सामाजिक ज्याय् मंकाःकथं धार्मिक, परम्परागत व जात्रा आदिया मंकाः ज्या न्ह्याकेत सतः वा चपाः नं दयेकातःगु दइ, तर थुपिं धाःसा ब्यक्तिगत वा पारिवारिक जीवन हनेत दयेकातःगु छेँखाया स्थापत्यकलानाप ज्वः मलाः । सतः वा चपातय् ब्यक्तिगत छेँय् थें मातं, च्वतँ वा बैगः दइ मखु । तःम्ह मनूत मुनेत छिंक चकंगु थाय् दइ । परिवारजन मच्वनीगु जूगुलिं थुज्वःगु भौतिक संरचनाय् भुतू वा बैगः नं दइ मखु । बरु आपालं चपाः व सतलय् थीथी जात्रा, पर्व, दाफा भजन, गुथि मुनेगु वा संस्कारनाप सम्बन्धित द्यःपिनि मूर्तित दयाच्वनी । अथे हे कलात्मक सँझ्याः, विमानझ्याः व थीथी आकृति कियातःगु त्वानासिँ नं दइ । गनं गनं दुहां वनीगु मूलुखा व उकिया च्वसं कलात्मक त्वलं नं दइ ।

ततःधंगु सामाजिक ज्याखँ न्ह्याकेत सहलह ब्याकेछिंक मनू मुनेगु चकंक दयेकातःगु छेँखा तर निजी छेँय् थें क्वथा, मातं च्वतँ मदुगु संरचना सतः वा चपाः खः । नेवाः वस्तीया दुने सामाजिक आवश्यकता कथं छगू वा छगू सिबें अप्वः सतः, चपाः दयाच्वनी । थ्व सुं व्यक्तिया स्वामित्वय् मखुसें गुथि अन्तर्गत समाजया मंकाः जुयाच्वनी ।
तर फल्चा धाःसा लँजुवाःतय्त झासुलनेत वा बहनी बासं च्वनेमाल धाःसा सुविधा कथं लँय् लँय् चकंक अले झ्याः लुखा मदयेक थांग्वःत धंकाः दयेका तइ । नेवाः वस्ती दुने थुज्वःगु फल्चा त्वाःत्वाः पतिकं ध्वदुइ । अथे हे तःजिगु देवस्थल वा तीर्थस्थलय् नं भक्तजनपिनिगु सुविधा वा सकलें मुनाः दाफा हालेगु, भजन यायेगु, तुतः ब्वनेगु, पाठ यायेगु ज्यायात छिंक दयेकातःगु दइ । इलं लाःबले थःगु छेँय् पिने फल्चाय् मुनाः त्वाःबहाः ज्याथपिनि सहलह ब्याकेगु, ञं प्यनेगु, इताः निलेगु, सुकू थायेगु, चिकं बुकेगु याइ । गुथिपाखें थुज्वःगु भौतिक संरचनाया इलय् ब्यलय् दयेके, ल्ह्वनेगु, भिंकेगु याइ ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् सतुंगलय् विष्णुदेवीया जात्रा जुइ । थ्व जात्राया झ्वलय् भेलुया नं जात्रा जुइ । जात्राया झ्वलय् ब्वसिगां, ल्ह्वंखा व मच्छेगांया द्यः बःखुइ हइ । बःखुइ फुक्कं द्यःया विधिवत् पुजा लिपा छखः छखः यानाः द्यः ल्ह्वनायंकी । थिंलाथ्व दशमिकुन्हु ल्ह्वंखा, ब्वसिगां व मच्छेगांया द्यःखः यंके धुंकाः दकलय् लिपा सतुंगःया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । मच्छेगांया द्यःखः ल्ह्वनाः खुसि पारि मन्दु धयागु थासय् थ्यनेवं ल्हाः ल्ह्वनाहइ, अले जक सतुंगःया विष्णुदेवीया मूर्ति खतय् तयाः जात्रा याइ । न्हापां भेलुखः ल्ह्वनी, अले विष्णुदेवीया द्यःखः ल्ह्वनाः जात्रा याइ । जात्राया झ्वलय् संखननि व भंसाः त्वालय् द्यःयात भमचित लसकुस याये थें फं लुनाः ताःचा ज्वंकाः दुकायेमाः । द्यःखः द्यःननिइ थ्यंकाः जात्रा क्वचाइ ।

लूनिभाः आटर््सपाखें ने.सं. ११२४ स निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता पल्पसा डंगोल खः । थुकी बाखं व निर्देशक आर्यम नकःमि जुयादीसा छाँयाकार मनराजा श्रेष्ठ खः । संकिपाया कलाकारकथं हृदय प्रसाद मिश्र, पल्पसा डंगोल, सिन्तिया सेन ताम्राकार व कुञ्जना घिमिरे दुथ्याः । संकिपाय्‌ मखुगु खँ नं सत्य धरोधर्म धकाः पाःफलकि खःगु खँ थें च्वने यः धयागु खँ न्ह्यब्वया तःगु दु ।

नेपालभाषा पुनर्जागरण– कालया महारथी महाकवि सिद्धिदास महाजुं च्वयादीगु खुगू सर्ग दुगु खण्डकाव्य खः– सत्य–सती । थ्व खण्डकाव्यया निगूगु संस्करण ने.सं १०९६य् लुमन्ति खलः पाखें पिदन । थ्व खण्डकाव्य, खण्डकाव्यया शास्त्रीय नियम पालन मयासे नं खण्डकाव्यया रचना यायेफु धैगु क्यनेकथं छम्ह साधारण मिसाया जीवनीयात कयाः नानी छिं छु धयाःका धैगु न्ह्यसःया लिसः कथं धर्म तोते मखूका धकाः समस्यापूर्तिया रुपय् च्वयातःगु काव्य खः । खण्डकाव्यया मू नकिंया नामं सत्यसती धकाः शीर्षक छुनातःगु थ्व खण्डकाव्य कवि सिद्धिदासया काव्य प्रवृति जक उजागर याइगु काव्य मजुसे नेपाःया भौगालिक, सांस्कृतिक तथा तत्कालिन सामाजिक मूल्य मान्यता नं म्हसीकेबीगु काव्य खः ।

भाजु सत्यनारायण डंगोलया जन्म अबु अष्ट डंगोल व मां द्योचा डंगोलया कोखं येँ टोखाया यंगाल त्वालय् ने.सं १०९७य् जन्म जूगु खः । भाजु डंगोल युवा पुस्ताया छम्ह सक्रियम्ह नेवाः अभियन्ता खः । लः क्याम्पसं बी.एल यानाः कानुनी व्यवसाय नापं समाज सेवाया ज्याय् सर्मपित जुयाच्वनादीम्ह थ्वय्‌कलं थःगु विद्यार्थी कालं निसें थीथी नेवाः खलः पुचः स्वनेगुया नापं थीथी संस्थाया दुजः सल्लाहकार आदि जुयाः ज्या यानादीगु दुसा नेपालभाषा व नेवाः हक अधिकारया निंतिं जुइगु प्रत्येक आन्दोलनय् सक्रिय ब्वति कयाः झायाच्वनादीगु दु ।

थ्वय्‌कः संलग्न जुयादीगु संस्थात खः— नेवाः ल्याय्‌म्ह दबूया संस्थापक अध्यक्ष, नेवाः देय् दबूया पूर्व केन्द्रीय सचिव (थौंकन्हय् महासचिव), नेवाः देय् दबूया विधान संशोधन समिति –११४० या सदस्य, टोखा नेवाः गुथिया सल्लाहकार, टोखा महोत्सव आयोजक कमिटी २०७०या सचिब, टोखा साँस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणाया लागि कार्यविधि मस्यौदाकर्ता, लोकतान्त्रिक नेवाः संघया केन्द्रीय अध्यक्ष, पहिचान सहितया स्वायत्त राज्यया मागया आन्दोलनय् (नेवाः देय् दबूया स्वय्‌मसेवकया कजि), टोखा नगरपालिकाया पुलांम्ह कानूनी सल्लाहकार, न्हूजः पुस्तकालय टोखाया संरक्षक सदस्य आदि जुयाः नेपालभाषा व नेवाः जातिया अधिकारया नितिं जुइगु आन्दोलनय् सक्रीय भूमिका निर्वाह यानादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सत्यनारायण ताम्राकार नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९७ सालय् भोजपुर जिल्ला टक्सारय् जूगु खः । लिपा वय्‌कः थाय्‌बाय् हिलाः विरानगरय् च्वंझाःगु जुल । वय्‌कःया मांया नां लक्ष्मी कुमारी व बाःया नां गंगाबहादुर ताम्राकार खः । वय्‌कः नेवाःतय् उत्थानय् सदां न्ह्यचिलादी । वय्‌कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु –झी पुचः विराटनगर (सल्लाहकार), धर्मादेय सभा मोरङ, विराट बौद्ध संघ आदि । वय्‌कलं नेपाल भाषा व नेवाः संस्कृतिबारे यक्व च्वसु च्वयादीगु दु । अथेहे छुं कविता नं च्वयादीगु दु ।

सत्यनारायण मानन्धर
सत्यनारायण मानन्धर म्येच्वमि, लय्‌चिनामिलिसें छम्ह बांलाःम्ह म्ये हालामि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ख्वपया तःमारि त्वालय्‌ ने.सं. १०८६ चौलागाः चःह्रे, मंगलबारखुन्हु जूगु खः । थ्वय्‌कः अबु लक्ष्मीनारायण मानन्धर व मां श्यामावती मानन्धरया तःधिम्ह काय्‌ खः । थ्वय्‌कःया इहिपाः ने.सं. ११०९ तछलागाः द्वादसि, सुक्रबारखुन्हु रजनीनापं जूगु खःसा थ्वय्‌कःपिनि छम्ह काय्‌ व छम्ह म्ह्याय्‌ दु ।
छेँय्‌ अबु नं प्याखंम्वःलिसें संगीतप्रेमी जूगुलिं थ्वय्‌कः नं मचा इलंनिसें संगीतय्‌ नुगः क्वसाःम्ह खः । थ्वय्‌कलं छेँय्‌ हे च्वना विश्व कायष्ठपाखें संगीत सयेकादीगु खःसा लिपा संगीत प्रविण श्रीराम आचार्यपाखें पूवंक संगीत शिक्षा कयादीगु खः ।
झिगू तगिमय्‌ ब्वनेकुथी ब्वनाच्वंगु इलय्‌ हे थःम्हं संगीत तयाः म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कःया न्हापांगु म्ये ‘छन्त स्वस्वं छ बांलानाः न्हिले मास्ते वल’ खः । तर थ्वय्‌कलं दकलय्‌ न्हापां हालादीगु म्ये च्वमि दुर्गालाल श्रेष्ठ व द्वारिकालाल जोशीया लसय्‌ ‘भ्यगतय्‌ ह्वःगु नलाःस्वां नं’ खः । थुगु म्ये ने.सं. ११०७ स पिदंगु ‘मन छकः याउँक दिके’ म्येचालय्‌ दुथ्याः । ने.सं. ११०८ पाखे येँया थँहितिइ च्वंगु नेपाल मैत्री अध्ययन मण्डलया नीन्यादँ बुन्हिया लसताय्‌ जूगु नेपालभाषा म्ये धेंधेंबल्लाःसं ब्वति कयाः थ्वय्‌कलं हालादीगु म्ये ‘अथें अथें छुं छु मखु थें’ उगु हे मण्डलं ने.सं. ११०८ स पिथंगु म्येचाः ‘बांबांलाःगु म्ये’ स दुथ्याः ।
छगू इलय्‌ मल्ल जुजुपिन्सं च्वयातःगु अले योगेशराजया लसय्‌ प्यपु म्ये हालाः थ्वय्‌कः आपालं लोकंह्वाःगु खः । म्येग्वः व लसय्‌ आपालं ध्यान तयादीम्ह थ्वय्‌कःया आःतक्क सुइपुं मल्याक म्ये पिदने धुंकूगु दुसा पिदनेगु नं ल्यं दनि । थ्वय्‌कलं थःम्हं हे लसय्‌ हनादीगु म्ये च्यापुति दु । उकी मध्यय्‌ शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीजुयात अभिनन्दन याःबलय्‌ थ्वय्‌कलं लसय्‌ हनादीगु म्ये न्ह्यब्वःगु खः ।
थ्वय्‌कलं हालादीगु म्येया म्यूजिक भिडियो दकलय्‌ न्हापां ‘मतिना स्वां’स पिदंगु खः, आःतक प्यपु पिदने धुंकूगु दु । उकी मध्यय्‌ दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय्‌ न्ह्यू बज्राचार्यं लसय्‌ हनादीगु ‘न्यय्‌न्यापाः झ्याःया दरबार’ यूट्यूबय्‌ तकसं लोकंह्वाना च्वंगु दु । वय्‌कलं ने.सं. १११८ दँपाखे रेडियो नेपालं स्वर परीक्षा ताःलाका दीगु खः । अन छुं खस भाय्‌या म्येलिसें ‘जिगु देश छ यः’ दुर्गालाल श्रेष्ठया च्वसाय्‌ द्वारिकालाल जोशीया लसय्‌ नं रेकर्ड यानादीगु खः । गुगु म्ये तसकं लोकंह्वाः । नेवाः एफ.एम.या इतिहासय्‌ दकलय्‌ न्हापां थ्वःगु म्ये नं थ्व हे खः ।
च्याचालं मल्याक नेवाः म्येचालय्‌ म्ये हालादीम्ह थ्वय्‌कलं थःम्ह हे ‘सः सत्यनारायणया’ व खस भाषाया ‘बिरानीमा’ म्येचाः पिथनादीगु दु । थःम्ह हे च्वयाः लसय्‌ हनाः हालादीगु खस भाय्‌या म्ये ‘केही पाउने आशमा केही गुमाउने त्रासमा’ खः । वय्‌कःया आःतक पिदंगु मेमेगु म्येचाःत थुकथं दु– ‘लसय्‌ हंगु विरोध’ (ने.सं. १११६), ‘मय्‌जुलानिझ्याः’ (ने.सं.१११९), ‘जः मालाच्वंगु सः’ (ने.सं.११२०), ‘छतिकि’ (ने.सं. ११२०), ‘हाकनं छक्वः’ (ने.सं.११२१) । थ्वय्‌कलं ‘सत्यन्’ या नामं म्येय्‌ संगीत नं तयेगु यानादी ।
थःगु लजगाया हुनिं संगीत ख्यलय्‌ यक्व ई बी मफुम्ह थ्वय्‌कः भक्तपुर एफ.एम.या छम्ह संचालक नं खः । थ्वयकःपिन्सं ने.सं. ११३४ पाखेनिसें थः अबुया नामं अक्षयकोष तयाः भ्यलुख्यःया आदर्श आजाद उच्च मा.वि.स एस.ई.ई. तगिमय्‌ दकलय्‌ अप्वः ल्याः हःपिं निम्ह ब्वनामिपिन्त सिरपाः बीगु यानादीगु दु ।

गायक सत्यनारायण राजभण्डारीया जन्म वि.सं. २००९ सालय्‌ अबु लक्ष्मीप्रसाद राजभण्डारी व मां मि।ी राजभण्डारीया कोखं जूगु खः । २०२२ सालं निसें म्ये हालेगु सुरु यानादीम्ह वय्‌कः व जुजुकाजी रंजीतया ज्वः तसकं लोकंह्वाः । नेपालभाषा भाषिक आन्दोलनया झ्वलय्‌ वय्‌कलं संगीत ख्यलं तःधंगु योगदान यानादीगु दु । ‘स्वःलिसे स्वये मगाः, हिसि दुम्ह मय्‌जु’ वय्‌कःया तसकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । नेवाः म्येया ख्यलय्‌ ल्वःमंके मफइम्ह वय्‌कलं खस नेपाली म्ये नं हालादीगु दु ।

नेपालभाषाया छम्ह भाषिक अभियन्ता भाजु सत्यनारायण मानन्धरया जन्म ने.सं १०६७ इ मां श्रीकुमारी मानन्धर व अबु कान्छाभाइ मानन्धरया कोखं येँया झोछेँ त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कःया साहित्यिक नां सत्यनारायण साय्‌मि खः । थ्वय्‌कःया जन्म येँ जूगु खःसां लिपा थ्वय्‌कः बारा जिल्लाया परसौनी च्वनादिल । सत्यनारायण साय्‌मि स्वनिगलं पिनेच्वनाः अर्थात् वीरगंजय् च्वनाः नेपालभाषा तथा नेवाः संस्कृति प्रचारप्रसार व प्रवद्र्धन यायेगु ज्याय् आपालं योगदान बियादीम्ह व्यक्तित्व खः । थ्वय्‌कलं नेपालभाषा खलः विरगंजया नायः (ने.सं ११०१) जुयाः तःदँ तक ज्या यानादिलसा मेपिंत नं नेपालभाषं च्वकेबीगु निंतिं थम्हं नं थीथी पत्रपत्रिकाय् निबन्ध कविता च्वयेगु यानादिल । थथे थ्वय्‌कःया पिदंगु छपु न्ह्यथनेबहगु च्वखँ खः चित्तधर हृदयया सन्देश (नेपाल, ३२/५ ने.सं११०४)। अथे हे थ्वय्‌कलं नेपालभाषा खलः नांगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दुसा वय्‌कःया नेपाः देय् नेवाः राष्ट्र सफू पिदंगु दु ।