ष्मी व कुमार च्वयेगु याइ ।

मरिकसि
इहिपाः याइम्ह मिजंपाखें भमचिया छेँय् मरिकसि यंकेगु चलन दु । थ्व मरिकसि चायागु थलय् (कसिइ) अष्टमंगल व मेमेगु बां नं छाय्पीगु याइ ।

ज्याःजंक्व
नेवाःतय्गु छेँय् सुं मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हुया साइतय् ज्याःजंक्व यायेगु चलन दु । थथे जंक्व याइबलय् ‘जंक्व पौभाः’ च्वकेगु याः । जंक्व याइगु थासय् छचाःख्यरं झिगू दिशाय् (पूर्व, पछिम, उत्तर, दक्षिण, इसान, बायव्य, आग्नेय, नैरित्य व च्वय् क्वय्या झिगू दिशाय्) झिम्ह दिकपाल (रक्षक)या दसिकथं कलश वा ध्वाँय् च्वइ । अथे हे गुंगः चाया कलशय् नवग्रहया चिं च्वइ । थुकथं हे च्यागः चाया कलशय् अष्टमंगल च्वइ ।
मू कलशकथं शैव समुदायय् तग्वःगु चाया कलशय् गनेद्यः, कुमार व शिवशक्ति च्वकीसा बौद्ध समुदायय् गनेद्यः व नीलवज्र च्वकी । थथे हे प्यंगू दिशाय् चतुर महाराज धकाः प्यम्ह द्यःया किपा नं ब्वइ । थुकी १) खड्ग महाराज २) चैत्य महाराज ३) बेण (विणा) महाराज ४) ध्वज (ध्वाँय्) महाराज दुथ्याः । थुपिं थीथी द्यःपिन्सं ल्हातिइ ज्वनातइगु ज्वलं खः । नेवाः समुदायय् मनू ७७ दँ ७ ला ७ न्हु दुकुन्हु न्हापांगु जंक्व यायेगु व अथे हे उम्ह मनूया आयुकथं निक्वःगु, स्वक्वःगु व प्यक्वःगु जंक्व यायेगु नं चलन दु । उगु चलनकथं जंक्व याइबलय् पुंतय्सं थीथी किपाज्वलं च्वयाबी ।
उगु ज्वलनय् मूकथं चाया कलशय् १) मू कलश २) अष्टमंगल ३) लाखे लसिं ४) तुयुम्ह नाग ४) फं दुम्ह नाग ५) सिन्हःमू ज्वलान्हाय्कं ६) गनेद्यः, ७) सलाःपाः च्वइसा भ्वँतय् १) लुखा दुवाः २) धिकाः ध्वाँय् ३) फय्गं ४) अष्टमंगल ५) चतुमहाराज ६) फलिंद्यः ७) म्वःकी ८) न्हय्म्ह
सल (न्हापांगु जंंक्वय्) ख) न्हय्म्ह हँय् (निक्वःगु
जंक्वय्) ग) प्यम्ह सल (स्वक्वःगु जंक्वय्) घ) च्याम्ह गरुड च्वइ । थुपिं ज्वलंलिसें बौद्धतय्सं पुलुइ विश्वबज्र च्वकाः तइसा शैवतय्सं पुलुइ त्रिशूल च्वकाः तइ ।

म्वःकी
थ्व छेँया पलिइ च्वय् तीगु म्वःकी खः ।

जंक्व खः
थ्व जंक्व खतय् जवंखवं वाउँम्ह सल च्वयाः छचाःलिं थीथी किपा च्वयाः छाय्पीगु खः ।

बौख्वाः
छेँय् छेँय् शान्ति स्वस्ति यायेत इलय् ब्यलय् बौख्वाः तयाः पुज्यायेगु व वयात दुवातय् वा छ्वासय् वाये यंकेगु याइ । बौख्वाः तुयुगु भ्वँतय् हाकुगु व ह्याउँगु उं जक छ्यलाः सादां च्वयेगु याइ । बौख्वाः तयेबलय् उकी लिसें म्वःकी नं तइ ।
झिम्ह दिकपालया दसिचिं
१) पूर्वय्– इन्द्र – बज्र चिं
२) पश्चिमय्– बरुण – नागचिं
३) दक्षिणय्– यम – यमदंद
४) उत्तरय्– कुबेर – गदा चिं
५) इसान कुलामय्– शिव – त्रिशुल चिं
६) वायुव्य कुलामय्– वायु – ध्वाँय् चिं
७) नैऋत्य कुलामय्– दैत्य – खड्ग
८) आग्नेय् कुलामय्– अग्नि – ज्वालाचिं
९) च्वय् (अघः)– चक्र चिं
१०) क्वय् (उघः) – कमन्दल
तःधंगु थासय् यज्ञ याइगु जूसा छगू दिशाय् छम्ह दिकपाल कापतय् च्वयाः खायेगु याइ । अले झिगः चाया कलशय् झिम्ह थीथी दिकपाल च्वयाः यज्ञ मन्दःया छचाःख्यरं दिशा मिले यानातइ । छकू तःकूगु कापतय् मन्दः च्वयाः उकी थीथी दिशाय् कथहं थीथी दिकपाल च्वयातयेगु नं याः ।
अष्टमातृका किपा च्वज्या
तःधंगु पुजाय् अष्टमातृकाया किपा च्वयाः ब्वयेगु पुज्यायेगु याइ । अष्टमातृका (अजिमा)या लिसें भैरव (आजुद्यः) नं च्वयेगु याः । १) भैरव २) काली ३) बाराही ४) इन्द्रायणी ५) ब्रम्हायणी ६) रुद्रायणी ७) वैष्णवी
८) महालक्ष्मी ९) कुमारी

नवग्रह किपा च्वज्या
ग्रहशान्तिया लागि नवग्रहया दसिचिं च्वइ । गथे
१) आदित्य – ह्याउँगु पलेस्वां
२) सोम – तुयुगु पलेस्वां
३) मंगल – खड्ग
४) बुध – जःमू माः
५) बृहस्पति – सफू
६) शुक्र – कमन्दल
७) सनि – खड्ग
८) राहु – चन्द्र सूर्य
९) केतु – खिपः
पंचबुद्धया चिं च्वज्या
बौद्धतय् पुजाय् पंचबुद्धया दसिचिं च्वयाः तइ ।
वंचुम्ह– अक्षोभ्य – पूर्व दिसाय् – वज्र चिं – किसिं
वाउँम्ह– अमोघसिद्धि– उत्तर दिसाय्– विश्ववज्र चिं –गरुद
तुयुम्ह– वैलोचन – दथु दिसाय् – चक्रिचिं – सिंह
ह्याउँम्ह– अमिताभ– पछिम दिशाय्– पलेस्वां चिं– म्हय्खा
म्हासुम्ह– रत्न सम्भव – दक्षिण दिसाय् –रत्न चिं – सल

ख्वाःपाः दयेकेगु
नेवाःतय् तजिलजिइ ख्वाःपाः प्याखंया तःजिगु मू व थाय् दु । थ्व थीथी द्यःपिनि गं प्याखं, दीप्याखं, महाकालि प्याखं, भैलः प्याखं, नवदुर्गाया गंप्याखं, काति प्याखं, लाखय्, पुलुकिसि, सवःभुक आदिया ख्वाःपाः दयेकाः उकी थीथी उंनं छाय्पिइगु खः । थौंकन्हय् थ्व सर्वसाधारणयात देश विदेशया पर्यटकतय्त थीथी कथं दयेकाः मिइगु नं याः ।

उपचारय् पुंज्या
सुं मनू म्हं मफइबलय् चीग्वःगु चाया ग्वंपचाय् नाग च्वयाः ध्वंप्वालय् पुँइ हायेगु याइ । अथेहे बांख्वाः च्वयाः दुवातय् बौ वायेगु याइ । सुयां म्हय् छचाःलिं जनाकै (ज्वःनागं न्याःगु कै) वइबलय् म्हय् कैलय् सिंहया म्हुतु लाकाः कै नुनाच्वंम्ह सिंह च्वकेगु याइ ।

जात्राय् पुंज्या
रथ जात्रा
येँय् चौलाथ्व अष्टमी (चैत दशैं) खुन्हु जनबहाःद्यःया रथ साली । यंलागाः चतुर्दशि व यंला पुन्हि (येँयाःपुन्हि)बलय् कुमारी, गनेश, भेलुया रथ साली । यलय् बछलाथ्व पारुखुन्हु बुंगद्यः रथय् तइ ।
ख्वपय् भैलःखः व नकिं खः सालिइ थथे द्यःया रथ साले न्ह्यः रथया घःचालय् मिखा च्वइ । अथे हे घःमालय् भैलःद्यःया ख्वाः च्वइ । थथे पुँनं रथय् मिखा मकंकूतले रथ साली मखु ।

येँयाः पुन्हिबलय्
येँया पुन्हिबलय् येँय् थीथी द्यः ब्वयेगु याइ । गथे वंघलय् आजुद्यः व बाका भैलः, हनुमानध्वाखा लाय्कुलिइ हाथाद्यः (मरुइ यमाद्यःपिं) ब्वइ । इपिं द्यः ब्वये न्ह्यः इपिं द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ ।

पौभाः च्वज्या
नेवाःतय्गु पौभाः हलिमय् नांजाः । थ्व थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा विशेष सिप व कला छ्यलाः च्वइगु खः । थ्व विशेष कापतय् थीथी अस्तर तयाः(क्यानभास दयेकाः) थुकी पौभाः किपा च्वइगु खः । नेवाःतय् गुथि, पज्रां व तःजिगु पुजाय् पौभाः ब्वयेगु याइ ।
थीथी किपा च्वज्या
मनूया किपा, थाय्बाय्या किपा, थीथी नखःचखः, जात्रा व नेवाःतय्गु थीथी तजिलजि न्ह्यब्वइगु किपा च्वयेगु चलन दु । थुपिं थीथी देगःया अंगलय् व लाय्कू बा तखागु छेँया अंगलय् किपा च्वयेगु याः ।
थुपिं किपा आधुनिक चित्रकलाया शैलीं क्यानभास बा भ्वँतय् किपा च्वयाः छेँय्छेँय् ब्वयेगु याः । थुपिं बांबांलाःगु किपा देस विदेशय् पर्यटकतसें न्यानायंकाः हलिमय् नेवाः किपा व तजिलजिया प्रचार जुयाच्वंगु दु ।