साहित्य ख्यलय् ससा नामं परिचितम्ह भाजु सन साय्मिया जन्म ने. सं. १०८४ चौलगा पञ्चमीकुन्हु मां प्रेममाया मानन्धर व अबु केशवलाल मानन्धरया कोखं पाखापुखूद्यां येँय् जूगु खः । नेपालभाषाय् एम.ए. व सामाजिक विषयय् बि.एड. यानादीम्ह वय्कः महाँकाल मा.वि.या प्रधानाध्यापक जुयादीधुंकूगु दुसा रत्नज्योति बहुमुखी क्याम्पसय् नेपालभाषाया उपप्राध्यापक नं जुयादीगु दु ।
थःगु विद्यार्थी इलंनिसें च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्कःया न्हापां पिदंगु च्वसु न्वसुलिसे सतिक च्वयेगु नेवाः भाय् (इनाप ल्याः ३, ने.सं. ११०५) खः । अथेहे थ्वय्कःया पिदंगु सफू खः — कात्ति प्याखं (ने.सं.११२२), येँया साय्मितयगु संस्कृति व संस्कार (ने. सं. ११२२), नेपाःया जात्रा (ने.सं. ११२९), सांस्कृतिक पर्यटन (ने.सं. ११३५), येँदेय् म्हसीके (स्थानीय विषय पाठ्यपुस्तक सहलेखन ने.सं ११४१) व नेपाल मण्डलको मौलिक जात्रा परम्परा (ने.सं. ११४२) खः । थुपिं सफू बाहेक वय्कःया थीथी पत्रिकाय्, चिनाखँ, बाखं, छधाः प्याखं, नियात्रा, संस्कmति आदि विषयया तःपु च्वसु नं पिदंगु दु ।
थ्वय्कलं थीथी पत्रिकाया सम्पादन व सफूया अनुवाद नं यानादीगु दु । गथे— कुलां दँपौ ल्याः १०, ११, १२ (सम्पादक ), सुकुन्दा दँपौ दँल्या : ३, राजमति, देशय्मरू झ्याः व महाँकाल स्मारिका (सहसम्पादक)। वय्कः रेडियो सगरमाथा १०२.४ (ने से ११२१) या संवाददाता खःसा ईल्वहँ मचा लय्पौया स्तम्भकार नं खः ।
अथेहे वय्कलं महाप्रज्ञाको आत्मकथा, बौद्धऋषि महाप्रज्ञाको आत्मकथा नांगु नेपालभाषाया सफूयात नेपालीं अनुवाद यानादीगु दुसा मेपिंत मखु थःत त्याके नेपालीया नेपालभाषाय् अनुवाद यानादीगु दु । थ्वय्कः एच.के.कपालीया जि नेवाः बाखं सफूया पिकाकः नं खः।
भाजु सन् साय्मिं थीथी संस्था गथे— कुंला साहित्य पाःलाः, सुकुन्दा साहित्य पाःलाः, अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाः, सितु पत्रिका, नेपालभाषा मंकाः खलः येँ, नेपाल लिपि गुथि, नेवाः स्यनामि दबू नेपालमण्डल आदि संघ संस्थाया थीथी पदय् च्वनाः नं आपालं ज्या यानादीधुंकूगु दु ।
थ्वय्कलं थः मांबौया नामं– प्रेममाया केशवलाल लुमन्ति छात्रवृत्ति सिरपाः, श्री महाँकाल रनिङ्ग शिल्ड चेस प्रतियोगिता (ने.सं. १११८) स्थापना यानादीगु दुसा थम्हं नं ने.सं. ११३२य् ईलोहं एल्भिस जोशी सिरपाः त्याकादीगु दु ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सनकमान बाटाजु नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९९९ पुष १५ य् जूगु खः । वय्कः नेवाः खलः कास्कीया न्हापायाम्ह महासचिव खः । थौंकन्हय् वय्कः सल्लाहकार जुयादी । वय्कः भिमसेन द्वादसि नांगु संस्थाया नं नायः जुयादी ।
सनम कुमार श्रेष्ठ कलाकारिता ख्यलय् छम्ह निर्देशक, कलाकार व मेकअप आर्टिष्ट जुयाः ज्या यानाच्वंम्ह खः । येँया वँतु त्वालय् ने.सं. १०८० चिल्लागाः चःह्रे, सनिबारखुन्हु बूम्ह वय्कःया अबुया नां पहलमान श्रेष्ठ व मांया नां पार्बति श्रेष्ठ खः । वि.सं. २०४४ सालय् पिदंगु नेवाः संकिपा “सिलु”इ म्हिताः कलाकारिता ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह वय्कः ‘न्हाय्कं’ संकिपाया च्वमि अले ‘लाय् मदु पसः कलाः मदु ससः’, ‘मतिना ला अन हे दु’, ‘ख्याः बच्छि नी बच्छि’, ‘गज्याःगज्याःपिं मनूत दइ थन’ लिसेंया झिगूति नेवाः संकिपाया निर्देशन यानादीम्ह खः । संकिपा, प्याखं, म्यूजिक भिडियो लिसें कलाकारिताया थीथी विधाय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह वय्कलं मेकअप, अभिनय, निर्देशन व च्वज्या नापं यानाः प्यसःगुलिं मल्याक संकिपाय् ज्या यानादी धुंकूगु दु । पेजथ्री पिपुल्स च्वइस अवार्ड वि.सं. २०६६ व नेपालभाषा स्टार म्युजिक भिडियो अवार्ड २०७७ लगायतया सिरपाः त्याकादी धुंकूम्ह वय्कः थीथी सम्मानपाखें सम्मानित जुयादी धुंकूम्ह खः ।
सनांघासा फकंहःया दं फिनाः दयेकातइगु छता परिकार खः । थुकिया सवाः पाउँइ । गुलि अप्वः पाउँल उलि थुकिया सवाः साःगु तायेकी । स्वकं सनांघासा जक नयेगु याइ मखु । जा बजि नयेबलय् अचार नयेज्वलं ल्वसा यानाः नइ । गुथि भ्वय्बलय् थुकियात छता घासाताकथं नं तयेगु याः । फकं यक्व दइगु गुंला यंलाया बखतय् फीगु याइ ।
सुकूगंगु व गने धुंकूगु फकंया सनांघासा फी मखु । क्यातुगु व दुचू हःया दँनं नं फीगु याइ मखु । छाःछाःगु हःया दं जक तयाः फीगु याइ । लखं प्याकी मखु । कापः छकुतिं हुयाः यचुकी । धू बाय् चा यक्व प्यपुना च्वंगु दःसा जक सिलाः गंकी । थुकियात नं कापतं हुइ । न्यताः व हः लिकाइ । हःयागु स्वकंचा दयेकी । बःचा बःचा हाकः जुइक दं त्वाः ल्हानाः निभालय् पानाः यलेचिंकी । दँनय् च्वंगु पिलि तुनाः नं फीगु याः, मतुसे नं फीगु याः । तुनाः फिनातःगु नयेबलय् क्यातुसे च्वनी । अथे यानाः फीबलय् भचा जक बिचाः याये मफुत धायेव हे गी नवयाः स्यने यः ।
यलेचिंगु गात धायेव थल छगलय् तयाः पःका चिकं बाय् तूचिकं भचाभचा तयाः बुली । चिकनं बुलेधुंकाः हलू, पःकाचुं व त्यबूचुं तयाः उतिग्यंक वाली । पःकाचिकनं बुलागुलिइ पःकाचुं भचा म्ह्व जक तइ । हलू धाःसा म्हासुसे च्वंक हे तइ ।
सनांघासा चाया थलय् फीगु याइ । आवश्यकता कथं तग्वःगु बाय् चिग्वःगुलिइ फी । म्ह्व जक दयेव गाःसा क्वरिं, भ्यगः बाय् कसिइ नं फीगु याइ । यक्व माःसा क्वंचा व त्यपय् नं फी । फीत थल यच्चुक सिलाः गंक पायेगु याइ ।
सनांघासा फीबलय् चितुचिनाः फी मखु । धंकाः नं तइ मखु । ग्वतुकाः बः बः यानाः माथंवंक तयाः पाचुकी । ल्हातिं जक तितियानाः बुलुहुं पचिंकेगु याइ । द्यःने लप्ते बाय् फकंहः व सालुक सु छबःचा तयाः अप्पां त्ययेकेगु बाय् पुसा तयेगु याइ । फिनाः च्यान्हुनिसें झिन्हुया दुने सनांघासा बुइ ।
नेवाःतय् गुथि भ्वजय् सनांघासाया यक्व भूमिका दयेगु याः । थुकियात छता घासाकथं काइ । ज्याथाया पञ्चदां गुथिखलःपिनि पञ्चदां गुथिबलय् सनांघासा तयाः गुथि भ्वय् नयेमाःगु व त्वालय् इनाः नकेमाःगु रीति दु । पचलीया द्यःगू खलःपिनि नं ननि, त्वाः चुकपतिं सनांघासा इनेमाःगु चलन दु । थुकिया पलेसा गच्छे अनुसार द्यःयात जाकि व ध्यबा द्यछायेगु याइ ।
दुरुफकंयागु नं सनांघासा दयेकू । थुकिं दयेकीगु सनांघासा फिनाः मदयेकुसे वालाः दयेकी । यचुकेगु दक्वं फकंयागु थें हे याइ । छलांगु बाला व प्यलांगु हाकः जुइक तानाः चिं बुलाः बाघौति अथें तयातइ । गलय् जुल धायेव दं जक लिकयाः चि मसला व पाउँ तयाः वालाः मी चिकं क्वयेकाः नयेगु याइ ।
सनेट पश्चिमि साहित्यय् पिदंगु छगू चीहाःगु न्हूगु काव्य विधा खः । सनेट लयबद्ध यानाः चिनातःगु झिंप्यझ्वःया काव्यया प्रकार खः गुकी न्हापांगु च्याझ्वलय् कवियात प्रभावित याःगु वस्तुस्थितिया चित्रण दइसा लिपायागु खुझ्वलय् व वस्तुस्थितिं पिज्वयेकूगु परिणामया चित्रण दइ ।
नेपालभाषा साहित्यय् थथे सनेटया न्हापांम्ह प्रयोक्ता कवि केदारमान ‘व्यथित’ खः । वय्कःया ने.सं १०७०स पिदंगु छ्वास पाश्चात्य काव्य साहित्यय् प्रचलित सनेट शैलीया प्रयोग यानातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु काव्य खः । झिंप्यझ्वःया छपु छपु कविता यानाः च्वयातःगु थ्व संग्रहलय् न्हापांगु च्याझ्वलय् वस्तुस्थितिया चित्रण, अनं प्यझ्वलय् व वस्तुस्थितिं हःगु प्रतिक्रिया अनं दकलय् लिपायागु निझ्वलय् कविं थःगु बिचाः प्वंकेगु यानातःगु दु । नेपालभाषाय् न्हूगु प्रयोग धकाः थ्व सफूयात च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः देछाःगु दु ।
नेपालभाषाया मेगु सनेटया सफू कवि रेवतिरमानन्द श्रेष्ठं च्वयादीगु मलख काव्य सफू खः । मुक्तक गजल, हाइकु थें नेपालभाषाय् सनेटया सफू उलि पिदंगु मदु ।
सन्तकुमार शाक्य धातु मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कः ने.सं. १०६८ थिंलाथ्वः अस्तमि, आइतबारकुन्हु बौ स्व. चिनियाकाजी शाक्य व मां रत्नदेवी शाक्यया कोखं यलया ओकुबहाल, महाबौद्धय् जन्म जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व. चिनियाकाजी शाक्यया हःपाःकथं १०८३ दँनिसें कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । सीया थी थी द्यःत दयेकाः चां भुनाः ढाले यानाः रौद्ररुप, शान्तरुप अन्तरगतया थी थी कलाय् निपूर्ण, मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेका दीगु दु । अथे हे चीधंगुनिसें भिमकाय मूर्तितक श्रृजना यानादीगु दु, कल्पना व म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्ह्यब्वदीगु दु । ब्वज्या ः १) घरेलु तथा ग्रामीण उद्योग बिभागया आयोजनाय् हस्तकला प्रदर्शन २०४८ २) नेपाल हस्तकला संघया ग्वसालय् ५ औं हस्तकला ब्यापार मेला २०५३ ३) नेपाल विजनेश एक्सपो २००१ ४) बौद्ध विहार संघया ललित बौद्ध कला प्रदर्शनी २०६२ । सिरपाः– उत्कृष्ट घरेलु उद्यमी पुरस्कार २०५७ २) नेपाल हस्तकला संघपाखें उत्कृष्ट कलाकार पाखें सम्मानित ३) नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानपाखें अरनिको राष्ट्रिय ललितकला प्रज्ञा पुरस्कार । न्ह्यथनेबहःगु कला— ने.सं. ११३७ कछलाथ्वः तृतिया, बुधबारखुन्हु भारतया महामहिम राष्ट्रपति प्रणव मुखर्जी तथा
ने.सं. ११३८ बछलागाः एकादसि, सुक्रबारखुन्हु भारतया प्रधानमन्त्री नरेन्द्र मोदीया नेपाल भ्रमणया अवसरय् येँ महानगरपालिका व जनकपुर महानगरपालिकापाखें द्यछाःगु महानगरया ताःचा व थी थी उपहारया निर्माण । २) च्वभालय् ७ फिटया सहस्रभुज अवलोकितेश्वर निर्माण ३) येँ सीघः गुम्बाय् ९ फिटया सहस्रभुज अवलोकितेश्वर व ३ फिटया तारा निर्माण । ४) श्री पद्मवर्ण महायान विहारय् ७ फिटया सहस्रभुज अवलोकितेश्वरया निर्माण ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सन्तलाल श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कः तनहुँ जिल्लाया व्यास नगरपालिकाय् च्वनादी । तनहुँइ च्वंपिं नेवाःतय्त भाषा, संस्कृतिया ल्याखं छथाय् माःहनाः तयेगु ज्याय् वय्कलं नेतृत्व यानाः वैच्वनादीगु दु । वय्कः तनहुँ नेवाः खलः दमौली व व्यास गुथिलिसे आवद्ध जुयादी ।
येँया भाजु चिनियाँमान व मय्जु मङ्गलदेवीया काय्भाजु सन्तोषमान सन् १९३८ स बूम्ह खः । भारतया ओस्मानिया विश्वविद्यालयपाखें सन्र १९६१ सं एमबिबिएस क्वचायेका वःगु खः । वेलायत वनाः सन् १९६७ स उच्चशिक्षा सिधयेकावःगु खः । मनूया सेँया ल्वय् सम्बन्धय् न्हापां ब्वनावःपिं नेपाःया विज्ञत मध्यय् थ्वय्कः छम्ह खः ।