हरिभक्त माथेमा न्ह्यच्वःगु माध्यमिक ईया न्ह्यलुवाः कवि खः । तत्कालीन राणा शासकत पाखें सरदार उपाधि कायेखंम्ह हरिभक्त माथेमाया हिन्दी काव्य सफू भजन माला (ने. सं १०४९) पिदंगु दु । थ्व म्ये सफुलिइ न्हय्पु नेपालभाषाया म्ये नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकी मन मसिया व दुःख सिया च्वना रे ज्ञानी मय्‌जु, बन झा छितः नाप लाये रे थेंज्याःगु आत्मज्ञान आत्मचेतना थनेगु कथंयागु म्येँ दुथ्याःगु दु । थ्व म्ये तत्कालीन समाजय् तसकं हे लोकंह्वाःगु खनेदु ।

येँ, नघःत्वाःया भाजु द्वारिकामानया म्ह्याय् मय्जु सरला सन् १९४८ स बूम्ह खः । सन् १९७१ स भारतया लखनउ विश्वविद्यालयपाखें एमबिबिएस क्वचायेके धुंकाः सन् १९८३ स किङ्ग जर्ज कलेज, भारतं चिकित्सा शास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनादिल । हिस्तोलोजि थुज्वःगु न्हूगु विषय कयाः अध्ययन यानावयाः नेपालय् थुकथं स्वास्थ्य समस्यायात कयाः परीक्षण यायेगु प्रचलन सुरु यायेगुली थ्वय्कःया आपालं ल्हाः दु ।

नेपालभाषाया ख्यलय् सरस्वती तुलाधरया नामं नांजाःम्ह मय्‌जु सरस्वती रञ्जितया जन्म मां कृष्णकुमारी रञ्जित व बौ चन्द्रमान रञ्जितया कोखं ने.सं १०७८ य् येँया लगंत्वालय् जूगु खः । मय्‌जु सरस्वती तुलाधर नेपालभाषा बाखं ख्यःया छम्ह नांजाःम्ह बाखंच्वमिया नापं सक्रिया कार्यकर्ता खः ।

नेपालभाषा विषयय् एम.ए. यानाः नेपालभाषा विषय हे परोपकार आर्दश उ.मा.वि.इ ब्वंकेगु यानादीम्ह वय्‌कःया न्हापां पिदंगु रचना जिं लय्‌तायेके मफु (सितु ८, ने.सं १०८५) कविता खःसा लिपा वय्‌कलं थःगु च्वसा बाखं पाखे न्ह्याकादिल । वय्‌कःया बाखं ख्यलय् पिदंगु सफू खः— पौभाः छगू जीवनया (ने.सं ११३३), लकसय् न्ह्यानाच्वंगु जीवन, ईया हिलासुइ थौंया जीवन (ने.सं. ११३६) । थ्वय्‌कःया न्हापां न्हापांगु बाखं नेवाः समाज, नेवाः संस्कृतिया परिवेश व ग्राहस्थ समस्याय् केन्द्रित जूगु दुसा लिपाया बाखनय् थौंया समसामयिक समस्याया नापं विश्व परिवेशयात नं कःघानाः तःगु खनेदु । अथे हे थ्वय्‌कलं तःभुखाय्‌या आतंक, कोराना महामारीया आतंक आदि थेंज्याःगु अभिघाट विषययात कयाः नं बाखं च्वयेगु यानादीगु दु । बाखं च्वयेगु बाहेक वय्‌कलं पत्रपत्रिका व सफू सम्पादन, धलः दयेकेगु नापं लिप्यान्तरण नं यानादीगु दु । गथे — मोति बाखं पुचः, जः दँपौ(ल्याः १०), पौभाः लिपिपौ (मिसा ल्याः), लुँहिटीया ताःचा आदिया सम्पादक सितु निलापौया वर्णनात्मक धलःया निर्माता, मूलदेवशशीदेव प्राचीन नाटकयात थौं कन्हय्‌या नेपालभाषां लिप्यान्तरण, मोतिलक्ष्मी उपासिकाया शोध ग्रन्थया च्वमि आदि । अथेहे थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । गथे— नेपालभाषा मिसा खलः, नेपालभाषा परिषद्, श्री दिगुख्यः गुथि, नेपालभाषा स्यनामि दबू आदि । थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थीथी सिरपाः तथा हनापौ प्राप्त यानादीगु दु । गथे— लुमिन श्रेष्ठ नेपालभाषा सिरपाः (ने.सं.११३२), बुद्धिपूर्ण सिरपाः (ने.स ११३६), मोतिलक्ष्मी सिरपाः (ने.सं११४२), किपुल्चा नेवाः पुचः पाखें हनापौ आदि आदि।

अकाय्माः– अःखतं माः हनातःगु सिन्हाय्स्वांमाः
अर्गः– खुगः अर्गःचाय् लः, सादुरु, अय्लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वँ तइ ।
अन्ति– अन्तिइ अय्लाः तइ ।
कलश व मस– नीलः दुगु लःथल स्वख्वः दुगु मसय् दिकी ।
क्वला– जाकि, बजि, छुचुं, तछ्वचुं, केरा, सादुरु, लः तयाः न्यागाः ग्वाराचा ग्वाराचागु पिण्ड दयेकाः तइ ।
खाय्पाः– खाय्पातय् मनाछ्वय्ला तइ ।
गुंगूमकः– चु दुगु ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकाः गुंगूया कुँ थनेगु मकःचा ।
थापिं– थापिनय् थ्वँ तइ ।
पुजाभः– पुजाज्वलं तइ ।
शंखचा व मस– चिग्वःगु शंखचा मसय् दिकी ।
समय्बाता– समय्ज्वलं तइ ।
सादुरु थल– चिकिचाग्वःगु कसि थें च्वंगु थल । थुकी सादुरु तइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तइ ।
सुकुन्दा– गणेद्यः दुगु चिकं तयाः च्याकेगु मतच्याः थल ।

म्येहालामि सरिता शाहीया जन्म अबु पूर्णबहादुर शाही व मां नातिबेटी शाहीया कोखं ने.सं. १०९७ दिल्लाथ्वः चौथि, मंगलबारखुन्हु येँया कमलपुखुलिइ जूगु खः । वय्‌कलं वि.सं. २०५४ सालय्‌ राष्ट्रिय नाचघरपाखें थःगु कलायात्रा न्ह्याकादीगु खः । २०७१ सालय्‌ न्हापांगु नेवाः म्ये ‘सहः याये मफु’ रेकर्ड यानादीम्ह वय्‌कः २०७१ सालय्‌ पूmलबारी सम्मेलनया म्ये कासाय्‌ नेवाःम्येपाखें उत्कृष्ट जुयादीगु खः । २०७१ सालय्‌ हे रेडियो नेपालया आधुनिक म्ये कासाय्‌ नं लियांल्यू लाकादीगु खः । संगीतय्‌ स्नातक यानादीम्ह वय्‌कलं २०५६ सालय्‌ ‘ब्राइटर तिम्रो सुर मेरो गीत’य्‌ ब्वति कयाः उत्कृष्ट जुयादीगु खःसा २०५६ सालय्‌ पद्मकन्या कलेजया आधुनिक म्ये कासाय्‌ नं उत्कृष्ट जुयादीगु खः ।
२०७० सालय्‌ सफल एल्बमया ‘जुग बित्यो’ म्येपाखें बेष्ट फिमेल भोकलिष्ट, बक्स अफिस म्यूजिक भिडियो अवार्ड, पावर न्यूज अवार्ड, नेपाल म्यूजिक फेशन अवार्ड त्याकादी धुंकूगु दुसा कलानिधि इन्दिरा संगीत महाविद्यालयपाखें नगदसहित हना, ए.एम.एस नेशनल अनर २०७९ पाखें हना लःल्हाना कयादी धुंकूगु दु । सरीता शाहिंं नेपालभाषाया ८० पु व खस भाषाया १२० पु म्ये रेकर्ड यानादी धुंकूगु दु । कला न्ह्यब्वयेगु झ्वलय्‌ वय्‌कलं पोखरा, विराटनगर, बुटवल, राजस्थान, माउन्ट आबु, इजरायल, इंग्ल्याण्ड भ्रमण यानादीगु दु ।
वय्‌कलं नेपालभाषाया म्येमुना ‘मतिनाया चिखि’ पिथना दीगु दुसा ‘जोवनया रंग’ म्येमुनाय्‌ नं वय्‌कलं हालातःगु स्वपु म्ये दुथ्याना च्वंगु दु ।
‘वसन्त ऋतु’, ‘लाय्‌ मदु पसः कलाः मदु ससः’, ‘जामनः गुभाजु’, ‘लाखे भाजु’, ‘कृषा गौतमी’, ‘पटाचारा’, ‘कुमति’ थें जाःगु नेपालभाषाया संकिपाय्‌ नं वय्‌कलं म्ये हालादीगु दु ।

डेल्टा मल्टि मिडियापाखें ने.सं. ११२४ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता गोबिन्द व्यञ्जनकार व भाईकाजी महर्जन नयन खःसा निर्देशक राज शाक्य खः । थुगु संकिपाया निर्देशक राज शाक्य खः थुकी बाखं गोविन्द व्यञ्जनकारया बाखं दुथ्याना च्वंगु थुगु संकिपाय्‌ कलाकारकथं राजेश महर्जन, सुमिका बज्राचार्य, राज शाक्य, पवन ताम्रकार दुथ्याः । थुकिया छायाँकार भाईकाजी महर्जन नयन खः । थुकी सर्गः नांयाम्ह मिजं व मिला नांयाम्ह मिसाया मतिनाया बाखं ब्वयातःगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु सर्वज्ञमान प्रधानाङ्ग नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९७१ य् जूगु खः । वय्‌कः कास्की जिल्ला पोखराया छम्ह सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कलं कास्की जिल्लाया नेवाःतय् मू थांया भूमिका निर्वाह यायां थःगु सछि दँया जीवन निर्वाह यानादिल । पोखराय् नेवाः युवातय्‌त थःपिनिगु भाषा संस्कृतिया ज्याय् न्ह्यज्याकेगुली वय्‌कःया तःधंगु देन दु । सदां नेवाः वसः पुनाः च्वंच्वनादीम्ह वय्‌कलं नेवाः खलः कास्कीया संस्थापक नायःया पदय् च्वनाः वि.सं.२०५० निसें २०५४ तक ज्या यानादिल । भैरव सांस्कृतिक समितिया गुरु भाजु सर्वज्ञमान प्रधानाङ्ग बि.सं. २०७१ मंसीर १३ य् दिवंगत जूगु खः  ।

नेपालभाषा ख्यलय् मन क्वसायेकाः भाषिक कार्यकर्ताया नापं नेपालभाषां थीथी च्वसु च्वयादीम्ह भाजु सर्वज्ञ रत्न तुलाधरया जन्म ने.सं. १०७६ साल गुंलाथ्व सप्तमी कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां दानलक्ष्मी तुलाधर व बौया नां शुभरत्न तुलाधर खः । वय्‌कलं नेपाःया हुलाक टिकटय् नेवाः व्यक्तित्वपिं, चित्तधर हृदयया लुमन्ति, ब्वयेकेगु मखुला भुतुमालि, जगमोहन वाःमि, नगेन्द्र हाडा आदि च्वसु च्वयादीगु दु । नेपालभाषाया संस्था हःपाःगुथिया नायः जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं नेपालभाषां म्येचाः पिदंसां निसें नेपालभाषाया म्येचाः संकलन यायेगु याना च्वनादीगु दु । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं थीथी ज्याझ्वलय् नेपालभाषाया म्येचाः ब्वज्या नं यानादी धुंकूगु दु ।

चित्रकलाकार सर्वज्ञरत्न बज्राचार्यया जन्म ने.सं. १०७८ कछलाथ्वः पुन्हि, बसुबारखुन्हु यँेया पाक्व त्वालय् अबु रत्नकाजी वज्राचार्य व मां अष्टकुमारी वज्राचार्यया कोखं जूगु खः । सामान्य शिक्षा कयादीम्ह वय्कलं बौद्ध पूजा विधि व कर्मकाण्ड यानादी । वय्कलं पौभाः नं च्वयादीगु दु । वय्कलं वि.सं. २०४० सालय् इनाप वाःपतिइ ‘विक्रम संवत् व बिस्काः जात्रा’ नामं थःगु न्हापांगु च्वसु च्वयादीगु खः । वय्कः सम्पादक व अनुवादक नं खः । वय्कलं वि. सं. २०३४ सालय् नाफाय् कला ब्वज्या यानादिल । अथे हे वि.सं. २०५८ य् याकः पौभाः ब्वज्या नं यानादीगु दु ।