सिँ
सिँ सिमा पालाः दयेकी । दक्वं जातया सिमाया सिँ छगू हे कथंया जुइ मखु । गुगुुं सिमाया सिँ छाःगु दइ, गुगुं नाइसे च्वनी । स्यल्लानाः लखं काचाक्क स्यंके मफइगु सिँ नं दु, लः लात धायेव याकनं स्यनीगु नं दु । मि च्याकेत सिँ दुइ । सिँ च्याकेबलय् म्ह्व जक राप दुगु नं दइ, यक्व दुगु नं दइ । इताः थें च्याके ज्यूगु सिँ नं दु । थज्याःगु सिँ प्वाःचां मतया ज्या तकं कायेगु याइ ।
ग्वय्छासिँ
छता छाःगु सिँ । प्याःबलय् म्हय् थिल धायेव चेँय्चेँय् धाइ । दुइबलय् राप यक्व दइ । ततःग्वंगुलिं उगः त्वाकः आदि दयेकेत ज्या काइ ।
चसिँ
नाइसे च्वंगु छता सिँ । यक्व झ्यातुइ मखु । पिचुकाः ज्या सने अःपुइ । थुकिं दयेकीगु सामान चर्कय् जुइ मखु । रंग बांलाक च्वनी । किलं नयाः नं स्यंकी मखु ।
धुँसिँ
लप्तेमायागु सिँ । तांन्वःथाय् दइ । न्याक्क बल्लाइ । लखं काचाक थी मखु । दंदंतक तुयाच्वनी । धुँसिं झ्याः खापा दयेकेगु व धलिं तयेगु याइ । थुकिया हलं लप्ते दयेकेगु याइ ।
सिन्तासिँ
सल्लामाया मिखाग्वंया सिँ । ह्याउँगु उनया जुइ । इताः थें च्याइ । चिपु यानाः हाकःचा लाकाः इतःमत थें च्याकेगु याइ । होम जग्गे पुजाय् सुइनिका सिन्ता नं दुइगु याइ ।
सूसिँ
सिँया छता जात । नाइसे च्वनाः नं बल्लाइ । चिपु जूसां नं यातुइ मखु । पिचुक सुने अःपुइ । लवःकवःया चु तयेत व बजि ल्हुइगु लुसि दयेकेत ज्या काइ ।
हलूसिँ
उतिस जातया सिमाया सिँ । म्हासुगु जुइ । याउँसे च्वनी । नकिं ताये अःपुइ । रंग बांलाक च्वनी । याउँसे च्वंक सामान दयेकेत थज्याःगु सिं ज्या काइ ।
हाकुलासिँ
सूसिँया छगू जातया सिँ । नाइसे च्वनी । याउँसे च्वनाः नं बल्लाइ । प्याःथाय् लाःसां याकनं चाःतुली मखु । धःखा लागाय् कँ काइबलय् प्वाकः त्यू मवयेकेत हाकुलासिँया तेका तइ ।
सि बाघ
अंग्रेजी आखः सि आकारया बाघ । सिँया फि (मोटाइ) कताकेत छ्यलीगु ।
सिकालिप्याखं
खोकना (खोना) यल दक्षिण भेग बागमती खुसि सिथया पुलांगु नेवाः बस्ति खः । थनया मूद्यः श्री रुद्रायणी सिद्धिकालीयात सिकाली नं धायेगु याः । थुम्ह सिकाली देवीया तसकं लोकंह्वाःगु ख्वाःपाः प्याखंयात सिकाली प्याखं धाइ । दँय्दँसं कौलाथ्वः सप्तमि मोहनिया फुलपातिकुन्हु खोकनाया क्वय्लाछि त्वाःया दबुलिइ न्हिच्छि हुइकीगु थ्व द्यः प्याखं स्वस्थानी व्रतया बाखंया लिधंसाय् महादेव व दक्ष प्रजापतिया ल्वापु, सतीदेवी अंग पतन जूगुलिसें महालक्ष्मी देविं महिषासुर दैत्य संहार याइगु लु क्यनी । व लिसें थ्व प्याखनय् गणेश व कुमारया बुद्धि स्वइगु लु नं अतिकं न्ह्यइपु ।
खोकनाया सिकाली प्याखं सिकाली द्यःया जात्रालिसे नं स्वानाच्वंगु दु । सिद्धिकाली माजु (सिकाली)या जात्रा दच्छिया प्यक्वः जुइ । दकलय् न्हापांगु जात्रा गुंलागाः पारुकुन्हु, निक्वःगु जात्रा कौलाथ्वः पारुंनिसें अस्तमितक, स्वक्वःगु जात्रा कतिंपुन्हिकुन्हु व प्यक्वःगु जात्रा राम नःमिकुन्हु न्ह्याइ । निक्वःया जात्राय् सिकाली प्याखं हुइके माः ।
गुंलागाः पारुकुन्हु खोकनाया देगलं यंकूम्ह सिद्धिकाली माजुयात पुलां खोकनाया सिकाली ख्यलय् गमय् स्वनाः पुजा याइ । लिपा अनं लित हयाः देवीयात क्वय्लाछि त्वाःया दबुलिइ तइ । थन सरकारी पुजा धुनेव श्री रुद्रायणी देवी प्याखं खलःपिन्सं व हे दबुलिइ न्हापां प्याखं हुली । प्याखं धुनेव च्वय्लाछि दबुलिइ हयाः देवीयात लसकुस यानाः ताःचां सालाः देगलय् स्वनी । अन हे प्याखंया दक्वं द्यःपिनिगु ख्वाःपाः व मतू पुजाया निंतिं ब्वयातइ ।
निक्वःगु जात्रा कौलाथ्वः पारुंनिसें अस्तमितक न्ह्याइ । मू जात्रा कौलाथ्वः पञ्चमिकुन्हु जुइ । थ्वकुन्हु बहनी श्री रुद्रायणी देवीयात सिकाली ख्यःया पीथय् स्वनेयंकी । व हे चान्हय् अश्वमेध यज्ञ यायेमाः । कन्हय्कुन्हु सुथय् उगु यज्ञ स्वयेगु धकाः श्री रुद्रायणी प्याखंया देवगणलिसे पँय्ताः बाजं खलः देशाः धकाः देश चाःहिलाः सिकाली ख्यलय् वनी । द्यःपिं जज्ञ स्वयेत स्वर्गं कुहां वःगुभनं लुचुलुचु तिंन्हुयाः सिकाली ख्यलय् थ्यंकी । अन सतीदेवी होमय् क्वब्वाःगु लुकथं श्री रुद्रायणी देवी होमय् क्वब्वाइ । थ्व धुनेवं दक्ष प्रजापति व महाद्यःया ल्वापुकथं वीरभद्रं दक्वं द्यःपिन्त लिनाछ्वइगु लु प्याखं हुली । थुकियात सिद्धिकाली याः धाइ ।
थनंलि सिकाली ख्यलं दक्वं द्यःपिं देश चाःहिलाः
लिहां वइ ।
थ्व हे जात्राया झ्वलय् कौलाथ्वः सप्तमिकुन्हु न्हिच्छि खोकनाया क्वय्लाछि दबुलिइ श्री रुद्रायणी सिकाली प्याखं क्यनी । महालक्ष्मी देविं महिषासुर दैत्ययात संहार याइगु लु थ्व प्याखंया मू आकर्षण खः ।
दँय्दँसं गुंलां व कौलां निक्वः हुइकेमाःगु श्री रुद्रायणी देवी सिकाली प्याखनय् मुक्कं २६ गू लु दु । थुकिइ थीथी प्याखंम्वः द्यः जुयाः मुक्कं ४६ म्ह प्याखंम्वः दइ । झिंनिदँया जात्राया झ्वलय् सिकाली प्याखं खोकनां पिने नं हुइके यंकेमाः । थ्व प्याखं यलया मूचुक, ईन्द्रचुक, मंगः दबू, मंगःहिति दबू, तःबहाः दबू, क्वबहाः, गाःबहाः, च्यासः, नुगःहिति, नकबही, सौगः दबू व इखालखुइ हुइके माः । व थेंतुं थ्व प्याखं येँय् लाय्कूया नासःचुक, दाख चुक, कालभैरव न्ह्यःनेया दबू, सिंहसतःया दबू, वंघः दबू व लगं दबुलिइ नं हुइके माः ।
श्री रुद्रायणी देवीया प्याखनय् ४६ म्ह खलः दइ । व लिसें पँंय्ताः खलः १७ म्ह, पुजारी, थकालि, जात्रा गुथि तःगूया थकालि ५ म्ह, महांभूद्यः (वीरभद्र) गुथियार, तःगुथिया सुवाः, तःगुथिया मू इनाभा (क्वकालि), सलां गुथिया थकालि, सलां गुथिया महांभूद्यः, सलां गुथिया सुवाः, सलां गुथिया मू इनाभा, खड्ग भवानी द्यः ज्वनीम्ह द्यःबु, जम्बु गुथिया थकालि, जम्बु गुथिया सुवाः, जम्बु गुथिया मू इनाभा, जम्बु गुथिया महांभूद्यः व थकालि नायः यानाः मुक्कं ८२ म्ह जानाः सिकाली द्यःया जात्रा व प्याखं न्ह्याकी । थुपिं सकसिनं तुयूगु वसः पुनेमाः ।
सिकाली जात्रा न्ह्याकेत थीथी ज्याया निंतिं थीथी जातियापिं माः । थुकिइ ज्यापु, पुरोहित, श्रेष्ठ, पुं, भाः (कारञ्जित), छिपा, नौ, नकःमि, नाय्, जुगि, कुलु व कानफत्ता आदि सकसिगुं मंकाः गुहालि माः । येँया जुजु अमर मल्लया पालय् ने.सं. ६३३ पाखे ३०० खोनामि व गणनापं द्यःपिं पलिस्था यानाः थ्व प्याखं न्ह्याकूगु न्यनेदु ।
सिकाली प्याखंया लु
खोकनाया सिकाली प्याखनय् मुक्कं २६ गू लु थुकथं दु । झिंन्यागू लुतक थीथी देव देवीपिन्सं देवलोक व मत्र्यलोकय् दुःख ब्यूम्ह महिषासुर दैत्ययात मालेगु प्याखं क्यनी । वयांलिपा शक्ति कुमारं महिषासुर दैत्य लुइकाः मत्र्यमण्डलय् हइ । वयां लिपाया प्याखनय् कुमारं महाद्यः व पार्वती माः वनीगु, अनं लिपा गणेशं महाद्यः व पार्वती लुइकीगु प्याखं हुइकी । वयां लिपा सुमेरु पर्वत चाःह्यू वंम्ह कुमार जंगलय् यक्षया पञ्जाय् लाइगु व हनुमान व गणेश जानाः कुमार लित हइगु प्याखं क्यनी ।
जंगलय् लाःम्ह कुमार ख्वयाच्वंथाय् जीवजन्तु वयेवने याइगु लु क्यनी । वयां लिपा महिषासुर मालेत सिंगिनी ब्याघ्रिनी वइगु लु वइ । अनं लिपा शक्ति कुमार (तिंकल द्वारपाल) महिषासुरयात देवलोकय् ल्वाः वनेत ह्ययकीगु व श्री महालक्ष्मी देवी प्रकट जुयाः महिषासुर संहार याइगु मू लु क्यनी ।
– श्री अष्ट भैरवनाथया प्याखं
– श्री शक्ति कुमारया प्याखं
– सिंगिनी ब्याघ्रिनीया प्याखं
– श्री नाग नागिनीया प्याखं
– श्री गणेशया प्याखं
– श्री महादेव, रुद्रायणी व नागकन्याया प्याखं
– कुमारी, ब्रह्मा व विष्णुया प्याखं
– श्री ईन्द्रायणी, वाराही, चामुण्डाया प्याखं
– श्री महालक्ष्मीया प्याखं
– शक्ति कुमारया प्याखं
– श्री वीर हनुमानया प्याखं
– श्री अष्ट भैरव, वाराही, चामुण्डा व भेष हिलाः ब्रह्मा, विष्णु व महेश्वर जुयाः व लिपा श्री बालकुमारी, श्री भैरवी, काली व वाराहीलिसें प्यम्हेसिया प्याखं
– महामाया प्रकट जुइत प्यम्ह द्यःपिन्त मेय्, दुगु व हँय् बलि बियाः पुजा
– श्री कुमारं महाद्यः व पार्वती माःवनीगु प्याखं
– लाखय् यक्षया प्याखं
– शक्ति कुमारं महिषासुर ब्वनाहइगु प्याखं
– महाद्यः व पार्वतीलिसें गणेश कुमारया प्याखं
– कुमार, हनुमान व गणेशया प्याखं
– जंगलय् लानाच्वंम्ह कुमारयाथाय् थीथी जीवजन्तु वइगु प्याखं
– सिंगिनी ब्याघ्रिनिं महिषासुर माः वइगु प्याखं
– तिंकल द्वारपाल व महिषासुरया प्याखं
– महालक्ष्मी देवी महिषासुर संहार याइगु प्याखं
– महालक्ष्मी, महाद्यः व पार्वतीया प्याखं
– हनुमान, गणेश, कुमार, महाद्यः व पार्वतीया प्याखं
– ईन्द्रायणी, महालक्ष्मी, महादेव, पार्वती, गणेश, कुमारया प्याखं
– श्री कुमारी, श्री भैरव, वाराही व कालीया प्याखं व बलि पुजा
सिख्राकार
छेँया पौज्या वा पौचीपिं उदायतय्त सिख्राकार धाइ । सिख्राकारतय् जातीय लजगाः पलिंचीगु खः । थुपिं येँय् तेबहाः व नच्छेगल्लिइ जक दु । बौद्ध धर्म माने याइपिं सिख्राकारत पाल्हाः द्यःनाप स्वापू दु । पाल्हाः द्यःया १२ दँ मेलाय् पाल्हाः द्यःयात कुरुवालं वरुण कलशय् बिज्याका हइ । द्यः सानेपाय् तयातइगु इलय् गुरुपिनिगु पूजाधुंकाः पाल्हाःद्यःयात सिख्राकारतय्सं पुज्याये धुंकाः जक मेपिंसं पुज्याये दइ । अनंनिसें द्यःयात सिख्राकारतय्सं च्वाम्वलं गायेका हइ ।
सितामैंया राजचल
सितामैंया राजचल
सितारवादक मय्जु सितामैंया राजचलया जन्म ने.सं. १०६४ चौलागाः खस्थि, सुक्रबारखुन्हु अबु कृष्णबहादुर राजचल व मां पूर्णकेशरी राजचलया कोखं जूगु खः । संगीत प्रवीण (Mmuse) मास्टर डिग्री याना दीधुंकूम्ह वय्कः छम्ह संगीत प्रशिक्षक नं खः । वय्कः ललितकला क्याम्पसय् संगीत विषयया लेक्चरर खः ।
वय्कलं संगीत विषययात कयाः सफू नं पिकया दीगु दु । Musia forum (ब्व १ व २), ‘संगीत सागर’ वय्कलं पिथनादीगु सफू खः । अथेहे वय्कःया सितारवादन दुगु ‘The Tradirion’ Instrumental cd २००४, Talking strings\Cd\ (२०१२), Journey on freds\Cd\ (२०१८) पिथनादीगु दु । ने.सं. ११३९ चौलाथ्वः दुतिया, आइतबारखुन्हु दकलय् न्हापां मिसा सितारवादीकाया रुपय् सितार थानाः ‘वल्र्ड बुक अफ रेकर्डस लन्दन’य् विश्व रेकर्ड नं थःगु नामय् तयादीगु दु ।
सिद्धिमुनि शाक्य
चित्रकलाकार सिद्धिमुनि शाक्यया जन्म ने.सं. १०५२ गुंलाथ्वः अस्तमि, मंगलबारखुन्हु येँया इतुंबहालय् अबु आनन्दमुनि शाक्य व मां ज्ञानुमाया शाक्यया कोखं जूगु खः । साधारण शिक्षा कयाः प्राविधिक पाठशालाय् ब्बनादीम्ह वय्कः १२ दँ दुबलय्निसें कला क्षेत्रय् पलाः तयादीम्ह खः । वय्कलं आध्यात्मिक कला साधना यानादीगु दु । वय्कलं पौभाः, मन्दः, बौद्ध धर्मया द्यःपिं व करुणामयया चित्र च्वयादीगु दु । वय्कलं जनबहाःद्यःया देगलय् छचाःख्यरं १०८ म्ह करुणामयया किपा च्वयादीगु खः । अथे हे वय्कःया बज्रवाराही, योगिनी, मेष सम्बर, हेरुक सम्बर, अष्टसिद्धिया रेखात्मक चित्र, मन्दः चित्र नं नांजाः । वय्कलं निक्वः याकः ब्वज्या, प्यक्वः मंकाः कला ब्वज्या व सन् १९७० स जापानय् अन्तर्राष्ट्रिय कला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कलं दँय्दसं जुइगु राष्ट्रिय कला प्रदर्शनीइ सन् १९६७ निसें १९६९ तक स्वक्वः न्हाप सिरपाः व सन् १९९२ य् सम्पदा सिरपाः नं त्याकादीगु दु । वय्कःयात वीरेन्द्र राष्ट्रिय कला स्वर्ण पदक, इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार व शुभराज्याभिषेक पदक नं द्यछायेधुंकूगु दु । वय्कःयात सन् २००१ य् नेपाल कलाकार समाजं अभिनन्दन याःगु खः । वय्कः ने.सं. ११२१ तछलाथ्वः एकादसि, सनिबारखुन्हु स्वर्गारोहण जूगु खः ।
सिद्धिमुनि शाक्य
सिद्धिमुनि शाक्य परम्परागत च्वज्या कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०५३ श्रावण अष्टमिकुन्हु येँ, इतुम्बहाःया नांसिमाक्वय् जूगु खः । वय्कःया अबुजु आनन्द मुनि शाक्य खःसा वय्कलं महामंजुश्रीया आराधना यानाः १०६८ दँय् कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु परम्परागत शैलिं प्राकृतिक लः रंग छ्यलाः पौभाः च्वयेगु खः । कला ब्वज्या— १) घरेलु उद्योग प्रदर्शनी (२०१३) २) चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलनय् कला प्रदर्शनी ३) तेस्रो, चौथो व पाँचौ राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी ४) एक्स्पो ७० जापान । सिरपाः—
१) तेस्रो राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी प्रथम (२०२४) २) चौथो राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (२०२५) ३) पाँचौ राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी (२०२६) । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) श्री सेतो मत्स्येन्द्रनाथया देगःया जवं खवं थी थी थासय् १०८ लोकेश्वरया थी थी मुद्रा तस्वीर नापं अनया हे दिगिं २४ ह ३० साइजया प्यम्ह योगिणी व द्विभुज सम्वर व बज्रपाणीया चित्र लेखन, येँ, जनबहाः । मान ÷ पदक ÷ तक्मा— १) ईन्द्रराज्य लक्ष्मी पुरस्कार (२०२५) २) श्री ५ वीरेन्द्र राष्ट्रिय कला पदक ३) शुभराज्यभिषेक पदक ।
सिद्धिराज शाक्य
सिद्धिराज शाक्य छम्ह धातु मूर्तिकलाया ख्यलय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०४४ स यलया यल, लुँहितिइ जूगु खः । वय्कःया अबुजु पुण्यराज शाक्य खःसा वय्कलं मञ्जु शाक्यपाखें प्रेरणाकथं १०५६ स ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कलं थी थी परम्परागत धातुया बसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्या यानादीगु खः । लिपा सीया मूर्ति दयेकाः चां भुनाः ढाले यायेगु नं यानादिल । न्ह्यथनेबहःगु कृति— येँ स्वयम्भू मैत्री गुम्बास २ थान बुद्ध मूर्ति निर्माण ।
सिद्धिराज शाक्य
सिद्धिराज शाक्य धातु मूर्तिकलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०६३ थिंलागाः चौथि, सनिबारकुन्हु यलया ओकुबहाल, ज्याथाय् जूगु खः । वय्कःया अबुजु चैत्यराज शाक्य खःसा वय्कलं ककाजु पद्मराज शाक्यया हःपालं ने.सं. १०७० दँय् धातु कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कः वसजाः ज्वलं दयेकेगु ज्यानापं कलाक्षेत्रय् रौद्ररुप, शान्तरुप अन्तरगतया थी थी कलाय् निपूर्ण जुयादी, मौलिक विवरणया लिधंसाय् मूर्ति दयेकादी, चीधंगुनिसें भिमकाय मूर्तित श्रृजना यानादीगु दु । वय्कः कल्पना व म्हगसय् खंगु वस्तु व विवरण तकयात नं मूर्तिइ न्ह्यब्वये फुम्ह खः । ब्वज्या— १) नेपाल हस्तकला प्रदर्शनी २०४१ २) ब्यापार प्रवद्र्धन केन्द्र मेला (एभरेष्ट सेराटन) २०४० ३) पश्चिम जर्मनी मेला । सिरपाः— १) प्रथम पुरस्कार नेपाल हस्तकाला प्रदर्शनी २) पोकाल कप सर्वश्रेष्ठ पुरस्कार । मान÷पदक÷तक्मा— शुभराज्याभिषेक पदक । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) अष्टधातुं तयार जूगु प्राकृतिक शैलीया रंगीन मूर्ति निर्माण । २) गोदावरी उद्यानय् पलिस्था जूगु धलौतया श्रीपेज ३) येँया कमलादी गनेद्यःया देगलय् तःग्वःगं निर्माण ।
सिनाज्या
वा पीगु ज्यायात सिन्हाज्या÷सिनाज्या धाइ। थ्व तछलां वा वयाः लः दतकि याइ। वा पीत स्ववाः प्यवाः न्ह्यः छथाय् वापुसा तयाः पुवाचा दयेकातइ। पुवाचा पुयाः यंकेत म्हू चीबलय् छ्वालिं स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची।
वा पीत बुँइ सिलिसिलिं खनेदयेक लः तइ। द्यांप्वः तयाः ख्वं मल्यंक भस्म यानाः बुँ पालाः प्वःपाखे भचा थथ्याकाः माथं वंकेगु याइ। ध्याक्वपाखे द्यांछाइ। न्हापा की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां की थुनाः वा पीगु याइ। ततःकूगु चापाँय्यात कूज्या यानाः चिचीचाकू जुइकाः गाःबगाः माथं वंकी।
वा पीत द्यःबुँ दुगु फाँटय् न्हापां द्यःबुँइ दिं ज्वनी। पुवाचा पुइबलय् दक्वं मपुसे आंग्सा थें छप्वाँय्चा ल्यंकी। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेकेत लखय् चाइ। वा पीगु ज्या मिसातय्सं व कूज्या व बुँ पालेगु ज्या मिजंतय्सं याइ। ल्हाः च्वःम्हं न्हापां सुरु याइ। गुगुं नं पक्षय् लिमलाःगु अवस्था वल धायेव छगू पक्षं मेगु पक्षयात ग्वहालि याइ।
फाँटया खलःपिं जानाः धःज्या यानाः लःया व्यवस्था याइ। बुँया प्वःपाखे द्यांप्वः तयाः माक्व जक लः कुनी। द्यांप्वलय् ज्वाबि तयाः ज्वाबिगालय् लः हायेकी। हानथाप मयासे छसिंनिसें वा पीगु याइ। ध्वप दाःथाय् व तेंलः पिचाःथाय् झ्वालांपालां वा वये न्ह्यः हे वा पी। वा वःसा सिनाज्या कुसां कुयाः ज्या याइ।
वा पीबलय् फय्धाःपाखे लिखः लाकाः प्वःसु मलाक लाछिकवः उति ग्यंकाः निपुस्वपु पुवाचा वंंकाः पीगु याइ। पुवाचा मगाइगु अवस्था जुल धाःसा म्हालाः छपु निपु जक पीगु याइ। वा पी क्वचायेकाः छगू कुनय् दाहा थुनी।
वाब्वया निंतिं चा गनाच्वनीगु बखत सिथिनखःबलय् हे साः ह्वलातयेगु याइ। छुं जुयाः मगाइगु अवस्था जुल धाःसा वामां हा काये धुंकाः जक तयेगु याइ।
बुँइ झाःपाः सिमा आदिं क्वझाः जुयाच्वंगु दःसा न्हापा हे यचुका तयेगु याइ। वा पी त्ययेकाः तकं बुँइ बाली ल्यं दनिसा वा पी न्ह्यः हे लिकायेगु याइ।
तगिंबुँइ वा पीबलय् ध्याक्वपाखेया घाँय् छानाः ल्हाकी। इमू दःसा चा बुरुबुुरु यानाः इमुलिं न्याये मफयेकाः ज्या याकनं सिधयेकेगु याइ। त्वातिप्वाः, बखुंह्वतं लः ज्वया वनाच्वंगु दःसा बखुंगः दनाः लः मज्वयेकी। जाः तजाःथाय् क्वता दयेकाः चिजाः याइ। लः कुनेत प्वलय् द्यांप्वः तइ। सिनाज्यां ल्वसाघासा बांलाक तयाः बजि नकी। धुच्चापतिकं थ्वँ अय्लाः त्वंकी। चिलुक व पालुक कय्गूफ्वया वालाः द्वला जायेक ल्वसा बी। नये मफयाः ह्वलाछ्वःगु बालीयात साः जुइ।
आंंग्सा
पुवाचा पुइबलय् पुवादे हे तुं ल्यंकीगु छपुइँचा पुवाचा। पुवाचा दक्वं मपुसे छपुइँचा ल्यंकेगु याइ। वा पी क्वचायेकाः गनं नं वामा सिनावन बाय् लखं नल धाःसा अज्याःथाय् थ्व हे ल्यंकातःगु पुवाचा पुयाः साइ। स्यनीगु यक्व सम्भावना दुथाय् भचा तप्वाँय्क ल्यंकी। गनं नं साये म्वाःसा थुकी हे वा सयेका छ्वइ। थुकी सइगु वा त्वाःमदसे पुष्ट जुइ। आखे दयेकेगु याइ।
की तने
सिनाज्यायात अःपुक बुँ पालातये। ख्वं मल्यंक पालाः चापाँय्यात निभाः फयेकातइ। चा छसौ लाइ। बुँक्वाः गपाय् हाकः खः, अपाय् हाकः हे पौ याइ। की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां बुँ पाला च्वनेमाली मखु। की जक थुनां गाइ। चा याकनं माःबुइ। नाइसे च्वनी। तिक्वय् बाथल लः लुल धायेव वा पीत गाइ। ततःमागु घाँय् दःसा की थुने न्ह्यः हे पुयाः ल्हाकी। कूज्या याये अःपुइ।
क्वता
जाः तजाःथाय् तगिंबुँइ चिजाः जुइकेत दयेकीगु बुँबाला। तजाःथाय् लः कुनेबलय् चलः वनीगु भय अप्वइगुलिं चिजाः जुइकेत थज्याःगु बुँबाला दयेकी। थज्याःगु बुँ यक्व तबाला याइ मखु। बरु जाः यक्व हे तजाः जुयाः छबाला दयेकां मगाःसा निबाला नं दयेकेगु याइ। निगू बाला याइबलय् दथुयागुयात क्वता मधासे दकलय् क्वय्यागुयात जक क्वता धाइ।
चा हायेके
हाय् थानाच्वंगु चा लिकाये। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेके। पुवाचा पुइबलय् पुवादेय् लः कुनाः पूसां हाय् चा थानाच्वनी। चा छ्वासुथाय् भचा भचा जक थाःसां चा छाःथाय् व पुवाचा पुलां जूथाय् पाँय्पाँय् थायेयः। चा थाकाः वाःपी थाकुइ।ं पुवाचा पुयाः छपा ल्हातिं पुवाचा ज्वनाः मेगु ल्हातिं पुवाचिया हाय् च्वंगु चा लखय् चायाः हायेकी।
छ्वालि
छ्व हायेके धुनागु छ्वमा। गंगु छ्वमा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकेत छ्यालब्याल मपुइकेत म्हू म्हू यानाः म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् सुं मचिसे छ्वालि माःफ्वयाः ची। सुं चीगुयात मामं मचायात चीमत्यः धकाः धायेगु याः। पुवाचा क्यातुइगुलिं त्वःधुली धकाः चिनागु गथि स्वमचाकुसे नि जक नीकेगु याइ। पुवाचा छथासं मेथाय् यंकीबलय् हा गंके बी मखु।
ज्वाबि
द्यांप्वलय् दयेकीगु भचा क्वथ्याःगु ब्व। लः अप्वः दइबलय् द्यांप्वः तज्याइ धकाः लः भय् फायेका छ्वयेत ज्वाबि तयेगु याइ। लखं ग्वले मफयेकेत चां पिचुक इली। बुँक्वाः स्वयाः छथासं मगाइ थें च्वंसा थाय् थासय् तइ। ज्वाबि तइबलय् द्यां बमलाःथाय् तइ मखु। भचा तग्वःथाय् व क्वातुसे च्वंथाय् तइ। ज्वाबिया ब्या क्वलाछिंनिसें कुछि तकया याइ।
ज्वाबिगाः
ज्वाबिया क्वसं दइगु गाः। ज्वाबिं लः झ्वारागानाः वनीगु लखं ज्वाबिगाः म्हुइ। झ्वारागाःगु लखं म्हुइगु गाः जूसां तगाः जुइमखु। जाः यक्व तजाः जूसा जक भचा तगाः जुइ। गाः लाइथाय् थासय् पुवाचा भचा तपुइँ जुइक पी। तसकं निभाः त्वयाः बुँइ लः सुनावंसां ज्वाबिगालय् काचाक्क लः सुइ मखु। लः सुनाः अन वने थन वने मदयाच्वंपिं न्यात थन मुनाच्वनेगु याइ।
तगिंबुँ
पाखाय् दयेकातःगु बालाचा बालाचागु बुँ। ततःक्वाः मजुसे बालाचा बालाचा लानाः तँ तँ जुइ। वा पीबलय् बुँ पालेगु स्वयां द्यांप्वः अप्वः तयेमाली। द्वःबुँइ स्वयां ज्या सने थाकुइ। बालीनाली नं बांलाके थाकुइ। वा पीत सर्गःया भरय् च्वनेमाली। यक्व वा वलकि जक लः दइ। गबलय् वा पी दइ धकाः धाये फयाच्वनी मखु। वा पीगु लिपा लात धायेव वा पाकय् यायेत नापं थाकुइयः।
त्वातिप्वाः
द्यांप्वलय् त्वातिं म्हुयाः लः ज्वया वनाच्वनीगु चिचीचा ह्वःगु ह्वः। वाब्वय् लः दयाः त्वातिया वामाया हा चाये मखन धायेव द्यांप्वलय् म्हुयाः प्वाः दयेकाः च्वंवनी। म्हूथाय् लः जायावःलिसे म्हुम्हुं वनीबलय् द्यांप्वः पिचायाः थज्याःगु प्वाः दयावइ। त्वाति ह्वतं लः ज्वया वनाच्वनीगु काचाक्क खंके फइ मखु। बिचाः याये मफुत धायेव लः हे सुनाच्वनेयः।
तेंंलः
भूंिंमं तःलं अथें थहां वयाच्वनीगु लः। न्हसि बुँइ भूमिं पिचाना च्वनीगु लः। थज्याःगु लः गुँ व डांडाक्वय् लाःगु बुँ व ध्वप दाःगु बुं वयाच्वनेगु याइ। थाय्कथं गनं तःधाः गनं चीधाः जुइ। लः ख्वाउँसे च्वनी। आइरन यक्व दइगु जुयाः थनया लखय् दाइपिं न्यात नं म्हासुसे च्वनी। जःखःया बुँइ थज्याःगु लः कुनाः वा पीगु याइ।
दाहाः
थःगु दक्वं बुँइ वा पी सिधयेकाः बुँया छगू कुनय् थुनीगु पुवाचा म्हू। वा पी सिधःगु प्रतीक स्वरुप धस्वाकीगु चिं। दाहाः थुनीबलय् छेँया म्ह्याय्मचां थुनेमाः धयागु मान्यता दु। थःपिनि इष्टदेव बाय् उगु थाय्या मूलम्ह द्यःपाखे स्वयाः यानागु ज्या सुथां लायेमा व यक्व वा सयेमा धयागु आसिका याइ। दाहाः थुनीबलय् चायागु सिन्हः तिकाः पुवाचिया स्वां छुकाः हासिख्यालि याइ।
दिं ज्वने
वा पीगु ज्याया सुरुवात याये। दकलय् न्हापांया वा पीगु ज्या। न्हापालाक वा पीगु ज्यायात दिं ज्वनेगु धाइ। द्वंबः, बुंगाः दुथाय् बुँइ पुइँ हायाः वा पीगु यानाः दिं ज्वनेगु याइ। द्यःबुँ दुथाय् द्यःबुँइ वापीगु दिं ज्वन धायेव जक मेथाय् पीगु याइ। खुसिसिथय् बुँ लाःपिनि क्वँय्ना गनेद्यःयाथाय् कलः वनाः खुसिं मस्यंकेमा धकाः आसिका यानाः वा पिनाः दिं ज्वनेगु याइ।
द्यांं छाये
द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् खुर्कय् यानाः काये। बुँया साँधय् द्यां दइ। वा पीत द्यां छाइ। द्यां क्वय् क्वय् घाँय् बुया वयाच्वनी। सिनाज्यां भस्म जुइक बुँ पालाः घाँय् दक्वं ल्हायेमाः। द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् ल्हायेत नं द्यां छानाः घाँय् खुर्कय् यानाः ल्हाकेगु याइ। द्यां छाइबलय् साँध त्यलेगु मजुइक याइ। त्यली धकाः थाय् थासय् की तानाः चिं तयातइ।
द्यांप्वः
बुुँया प्वःपाखे दुछिं लः कुनेत तइगु चात्याः। चा भचा छुलुमुलु धायेकाः न्हायाः तइ। पिचुसे च्वंकी। तत्याः चित्याः मयासे माथं वंकी। पुलांगु द्यांया चा क्वतानाः लिकाइ। स्यनाच्वंथाय् दःसा चा तनाः भिंकी। सुयातं न्हुइके बी मखु। माःकथं थाय् थासय् ज्वाबि तइ। द्यांप्वः तयेत न्हापा हे प्वः दुछि म्वःपौ छपौ तयाः भचा थथ्याका तइ।
द्यःबुँ
द्यःया नामय् फ्यानातःगु बुँ। द्यःगू खलःयापिं दक्वं जानाः ज्यानातइ। बुँया आयस्तां द्यःया ज्याखँ न्ह्याकेगु याइ। द्यःबुँ दुगु फाँटय् द्यःबुँइ वा पीगु दिं मज्वंकं सुयागुं बुँइ नं वा पी मज्यू धयागु लोक विश्वास यानातःगु दइ। दिं ज्वनाः वा पीबलय् पुजा याइ। वा पीगु ज्याय् सकसिनं ग्वाहालि याइ। ग्वाहालि याःपिं सकसितं प्रसाद इनाः नकेगु याइ।
ध्याक्व
बुँया थथ्याःपाखेया ब्व। वा पीत ध्याक्व कयाः चापाँय् पुइकी। ध्याक्व काइबलय् च्वय्या द्यामय् घाँय् दःसा छानाः लिकाइ।
ध्वप
द्वाच्या द्वाच्या जुयाः तुना वनेयःगु बुँ। न्ह्याबलें लः दयाच्वनी। तसकं वा वलकि लः तःलः जुयाः वामानापं त्वपुइ। तसकं वा वये न्ह्यः हे वा पीगु याइ।
पुवाचा
वा पीत पुवादेय् वापुसा थसालाः दयेकातःगु चिचीचामागु वामा। वा पी स्वयां स्ववाः प्यवाः न्ह्यः पुवादे दयेकाः वापुसा तइ। चा नचुक दायाः बँ माथं वंकाः पौ ज्यानाः नलें च्वंक वा ह्वलाःचां ल्हाकी। चखुं बखुनं खिने मफयेकेत चा पिचिंकी। मा थचायाः ल्ह्वनाहःगु चा नचुक छ्यानाः छ्यनाकाइ। मा भचा बमलाःतले चखुं बखुं पिवाः च्वनेगु याइ।
प्वः
बुँया क्वथ्याःथाय्या ब्व। प्वलय् पौ छपौ भुनातइ। सिनाज्यां थ्व पतिइ च्वंगु चा न्हायाः द्यांप्वः तइ। वा पीत क्वं सालाः बुँ पालाः प्वः थथ्याकी।
प्वःसु
वा पीबलय् पुवाचिया हः उखे स्व थुखे स्व मजुयाः लरबर जुइगु पहः। तमागु पुवाचा पीबलय् हः फसं पुइकल धायेव मानापं लतरपतर जुइ। मा चिमा जूसां नं फय्धाः न्ह्यखः लाकाः वा पीत धायेव हः लिखः न्ह्यखः तुलाः प्वःसु लानावनी। प्वःसु लाःथाय् वाब्व घाजःमुजः खनेदइ। प्वःसु मलाकेत फय्धाःपाखे लिखः लाकाः वा पीगु याइ।
बखुंगः
बखुंह्वतं ज्वयावंगु लः प्वाःतीत दयेकातःगु चात्याःचा। बखुंह्वतय् चा तयाः प्वाःतीत चा मदइगु अवस्थाय् ह्वः छचाःलिं द्यांचा थें तयाः लः पनेगु याइ। जःखः च्वंगु वामाया कापी भचाभचा चा
लिकयाः ह्वःया चाकःलिं चात्याःचा तयाः पिचुकी।
लः तयेमाः किछि जाः याइ। तचाकः यायेमाःसा छथ्वाकः निथ्वाकः वा दुने हे लाकी। बुँ स्वःवनीबलय् थज्याःथाय् न्हापां स्वइ।
बखुंह्वः
तगिंबुँइ चिकुलां छुँ व कःलितसें म्हुयाः गः दयेकातःगु थासं वा पी धुंकाः लः ज्वयावनीगु ह्वः। नितगिं स्वतगिं तक नं ह्वः पिचानाच्वनेयः। सिनाज्यां भचाभचा चा वनाः ह्वः प्वाःतिउ थें जुयाच्वनीगुलिं ह्वः खंके फयाच्वनी मखु। चा माःबुयावंलिसे लखं ह्वः चायेकलकि क्वतां लः कुहां वनी। थनं लः ज्वयावन धायेवं वा वयाच्वंसां हे बुँइ लः थाके फइमखु।
म्हू
चिनातःगु पुवाचा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकीबलय् छ्यालब्याल मजुइक म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् ल्हाःम्हुलिं थुइक निम्हू भतीचा बेथां तयाः निपुइँ सीदयेक ल्वाकाः छ्वालिं हिनाः स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची। पुवाचा म्हुलिंम्हू वा पीथाय् पाछि पाछि पाक तयाबी। वा पीपिंसं पुवाचा काइबलय् म्हूया चिखि मफ्यंसे बापुइँ जक स्वहायेका काइ, बापुइँ लिपा कायेत तइ।
लः
वा पीत लः माः। फाँटया खलःपिं मुनाः लःया व्यवस्था याइ। लःया श्रोत दुथासंं धः म्हुयाः लः हइ। खुसिं सिथय् लाःपिनि बं पनाः हयेगु याइ। छसिनिसें लः जायेकाः वा पीगु याइ। चा त्वपूज्वलं जक लः तयाः वा पी। वा पी धुंसांनिसें वाब्वय् लः सिलिसिलि तयातइ। वा ग्वात धायेवं निन्हुप्यन्हु लः सुकी। घाँय् पुइत व हःपा दायेत लः भचा तजायेक तइ। मा तमा जुयावःलिसे वा त्वमब्याःतले लः कुनातयेगु याइ।
लाछिकवः
न्ह्यः ल्यू व जःखःया फासला। वा पीबलय् गनं तापाः गनं सती यानाः पीमखु। ध्वलं ध्वः व वामां वामाया फासला उति ग्यंकेगु याइ। अथे मजुल धायेव लाछिकवः उतिमग्यं धाइ। यक्व तापाक व ख्वातुक नंं पीमखु। ४—५ इञ्चति जक पाकी। थ्वाकः तथ्वाकः जुइगु जूसा भचा तापाकी। वा पीगु बानि मदुनिपिंसं पीबलय् अप्वः यानाः उति ग्यनी मखु। उति ग्यंथाय् चिकंअप्पा बां लुइ।
सिनाज्या कुसा
वा वइच्वनीबलय् बुँइ ज्या यायेत कुइगु कुसा। १.५—२ इञ्चतिया तुसिपु बां लुइक ह्वः ज्यानाः तिबां थानातःगु ४ ह् ४ फुटतिया ब्या व हाकः दुगु पाता निपाताया दथुइ लप्ते बाय् कुसालप्ते आँय्पापौ बां वयेक तयाः निखे पाखा लुइकाः काकातइ। निखेयागु पाखा जवंखवं लाइकथं लथ्यानाः सि मुलातइ। छ्यनय् तक्यंके छिंक नाम्लो थें यानाः दुने च्वय्पाखे खिपः छत्वाः तयातइ। वा वःसां ज्या यायेबलय् ल्हातिं कुसा ज्वने म्वायेक खिपतं छ्यनय् तक्यंकी।
सिलिसिलि
भचाभचा। सिलिसिलिं जक लः तयाः वा पीबलय् वाचु उति ग्यनाः बांलाइ। लाछिकवः नं उति ग्यनी, लखं नइया भय नं दइ मखु।