वा पीगु ज्यायात सिन्हाज्या÷सिनाज्या धाइ। थ्व तछलां वा वयाः लः दतकि याइ। वा पीत स्ववाः प्यवाः न्ह्यः छथाय् वापुसा तयाः पुवाचा दयेकातइ। पुवाचा पुयाः यंकेत म्हू चीबलय् छ्वालिं स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची।
वा पीत बुँइ सिलिसिलिं खनेदयेक लः तइ। द्यांप्वः तयाः ख्वं मल्यंक भस्म यानाः बुँ पालाः प्वःपाखे भचा थथ्याकाः माथं वंकेगु याइ। ध्याक्वपाखे द्यांछाइ। न्हापा की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां की थुनाः वा पीगु याइ। ततःकूगु चापाँय्यात कूज्या यानाः चिचीचाकू जुइकाः गाःबगाः माथं वंकी।
वा पीत द्यःबुँ दुगु फाँटय् न्हापां द्यःबुँइ दिं ज्वनी। पुवाचा पुइबलय् दक्वं मपुसे आंग्सा थें छप्वाँय्चा ल्यंकी। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेकेत लखय् चाइ। वा पीगु ज्या मिसातय्सं व कूज्या व बुँ पालेगु ज्या मिजंतय्सं याइ। ल्हाः च्वःम्हं न्हापां सुरु याइ। गुगुं नं पक्षय् लिमलाःगु अवस्था वल धायेव छगू पक्षं मेगु पक्षयात ग्वहालि याइ।
फाँटया खलःपिं जानाः धःज्या यानाः लःया व्यवस्था याइ। बुँया प्वःपाखे द्यांप्वः तयाः माक्व जक लः कुनी। द्यांप्वलय् ज्वाबि तयाः ज्वाबिगालय् लः हायेकी। हानथाप मयासे छसिंनिसें वा पीगु याइ। ध्वप दाःथाय् व तेंलः पिचाःथाय् झ्वालांपालां वा वये न्ह्यः हे वा पी। वा वःसा सिनाज्या कुसां कुयाः ज्या याइ।
वा पीबलय् फय्धाःपाखे लिखः लाकाः प्वःसु मलाक लाछिकवः उति ग्यंकाः निपुस्वपु पुवाचा वंंकाः पीगु याइ। पुवाचा मगाइगु अवस्था जुल धाःसा म्हालाः छपु निपु जक पीगु याइ। वा पी क्वचायेकाः छगू कुनय् दाहा थुनी।
वाब्वया निंतिं चा गनाच्वनीगु बखत सिथिनखःबलय् हे साः ह्वलातयेगु याइ। छुं जुयाः मगाइगु अवस्था जुल धाःसा वामां हा काये धुंकाः जक तयेगु याइ।
बुँइ झाःपाः सिमा आदिं क्वझाः जुयाच्वंगु दःसा न्हापा हे यचुका तयेगु याइ। वा पी त्ययेकाः तकं बुँइ बाली ल्यं दनिसा वा पी न्ह्यः हे लिकायेगु याइ।
तगिंबुँइ वा पीबलय् ध्याक्वपाखेया घाँय् छानाः ल्हाकी। इमू दःसा चा बुरुबुुरु यानाः इमुलिं न्याये मफयेकाः ज्या याकनं सिधयेकेगु याइ। त्वातिप्वाः, बखुंह्वतं लः ज्वया वनाच्वंगु दःसा बखुंगः दनाः लः मज्वयेकी। जाः तजाःथाय् क्वता दयेकाः चिजाः याइ। लः कुनेत प्वलय् द्यांप्वः तइ। सिनाज्यां ल्वसाघासा बांलाक तयाः बजि नकी। धुच्चापतिकं थ्वँ अय्लाः त्वंकी। चिलुक व पालुक कय्गूफ्वया वालाः द्वला जायेक ल्वसा बी। नये मफयाः ह्वलाछ्वःगु बालीयात साः जुइ।

आंंग्सा
पुवाचा पुइबलय् पुवादे हे तुं ल्यंकीगु छपुइँचा पुवाचा। पुवाचा दक्वं मपुसे छपुइँचा ल्यंकेगु याइ। वा पी क्वचायेकाः गनं नं वामा सिनावन बाय् लखं नल धाःसा अज्याःथाय् थ्व हे ल्यंकातःगु पुवाचा पुयाः साइ। स्यनीगु यक्व सम्भावना दुथाय् भचा तप्वाँय्क ल्यंकी। गनं नं साये म्वाःसा थुकी हे वा सयेका छ्वइ। थुकी सइगु वा त्वाःमदसे पुष्ट जुइ। आखे दयेकेगु याइ।

की तने
सिनाज्यायात अःपुक बुँ पालातये। ख्वं मल्यंक पालाः चापाँय्यात निभाः फयेकातइ। चा छसौ लाइ। बुँक्वाः गपाय् हाकः खः, अपाय् हाकः हे पौ याइ। की तनाः बुँ पालातःथाय् सिनाज्यां बुँ पाला च्वनेमाली मखु। की जक थुनां गाइ। चा याकनं माःबुइ। नाइसे च्वनी। तिक्वय् बाथल लः लुल धायेव वा पीत गाइ। ततःमागु घाँय् दःसा की थुने न्ह्यः हे पुयाः ल्हाकी। कूज्या याये अःपुइ।
क्वता
जाः तजाःथाय् तगिंबुँइ चिजाः जुइकेत दयेकीगु बुँबाला। तजाःथाय् लः कुनेबलय् चलः वनीगु भय अप्वइगुलिं चिजाः जुइकेत थज्याःगु बुँबाला दयेकी। थज्याःगु बुँ यक्व तबाला याइ मखु। बरु जाः यक्व हे तजाः जुयाः छबाला दयेकां मगाःसा निबाला नं दयेकेगु याइ। निगू बाला याइबलय् दथुयागुयात क्वता मधासे दकलय् क्वय्यागुयात जक क्वता धाइ।

चा हायेके
हाय् थानाच्वंगु चा लिकाये। पुवाचिया हाय् च्वंगु चा हायेके। पुवाचा पुइबलय् पुवादेय् लः कुनाः पूसां हाय् चा थानाच्वनी। चा छ्वासुथाय् भचा भचा जक थाःसां चा छाःथाय् व पुवाचा पुलां जूथाय् पाँय्पाँय् थायेयः। चा थाकाः वाःपी थाकुइ।ं पुवाचा पुयाः छपा ल्हातिं पुवाचा ज्वनाः मेगु ल्हातिं पुवाचिया हाय् च्वंगु चा लखय् चायाः हायेकी।

छ्वालि
छ्व हायेके धुनागु छ्वमा। गंगु छ्वमा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकेत छ्यालब्याल मपुइकेत म्हू म्हू यानाः म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् सुं मचिसे छ्वालि माःफ्वयाः ची। सुं चीगुयात मामं मचायात चीमत्यः धकाः धायेगु याः। पुवाचा क्यातुइगुलिं त्वःधुली धकाः चिनागु गथि स्वमचाकुसे नि जक नीकेगु याइ। पुवाचा छथासं मेथाय् यंकीबलय् हा गंके बी मखु।

ज्वाबि
द्यांप्वलय् दयेकीगु भचा क्वथ्याःगु ब्व। लः अप्वः दइबलय् द्यांप्वः तज्याइ धकाः लः भय् फायेका छ्वयेत ज्वाबि तयेगु याइ। लखं ग्वले मफयेकेत चां पिचुक इली। बुँक्वाः स्वयाः छथासं मगाइ थें च्वंसा थाय् थासय् तइ। ज्वाबि तइबलय् द्यां बमलाःथाय् तइ मखु। भचा तग्वःथाय् व क्वातुसे च्वंथाय् तइ। ज्वाबिया ब्या क्वलाछिंनिसें कुछि तकया याइ।
ज्वाबिगाः
ज्वाबिया क्वसं दइगु गाः। ज्वाबिं लः झ्वारागानाः वनीगु लखं ज्वाबिगाः म्हुइ। झ्वारागाःगु लखं म्हुइगु गाः जूसां तगाः जुइमखु। जाः यक्व तजाः जूसा जक भचा तगाः जुइ। गाः लाइथाय् थासय् पुवाचा भचा तपुइँ जुइक पी। तसकं निभाः त्वयाः बुँइ लः सुनावंसां ज्वाबिगालय् काचाक्क लः सुइ मखु। लः सुनाः अन वने थन वने मदयाच्वंपिं न्यात थन मुनाच्वनेगु याइ।

तगिंबुँ
पाखाय् दयेकातःगु बालाचा बालाचागु बुँ। ततःक्वाः मजुसे बालाचा बालाचा लानाः तँ तँ जुइ। वा पीबलय् बुँ पालेगु स्वयां द्यांप्वः अप्वः तयेमाली। द्वःबुँइ स्वयां ज्या सने थाकुइ। बालीनाली नं बांलाके थाकुइ। वा पीत सर्गःया भरय् च्वनेमाली। यक्व वा वलकि जक लः दइ। गबलय् वा पी दइ धकाः धाये फयाच्वनी मखु। वा पीगु लिपा लात धायेव वा पाकय् यायेत नापं थाकुइयः।

त्वातिप्वाः
द्यांप्वलय् त्वातिं म्हुयाः लः ज्वया वनाच्वनीगु चिचीचा ह्वःगु ह्वः। वाब्वय् लः दयाः त्वातिया वामाया हा चाये मखन धायेव द्यांप्वलय् म्हुयाः प्वाः दयेकाः च्वंवनी। म्हूथाय् लः जायावःलिसे म्हुम्हुं वनीबलय् द्यांप्वः पिचायाः थज्याःगु प्वाः दयावइ। त्वाति ह्वतं लः ज्वया वनाच्वनीगु काचाक्क खंके फइ मखु। बिचाः याये मफुत धायेव लः हे सुनाच्वनेयः।

तेंंलः
भूंिंमं तःलं अथें थहां वयाच्वनीगु लः। न्हसि बुँइ भूमिं पिचाना च्वनीगु लः। थज्याःगु लः गुँ व डांडाक्वय् लाःगु बुँ व ध्वप दाःगु बुं वयाच्वनेगु याइ। थाय्कथं गनं तःधाः गनं चीधाः जुइ। लः ख्वाउँसे च्वनी। आइरन यक्व दइगु जुयाः थनया लखय् दाइपिं न्यात नं म्हासुसे च्वनी। जःखःया बुँइ थज्याःगु लः कुनाः वा पीगु याइ।
दाहाः
थःगु दक्वं बुँइ वा पी सिधयेकाः बुँया छगू कुनय् थुनीगु पुवाचा म्हू। वा पी सिधःगु प्रतीक स्वरुप धस्वाकीगु चिं। दाहाः थुनीबलय् छेँया म्ह्याय्मचां थुनेमाः धयागु मान्यता दु। थःपिनि इष्टदेव बाय् उगु थाय्या मूलम्ह द्यःपाखे स्वयाः यानागु ज्या सुथां लायेमा व यक्व वा सयेमा धयागु आसिका याइ। दाहाः थुनीबलय् चायागु सिन्हः तिकाः पुवाचिया स्वां छुकाः हासिख्यालि याइ।

दिं ज्वने
वा पीगु ज्याया सुरुवात याये। दकलय् न्हापांया वा पीगु ज्या। न्हापालाक वा पीगु ज्यायात दिं ज्वनेगु धाइ। द्वंबः, बुंगाः दुथाय् बुँइ पुइँ हायाः वा पीगु यानाः दिं ज्वनेगु याइ। द्यःबुँ दुथाय् द्यःबुँइ वापीगु दिं ज्वन धायेव जक मेथाय् पीगु याइ। खुसिसिथय् बुँ लाःपिनि क्वँय्ना गनेद्यःयाथाय् कलः वनाः खुसिं मस्यंकेमा धकाः आसिका यानाः वा पिनाः दिं ज्वनेगु याइ।

द्यांं छाये
द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् खुर्कय् यानाः काये। बुँया साँधय् द्यां दइ। वा पीत द्यां छाइ। द्यां क्वय् क्वय् घाँय् बुया वयाच्वनी। सिनाज्यां भस्म जुइक बुँ पालाः घाँय् दक्वं ल्हायेमाः। द्यांक्वय् च्वंगु घाँय् ल्हायेत नं द्यां छानाः घाँय् खुर्कय् यानाः ल्हाकेगु याइ। द्यां छाइबलय् साँध त्यलेगु मजुइक याइ। त्यली धकाः थाय् थासय् की तानाः चिं तयातइ।

द्यांप्वः
बुुँया प्वःपाखे दुछिं लः कुनेत तइगु चात्याः। चा भचा छुलुमुलु धायेकाः न्हायाः तइ। पिचुसे च्वंकी। तत्याः चित्याः मयासे माथं वंकी। पुलांगु द्यांया चा क्वतानाः लिकाइ। स्यनाच्वंथाय् दःसा चा तनाः भिंकी। सुयातं न्हुइके बी मखु। माःकथं थाय् थासय् ज्वाबि तइ। द्यांप्वः तयेत न्हापा हे प्वः दुछि म्वःपौ छपौ तयाः भचा थथ्याका तइ।
द्यःबुँ
द्यःया नामय् फ्यानातःगु बुँ। द्यःगू खलःयापिं दक्वं जानाः ज्यानातइ। बुँया आयस्तां द्यःया ज्याखँ न्ह्याकेगु याइ। द्यःबुँ दुगु फाँटय् द्यःबुँइ वा पीगु दिं मज्वंकं सुयागुं बुँइ नं वा पी मज्यू धयागु लोक विश्वास यानातःगु दइ। दिं ज्वनाः वा पीबलय् पुजा याइ। वा पीगु ज्याय् सकसिनं ग्वाहालि याइ। ग्वाहालि याःपिं सकसितं प्रसाद इनाः नकेगु याइ।

ध्याक्व
बुँया थथ्याःपाखेया ब्व। वा पीत ध्याक्व कयाः चापाँय् पुइकी। ध्याक्व काइबलय् च्वय्या द्यामय् घाँय् दःसा छानाः लिकाइ।

ध्वप
द्वाच्या द्वाच्या जुयाः तुना वनेयःगु बुँ। न्ह्याबलें लः दयाच्वनी। तसकं वा वलकि लः तःलः जुयाः वामानापं त्वपुइ। तसकं वा वये न्ह्यः हे वा पीगु याइ।

पुवाचा
वा पीत पुवादेय् वापुसा थसालाः दयेकातःगु चिचीचामागु वामा। वा पी स्वयां स्ववाः प्यवाः न्ह्यः पुवादे दयेकाः वापुसा तइ। चा नचुक दायाः बँ माथं वंकाः पौ ज्यानाः नलें च्वंक वा ह्वलाःचां ल्हाकी। चखुं बखुनं खिने मफयेकेत चा पिचिंकी। मा थचायाः ल्ह्वनाहःगु चा नचुक छ्यानाः छ्यनाकाइ। मा भचा बमलाःतले चखुं बखुं पिवाः च्वनेगु याइ।

प्वः
बुँया क्वथ्याःथाय्या ब्व। प्वलय् पौ छपौ भुनातइ। सिनाज्यां थ्व पतिइ च्वंगु चा न्हायाः द्यांप्वः तइ। वा पीत क्वं सालाः बुँ पालाः प्वः थथ्याकी।
प्वःसु
वा पीबलय् पुवाचिया हः उखे स्व थुखे स्व मजुयाः लरबर जुइगु पहः। तमागु पुवाचा पीबलय् हः फसं पुइकल धायेव मानापं लतरपतर जुइ। मा चिमा जूसां नं फय्धाः न्ह्यखः लाकाः वा पीत धायेव हः लिखः न्ह्यखः तुलाः प्वःसु लानावनी। प्वःसु लाःथाय् वाब्व घाजःमुजः खनेदइ। प्वःसु मलाकेत फय्धाःपाखे लिखः लाकाः वा पीगु याइ।

बखुंगः
बखुंह्वतं ज्वयावंगु लः प्वाःतीत दयेकातःगु चात्याःचा। बखुंह्वतय् चा तयाः प्वाःतीत चा मदइगु अवस्थाय् ह्वः छचाःलिं द्यांचा थें तयाः लः पनेगु याइ। जःखः च्वंगु वामाया कापी भचाभचा चा
लिकयाः ह्वःया चाकःलिं चात्याःचा तयाः पिचुकी।
लः तयेमाः किछि जाः याइ। तचाकः यायेमाःसा छथ्वाकः निथ्वाकः वा दुने हे लाकी। बुँ स्वःवनीबलय् थज्याःथाय् न्हापां स्वइ।

बखुंह्वः
तगिंबुँइ चिकुलां छुँ व कःलितसें म्हुयाः गः दयेकातःगु थासं वा पी धुंकाः लः ज्वयावनीगु ह्वः। नितगिं स्वतगिं तक नं ह्वः पिचानाच्वनेयः। सिनाज्यां भचाभचा चा वनाः ह्वः प्वाःतिउ थें जुयाच्वनीगुलिं ह्वः खंके फयाच्वनी मखु। चा माःबुयावंलिसे लखं ह्वः चायेकलकि क्वतां लः कुहां वनी। थनं लः ज्वयावन धायेवं वा वयाच्वंसां हे बुँइ लः थाके फइमखु।

म्हू
चिनातःगु पुवाचा। पुवाचा पुयाः वा पीथाय् यंकीबलय् छ्यालब्याल मजुइक म्हू चिनाः यंकी। म्हू चीबलय् ल्हाःम्हुलिं थुइक निम्हू भतीचा बेथां तयाः निपुइँ सीदयेक ल्वाकाः छ्वालिं हिनाः स्वमचाकुसे नि जक नीकाः ची। पुवाचा म्हुलिंम्हू वा पीथाय् पाछि पाछि पाक तयाबी। वा पीपिंसं पुवाचा काइबलय् म्हूया चिखि मफ्यंसे बापुइँ जक स्वहायेका काइ, बापुइँ लिपा कायेत तइ।

लः
वा पीत लः माः। फाँटया खलःपिं मुनाः लःया व्यवस्था याइ। लःया श्रोत दुथासंं धः म्हुयाः लः हइ। खुसिं सिथय् लाःपिनि बं पनाः हयेगु याइ। छसिनिसें लः जायेकाः वा पीगु याइ। चा त्वपूज्वलं जक लः तयाः वा पी। वा पी धुंसांनिसें वाब्वय् लः सिलिसिलि तयातइ। वा ग्वात धायेवं निन्हुप्यन्हु लः सुकी। घाँय् पुइत व हःपा दायेत लः भचा तजायेक तइ। मा तमा जुयावःलिसे वा त्वमब्याःतले लः कुनातयेगु याइ।

लाछिकवः
न्ह्यः ल्यू व जःखःया फासला। वा पीबलय् गनं तापाः गनं सती यानाः पीमखु। ध्वलं ध्वः व वामां वामाया फासला उति ग्यंकेगु याइ। अथे मजुल धायेव लाछिकवः उतिमग्यं धाइ। यक्व तापाक व ख्वातुक नंं पीमखु। ४—५ इञ्चति जक पाकी। थ्वाकः तथ्वाकः जुइगु जूसा भचा तापाकी। वा पीगु बानि मदुनिपिंसं पीबलय् अप्वः यानाः उति ग्यनी मखु। उति ग्यंथाय् चिकंअप्पा बां लुइ।

सिनाज्या कुसा
वा वइच्वनीबलय् बुँइ ज्या यायेत कुइगु कुसा। १.५—२ इञ्चतिया तुसिपु बां लुइक ह्वः ज्यानाः तिबां थानातःगु ४ ह् ४ फुटतिया ब्या व हाकः दुगु पाता निपाताया दथुइ लप्ते बाय् कुसालप्ते आँय्पापौ बां वयेक तयाः निखे पाखा लुइकाः काकातइ। निखेयागु पाखा जवंखवं लाइकथं लथ्यानाः सि मुलातइ। छ्यनय् तक्यंके छिंक नाम्लो थें यानाः दुने च्वय्पाखे खिपः छत्वाः तयातइ। वा वःसां ज्या यायेबलय् ल्हातिं कुसा ज्वने म्वायेक खिपतं छ्यनय् तक्यंकी।

सिलिसिलि
भचाभचा। सिलिसिलिं जक लः तयाः वा पीबलय् वाचु उति ग्यनाः बांलाइ। लाछिकवः नं उति ग्यनी, लखं नइया भय नं दइ मखु।

सिन्कि दयेकेगु व सिमामनि दयेकेगु विधि आपालं पाःगु धाःसा मखु । ६, ७ फिटया गाः वा सिनामनि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः माःकथंया लैंया ख्वाख्वःत लिकानाः लखं सिलाः सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिनामनि फीगु गालय् ३, ४ इञ्चतक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय् यानाः तइ । गालय् गाक्क लैं स्वथने धुंकाः लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाःका तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः थुकिं बिस्कं कथंया नँस्वाः वइ । अले सिनामनि तयार जुल धैगु थुइकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकया सिनामनि थकायेगु याइ । गालं थकाःगु थुगु सिनामनि भचा म्हासुसे च्वनी नापं नरम नं जुइ । सिनामनिया सवाः धाःसा पाउँसे च्वनी । थथे तयार जूगु सिनामनि छेँ वा पसलय् गनं नं तयातःगु थाय् तापाकनिसें नस्वाः वयाच्वनी । अले थुगु सिनामनियात चिचीकुक कुचा यानाः आलु व कय्गू नापं ल्वाकछ्यानाः अचार दयेकाः नयेगु याइ ।

बुँइ ४ फिटया चाकःलागु व ६, ७ फिटया गाः बाय् सिन्कि दयेकेगु परिनामकथं गाः खनाः गालय् न्यंक चां पायेगु याइ । अले माःकथंया लंैयात सफा यानाः छथाय् तइ । न्हापां सिन्कि फीगु गालय् ३, ४ इञ्च तक सु लायेगु याइ । सुया द्यःने लैं तइ । गालय् लैं छफि तयेधुंकाः लः हाः यानाः हाकनं लैं तयाः हे कोचय् याइ । थथे यानाः जमिनया सतहतक लैं तयाः तम्म जुइक कोचय्यानाः तइ । अले लैंया द्यःने सु लायाः सुयात चां ल्हाकाः तयेगु याइ । थथे यानाः न्हय्न्हु बाय् च्यान्हुतक तयेधुंकाः सिन्कि नसा वइ । थ्व धुंकाः गालं त्वपुया तःगु चा व सु लिकयाः सिन्कि थकायेगु याइ । सिन्कि थकयाः सुकू व सफागु थासय् सिन्कियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थथे तयार जूगु सिन्कियात टोकरी वा थीथी थलय् तया तइ । अथे नेपाःया पूर्वीय क्षेत्र भोजपुरय्पाखें धाःसा सिन्कि देयेकेगु तरिका छुं भचा पाः । बुँइ सिन्कि फीगु गाः खनेधुंकाः गालय् सु च्याकेगु याइ । थथे गालय् सु च्याकेगु धैगु गालय् दुपिं किताणुतय्त नस्त यायेगु व गाःयात क्वाकेगुकथं याइगु खः । व धुंकाः गालय् सु लायेगु याइ, सु धुंकाः केराया हः लायेगु याइ केरा हःया द्यःने लैं ख्वाख्वःचा छफि लायेगु याइ । ख्वाख्वःचाया द्यःने तिनि लैं तयेगु याइ । थथे हे यानाः गाःया दकलय् च्वय् ख्वाख्वःचा लायाः चां भुनेगु याइ । लिपाः लैं फुक्क सिन्कि जुइ, ख्वाख्वःचा फुक्क गुन्दु्रककथं तयार जुइ ।

सिन्कि व सिनामनि थें जाःगु नसाज्वलं नेपाःया आदिवासी नेवाःजातिया जीवनया विशेषता व नेपाःया हे म्हसीका खः । लैंपाखें दयेकीगु सिन्कि नसा स्वनिगःया आदिवासीतय्गु मूलगु नसा धकाः कयातःगु दु । अथेहे यलया ज्यापुतय्सं हाकु जा व सिन्कि नसा चुलायेमा धकाः श्री करुणामययाके तकं फ्वनेगु परम्परा दुगु जनश्रुति दु । सिन्कि व सिनामनि दथुइ छुं भचा पाःगु व बिशेषतां जाःगु नसाज्वलं खः । सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं लैंया हः (ख्वाख्वःचा) लिकनाः जक दयेकेगु याइ । थुकिया सवाः आपालं पाउँसे च्वनी । परम्परागत विधिकथं सिन्कि व सिनामनि दयेकेया निंतिं छुं ईतक फिनाः उकियात निभालय् पानाः गंकेगु याइ । व कथं नसाज्वलं तयार जुइ ।

आगंद्यः, दिगुद्यः व विशेष तान्त्रिक पूजाय् माःगु ज्वलंत दयेकीपिं उराय् सिन्दुराकार खः । थुमिसं आगंद्यःया लुखाय् खाइगु धकिं (पर्दा), आगमय् गुह्य पूजाय् छ्यलीगु क्वखँगा (चिब्यागु गलबन्दी थें जाःगु म्हासुगु थानागा), गुह्यपूजाय् छ्यलीगु ग्वय्का (षटयोगिनी प्रतीक कथं न्याताजि ऊनया खुपुका निलाः छपु यानातःगु तःपुगु क्वखा) दयेकीपिं खः । सम्यकबलय् सम्यक द्यःपिंत थःपिनिगु चिंकथं क्वखँगा क्वखायेका वयाच्वंगु दु । बौद्धमार्गी नेवाः कथं
म्हस्यूपिं सिन्दुराकारतय् बस्ती येँया यट्खा, यट्खा दितिफुसय् व दमाइत्वालय् खः । थुमिगु जनसंख्या ल्याः म्हो जक दु ।

उग्रचण्डी लिस्तीमाई देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया भोटेकोशी गाउँपालिका लिस्तीकोटय्‌ उग्रचण्डी द्यःया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व द्यःयात लिस्तीमाई धकाः धयावयाच्वंगु दु । पुलांगु स्वरुप खनेमदुसां आः आधुनिक कथं सिमन्तिया प्यागोडा शैलीइ नितँजाः यानाः देगः दयेकातःगु दु । न्हापा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं थन छज्वः तुयुपिं दुगु बलि बिउगु धापू दु । अबलय्‌निसें थन ज्वःतुयुपिं दुगु बलि बीगु चलन जुयाच्वंगु दु । थन प्रधान थरया नेवाः पुजारी जुयाच्वंगु दु । लिस्तीइ नेवाःतय्‌गु पुलांगु बस्ती दु ।

कपीलेश्वर महादेव देगः
सिन्धुपाल्चोकया साविक बलेफी गाविस वडा नं. ९य्‌ ब्रम्हायणी खुसि व सुनकोशी खुसिया दोभानय्‌ कपिलेश्वर महाद्यःया देगः दु ।
देगलय्‌ हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अले हे छम्ह धलानयाम्ह महाद्यःया मूर्ति नं दयेकातःगु दु । थन भक्तजनतय्‌सं मनोकामना पुवनेमा धकाः भाकल यानाः त्रिशूल छाइ । थन कात्तिकया आमाइ व घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ अले खुसि दोभानय्‌ म्वःल्हुइगु चलन दु । थन न्ह्याक्व खुसिबाः वःसां ल्वहं चुइकायंकीमखु धायेगु चलन दु ।
थन वि.सं. १९६०सालय्‌ छानातःगु गं दुगुलिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसे. पुण्यभूमिकथं प्रसिद्ध जुयाच्वंगु खनेदु ।

काकेश्वर वा कफेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने सुनकोशी खुसि व भोटेकोशी खुसिया दोभानयात स्वर्णतीर्थ धयातःगु दु । थ्व हे थासय्‌ काकेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक महत्वया अभिलेख मदुसां स्थानीय हिन्दुतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । हिन्दु पुराणकथं थ्व थासय्‌ काक नां दुम्ह मुनिं तपस्या याःबलय्‌ थन शिवलिङ्गया उत्पत्ति जूगु खः । अथे जुयाः थ्व द्यःया नां नं काकेश्वर च्वंगु जुल । थन फाल्गुणकृष्ण औसीकुन्हु स्नान यानाः शिवलिङ्ग दर्शन यात धाःसा यक्व पुण्य दइ धइगु विश्वास दु । थ्व द्यःयात कफेश्वर नं धाइगु जुयाच्वन । थ्व नेपालमण्डल दुने लाःगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये छगू खः ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका लागाय्‌ कृष्ण मन्दिर दु । थुकिया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः धलान यानाः स्वतँजाः तयाः आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहँया न्हूगु कृष्णया मूर्ति दु । थन कृष्णास्तमिबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । थुकिया लागि थन कृष्ण मन्दिर व्यवस्थापन समिति नीस्वनातःगु दु ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ नेवाः वास्तुकला कथं नांजाःगु कृष्ण मन्दिर दु । चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया बजारया दुवातय्‌ लाःगु स्वनिगःया द्यःछेँ थें आयताकार तर न्ह्यःने च्यागः थां तयाः दलानं दयेकातःगु मातनय्‌ नं बरण्डा थें च्वंगु तपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं चिचीपाःगु झ्याः जक तयाः त्वानाःसिँइ आँय्‌पा पौ दिकातःगु दु । पल्लिइ न्ह्यःने भौप्वाः तयाः गजू छुनातःगु दु । अतिकं कलात्मक थ्व देगः जिल्लाया हे नेवाःतय्‌गु एकताया प्रतीक धाइ । सापारु आदि जात्रा थनं हे न्ह्याइ । कृष्णाष्टमिबलय्‌ थनं लाखे प्याखं सहित कृष्णया मूर्ति खतय्‌ तयाः बजार न्यंक जात्रा याइ । वि.सं. १९६४सालय्‌ निर्मित थ्व देगः सञ्चालन थःगु हे गुथिं याइ । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु च्यादँ लिपा पुरातत्व विभागया ध्यबां थ्व देगः जीर्णोद्धार जूगु दु । न्हापा नेवाःत सँदेसय्‌ ब्यापार यायेत वनीबलय्‌ थ्व देगलय्‌ बाय्‌ च्वनेगु याइ धाइ ।

गोल्मा भीमसेन मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका वडा नं. ८ मानेश्वाँराय्‌ गोल्मा भीमसेन देगः दु । सिमाया क्वसं ल्वहंया छतँजाःगु देगः दु । सिजःपौ व सिजःया गजू दूगु थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगः परिसरय्‌ बासुकी नाग व सेतीदेवीया नं मूर्ति दु । थ्वः देगः वि.सं. १८१६य्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । लिपा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री थ्व हे देगलय्‌ पुजा यानाः युद्धय्‌ वंगु अले लिहां वयाः थन देगलय्‌ स्वइपिनिगु गुथियात जग्गाया व्यवस्था यानाबिउगु धइगु धापू दु । वि.सं. १९१६य्‌ ३० पी बुँया व्यवस्था थ्व द्यःया गुथियात जूगु अभिलेख दु । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु थ्व देगःयात पुरातत्व विभागं जिम्मा कयाः जीर्णोद्धार याःगु खः ।

गौराती भीमेश्वर भिन्द्यः देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः ४ कि.मी. तापाक्क चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया वडा नं. ६लय्‌ पिपलडाँडाय्‌ गौराती भीमेश्वर धइम्ह भिन्द्यःया देगः दु । समुद्री सतह स्वयां थ्यंमथ्यं १८१२ मिटर तजाःथाय्‌ थ्व देगः दु । थ्व द्यः विशेष यानाः सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌ इष्टद्यः खः अले जिल्लाया हे दकलय्‌ महत्वपूर्ण हिन्दू देगः नं खः । थुकिया मौलिक स्वरुप थथे च्वं धकाः धायेफइगु अवस्था मदुसां आः डाँडाया च्वकाय्‌ खुल्लागु थासय्‌ नितँजाः प्यागोडा शैलीइ आधुनिक कथं रंगीबिरंगी यानाः दयेकातःगु दु । धलान यानाः दयेकातःगु खःसां त्वानाःसिँ व तिकिझ्याः थें बुट्टा पिकयातःगु दु । दुने लीयागु तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात भिंद्यःया रुपय्‌ पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । वि.सं. १६४२य्‌ दलबहादुर कुँवरं थन गं छानातःगुया अभिलेख कथं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइ धायेफु । लिपा २०५३ सालय्‌ जुजु वीरेन्द्र व लानी ऐश्वर्यया नामं जीर्णोद्धार यानाः स्तम्भ नं तयातःगु दु ।

किंम्वदन्तीकथं छम्ह सापूया सां दुरु मबिसे चान्हय्‌ चान्हय्‌ थन वयाः दुरु हायेकाच्वनीगु जुयाः थन गाः खना स्वःबलय्‌ थुगु शिला लुयाः वःगुलिं उकियात हे भिन्द्यःया रुपय्‌ पुज्यानावयाच्वंगु खः । दँय्‌दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । थ्व धइगु जिल्लाया हे दकलय्‌ तःधंगु मेला खः । भक्तजनत थबलय्‌ थःपिनि मनय्‌ तयागु पूवंकेत पशुबलि बियाः पुजा याःवइ । थबलय्‌ चौताराया पुलांगु गुथिछेँनं भीमसेनया मूर्तियात खतय्‌ तयाः थन हइ अले कन्हय्‌कुन्हु लित यंकी । आः नकतिनि हे थुकिया लिक्क बुद्ध पार्कया नं निर्माण जूगु दु ।

चौकीडाँडा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोकया भोटेकोशी गाउँपालिका २या चौकीडाँडाय्‌ भगवती देगः दु । देगः दुने महिषासुरमर्दिनी थें च्वंगु हाकुगु शिलाया मूर्ति दु । उकिया लिसें थ्व लागाय्‌ शिवलिङ्ग व सीतारामया चिकीग्वःगु देगः नं । थ्व थासय्‌ मोहनि, चैते मोहनि व रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

चौतारा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ भगवती देगः दु । देगलय्‌ महिषासुर भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगः थुलि पुलां धइगु उल्लेख जूगु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थ्व देगः स्थानीय मनूतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । थन नित्यपूजाया व्यवस्था दु । उकिया लिसें दछिया छकः विशेष पूजा जुइ । अथे हे मोहनि व चैते दशैंबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व द्यःया जात्राबलय्‌ द्यःयात खतय्‌ तयाः बनदेवीया
देगलय्‌ तक यंकाः लितहइ ।

तातोपानी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया छगू महत्वपूर्ण तीर्थस्थल तातोपानी खः । नेपालया चीनया सीमा क्षेत्रय्‌ लाःगु थ्व थाय्‌ थन दुगु क्वाःलःया बुंगाःचाया कारणं हे थ्व थाय्‌या नां तातोपानी जूवंगु खः । थ्यंमथ्यं ४४ डिग्री सेल्सिलयस तक क्वाःगु लः वइगु थन म्वःल्हुलकि यक्व पुण्य लाइ धइगु विश्वास दु । अथे हे थनया लखं थीथी ल्वय्‌ क्वलाइ धइगु नं विश्वास दु । थन विशेष यानाः कात्तिक महिना ज्वःछि मेला जुयाच्वनी । थुकियात तातोपानी धारा संरक्षण समितिमार्फत् व्यवस्थापन यानातःगु दु ।

पाल्चोक (जयबागेश्वरी) भगवतीे मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया हेलम्बु गाउँपालिका वडा नं ३, मेलम्ची बजारं छघौत्या न्यासि वनेबलय्‌जयबागेश्वरीया देगः ध्वदुइ । उकियात स्थानीयतय्‌सं पाल्चोक वा पाल्चोकी भगवती वा पाल्चोकी माई नं धाइ । खुल्लागु पौ मतसे इलां जक तयातःगु छतँ जक जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । थ्व थाय्‌ मेलम्ची खुसि व इन्द्रवति खुसिया दथुइ १७५० मिटर तजाःथाय्‌ दु । पाल्चोक धइगु हे सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया उद्गमस्थल नं धाइ । उकिं थनया थ्व चर्चित देगः सकसियां आस्थाया केन्द्र नं जुल । मोहनिबलय्‌ घटस्थापनानिसें अष्टमी तक अले हरेक एकादशी, औँसी, रामनवमी, सिलाचः¥हे, साउन महिना, श्रीकृष्ण जन्माष्टमी बाहेक मेबलय्‌ थन न्ह्याबलें धयाथें बलि सहित पूजा जुयाच्वनी । नवमीकु्न्हु थन तःधंगु मेला जुइ । थनया देगः स्थापनाबारे ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां न्हापा थ्व द्यःयाथाय्‌ न्यागूगु शताब्दी निसेंया इतिहास दु धाइ । अबलय्‌ अन बस्ती तयेत जंगल फडानी याःबलय्‌ थन ल्वहंत छखे हि व मेखे दुरु पिहां वल उकिं उगु ल्वहंयात द्यः भापियाः पुज्यायेगु यात धइगु किम्बदन्ती दु । लिपा थन जुजुपिनि कोत व मौला पुजा याइगु, अले लिपाः त्वाःदयाः हानं एघारौँ र वाह्रौँ शाताव्दीइ शुरु जूगु धइगु धापू दु ।

बनकालीमाई
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको बलेफी गाउँ पालिका वडा नं १, जलबिरेया बनकाली स्थान धइगु थासय्‌ श्री बनकाली माईया द्यःगः दु । छतँ जाःगु सिमन्तिया द्यःगलय्‌ सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु । थ्व जिल्ला हे छगू ऐतिहासिक व महत्वपूर्ण शक्तिपिठ खः । थ्व द्यःगलय्‌ विशेष यानाः गरि मोहनिया नवमीकुन्हु मेला जुइ । थ्व कुन्हु माईया दर्शन यायेत थी थी जिल्लांनिसे. थन दर्शनार्थीत वयेगु याइ । अथे हे यःमरी पुन्हि (धान्य पुर्णिमा) कुन्हु विशेष पुजाअर्चना जुइ । थबलय्‌ द्यःगःनिसें जलबिरे बजार तक निन्हु तक खः जात्रा जुइ ।

भदौरे गणेद्यः मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः करिब ३ किमी तापाक्क, चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका सानोसिरुवारीइ सिद्धि गाणेश वा भदौरे गणेद्यः दु । पहाडय्‌ भचा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः द्यःगः दयेका तःगु दु । ल्वहँया कापिइ गणेद्यःया ख्वाः बांलूगु शिलायात द्यः धकाः पुज्यायेगु यानातःगु दु । लिक्कसं तग्वःगु गं छानातःगु दु । विसं २०१९सालय्‌ थ्व हे गणेद्यःया नामं थन श्री सिद्धिगणेद्यः विद्यलाय नां दूगु स्कुल चाल ।

भीमसेन देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया इन्द्रावती गाउँपालिका पारांखोर धइगु थासय्‌ भीमसेन देगः दु । देगः दुने हाकुगु शिलायात भिन्द्यःया रुपय्‌ स्थानीय जनतां पुजा यानावयाच्वंगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे प्रामाणिक अभिलेख मदुसां जुजु पृथ्वीनारायण शाहया पालय्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । थ्व हे लागाय्‌ गणेद्यःया मूर्ति नं दु । थन कतिंपुन्हिबलय्‌ मेला लगेजुइ ।

मेलम्ची गौखुरेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका दुने तेर्से वडा नं. ६य्‌ गौखुरेश्वर महाद्यःया देगः दयेकातःगु दु । प्राकृतिक रुपयागु शिलायात शिवलिङ्गया रुपय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ ऐतिहासिक खयाःनं देगः मदयाच्वंगु अवस्थाय्‌ नकतिनि हे न्हूकथंया देगः निर्माण जूगु खः । न्हूकथंया देगः अप्पाया अंगः थें खनेदयेकाः उकिइ त्वानाःसिँ तयाः द्यःने सिमन्तिया पौ दयेका उकिया दथुइ गं आकार पिकयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

रानी पोखरी
चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ८ इर्खुइ रानीपुखू देगः दु । चिकीचाधंगु पुखूया दथुइ न्हूगु कथंया प्यागोडा शैली थेंच्वंक देगः दयेकातःगु दु । देगः दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । ऐतिहासिक धार्मिकस्थल खयेफु तर देगः धाःसा न्हूगु दयेकातःगु खनेदु । दँय्‌दसं क्वातिपुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । स्थानीय भक्तजनया लिसें विशेष रुपं थन च्वंपिं झाँक्रीत थन वयाः पुज्यायेगु व साधना यायेगु याइ ।

वनदेवी मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराया चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ७या नवलपुरय्‌ वनदेवीया देगः दु । नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ हाकुगु शिलाया प्रतीकात्मक मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन मदिक्क न्हियान्हिथं पुजा जुइ । थज्याःगु नित्यपूजा त्वाःदलकि दैवीप्रकोप वइ धइगु मान्यता दु ।

क्षमादेवी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने क्षमादेवीया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः थ्व न्हूगु पहःयागु प्यागोडा थें च्वंक नितँजाः यानाः धलान यानाः देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्षमादेवी गुथिया पाखें थनया पुजा व मेमेगु ज्याझ्वः जुयाच्वंगु दु ।

आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेव (दुम्जा महाद्यः)
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ४२ कि.मी. तापाःगु थासय्‌ सुनकोशी गापा वडा नं. १य्‌ लिलावती रोशी खुसि व कोशी खुसिया दोभानय्‌ आदिलिङ्ग कुशेश्वर महाद्यःया देगः दु । संरक्षित क्षेत्र दुने शिखरशैलीया देगः दु । ल्वहंया छेपुसहितया तोरण दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । परिसरय्‌ त्रिशूल, गं, द्वहं व भगवती, १०८ शिवलिङ्ग मेमेगु देगः अले आँय्‌पाया पौ दुगु सतः नं दु । ने.सं. ८११य्‌ ख्वपया जुजु जगज्जय मल्लं कुशेश्वर महाद्यःया भक्तिभाव यायेवं सिंहासन कायेखंगु धइगु धापू दु । वि.सं. १८३४य्‌ लानी राजेन्द्र लक्ष्मीं थन वहया बेलपत्र छाःगु अभिलेख दु । हिमवत्खण्डपुराणय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु थ्व महाद्यः नेपालमण्डलया लागा दुने लाःगु ६४ शिवलि· मध्ये छगू खः ।

कमलामाई देगः
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ११ कि.मी. तापाक्क कमलामाई नगरपालिकाय्‌ दकलय्‌ महत्वपूर्ण देगः कमलामाईयागु खः । थ्व थाय्‌ कमला खुसि व ग्वाङ खुसिया दोभानय्‌ पुलांगु सिद्धेश्वर गाविसया वडा नं ४य्‌ माइस्थान धइगु थासय्‌ दु । देगः नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीयागु आधुनिक ढंगं दयेकातःगु दु ।
न्हापा चन्द्र समशेरया पालय्‌ वि.सं. १९६४य्‌ फौदसिंहं पुलांगु देगः दयेकूगु खःसा आः उकियात सालाः क्वय्‌ वि.सं. १९७४य्‌ वया काय कीर्तिमान कर्णेलं आःया थाय्‌ माइस्थानय्‌ देगः दयेकूगु खः । थ्व थासय्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थबलय्‌ १०द्वः धइथें पशुपंक्षीया बलि बीगु खः ।थन च्वलय्‌ व न्या तकं बलि बीगु चलन दुगु खः । आः बलि बीगु म्हो जुल ।

सिद्धबाबा देगः
सिन्धुलीमाढीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ४य्‌ लाःगु च्याउँकोट डाँडाया च्वकाय सिद्धबाबाया देगः दु । देगलय्‌ छानातःगु गंया अभिलेखकथं थन वि.सं. १८१२ स्वयां न्ह्यः देगः दयेकातःगु दु जुइमाः ।
किंम्वदन्ती कथं छगू इलय्‌ थनया सिन्धुल नांयाम्ह जुजु राजकाज त्वःताः थन तपस्या यानाः सिद्धि प्राप्त याःगु अले अथे जुयाः थ्व थाय्‌या नां सिद्धेश्वर जूवंगु खः । अथे हे जुयाः थ्व थाय्‌या नां हे सिन्धुलीगढी जूगु धइगु विश्वास दु । भक्तजन निर्मलरत्न तुलाधरया संयोजनय्‌ छगू कमिटी दयेकाः थन देगः दयेकूगु खः । अथे हे क्वय्‌ ढुंग्रेवासया गोर्खाली पँधेरोनिसें थन तक ल्वहंया त्वाथः दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

कालीमाई देगः
सिन्धुलीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ५या गौमति खुसि व लब्दाहा खुसिया दोभानय्‌ कालीमाईया देगः दु । देगःयात आः आधुनिक ढंगं नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व देगः जुजु गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया पालय्‌ अनया हाकिम पुष्कर समशेरं दयेकूगु खः । थ्व द्यःयाथाय्‌ घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ मेला जुइ अले अन द्वलंद्वः म्येय्‌ व दुगुचा बलि बीगु याइ ।
गणेद्यः मन्दिर थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं ३य्‌ गणेद्यः मन्दिर दु । देगःया रुपय्‌ मखुसां खुल्लागु थासय्‌ वंगल सिमाया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात गणेद्यः भाःपियाः थनया जनतां आदर तयाः थीथी सांस्कृतिक पर्वय्‌ पुजा याःवइ । अथेसां हरेक शनिवाः व मंगलवाः भीड जुयाच्वनी ।

चण्डेश्वरी देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां ७ कि.मी. उत्तरय्‌ चण्डेश्वरी भगवतीया देगः दु । थ्व देगः मकवानपुरया सेनवंशी जुजु मणिमुकुन्दसेनया पालय्‌ दयेकूगु धाइ । किंम्वदन्तीकथं मणिमुकुन्दसेनया म्ह्याय्‌ इन्द्रकुमारीया इहिपा जुजु पृथ्वीनारायण शाहलिसे यानाबिउगुलिइ जुजुं वयात त्वःताहःगुलिं व लिहां वयाच्वच्ँवं थ्व थासय्‌ चण्डेश्वरी देगःया स्थपना याःगु धाइ । थ्व देगलय्‌ मनूतय्‌सं भाकल यानाः दुगु च्वलय्‌ व बखुं बलि बीगु याइ ।

पञ्चकन्या देगः व पुखू
सिन्धुलीमाडी स्वयाः १८ कि.मी. पश्चिमय्‌ मरिण गापा ५ घाटाय्‌ मरिण खुसिया किनारय्‌ पञ्चकन्या
देगः दु । देगः गुलि पुलां धइगु सीमदुसां आः थन सिमन्तिया स्वतँ जाःगु प्यागोडा छाँट वयेक आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । थन हे लिक्क पञ्चकन्या पुखू दु । न्हापा थन पुखुलिइ न्याम्ह कन्यात च्वनीगु अले गामय्‌ मालीबलय्‌ ग्वाहालि यायेत वयेगु लिसें उमित माल धाःसा बसजाःतकं न्यय्‌बीगु याइगु तर लिपा गामय्‌ नैतिकता मदयावंबलय्‌ कन्यात वयेगु त्वःतल धइगु किंवदन्ती दु । देगःलिसे पञ्चकन्या पुखू दु ।

प्रतापेश्वर महादेवया द्यःगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा न. १ दुने प्रतापेश्वर महाद्यःया देगः दु । थज्याःथाय्‌ नं नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः आकर्षक खनेदु । थुकिइ लुँ सियातःगु गजू नं दु । देगलय्‌ दुने शिलाया शिवलिङ्ग दु । अथे हे पिने अंगलय्‌ भैरव व सरस्वतीया मूर्ति नं दु । थन जःखः सतः नं दयेकातःगु दु । थ्व थासय्‌ सिलाचः¥हे, तीज व बालाचह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ वंगल सिमा क्वय्‌ बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः दु । गुम्बज शैलीया देगः दुने शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अथे हे थन नारायणया मूर्ति नं दु । किंवदन्ती कथं बाल्मीकि ऋषिं स्थापना याःगुलिं थ्व द्यःया नां बाल्मीकेश्वर जूगु खः । थन तीज, सिलाचः¥हे व बालाचःह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

भद्रकाली देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां २० कि.मी. तापाक्क कमलामाई नपा दुने वडा नं. ढुंग्रे भन्ज्याङ्गय्‌ भद्रकाली देगः दु । नेपाली प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने अमूर्त शिलाया मूर्ति दु । अथे हे थन मेमेगु प्राकृतिक रुपं दयाच्वंगु शिलातय्‌त नं थीथी द्यः भापियाः पुज्यायेगु याइ । किंवदन्ती कथं वि.सं. १८०० स्वयां न्ह्यः भरियातय्‌सं थनया ल्वहं कयाः जा थूगु जुयाच्वन । जा थुयाच्वंबलय्‌ जासि ग्वतूगु तमं थनया ल्वहंतय्‌ खुकुरीं पाःबलय्‌ हि वयेवं अले थुकियाबारे झाँक्रीयात न्यनेवं थ्व भद्रकाली धकाः सीकाः उकियात हे द्यः भाःपियाः देगः दयेकूगु जुयाच्वन । वि.सं. १९८८य्‌ थन गं छानातःगु दु । वि.सं. २०१० वा १२ सालतक थन सरकारी पुजा जुयाच्वंगु खःसा लिपा व दिनाः स्थानीय मनूतय्‌गु पुचलं पुजा याकेगु व प्यखेरं भौतिक निर्माणया ज्या जुयाच्वंगु दु ।

मुकुटेश्वरी देगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ४य्‌ मुकुटेश्वरी देवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं देवीस्थान धकाः धाइगु थुगु देगः छतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थन दुने स्थापना यानातःगु अमूर्त शिलायात देवीया रुपय्‌ पुजाआजा यायेगु यानावयाच्वंगु खः । मोहनिबलय्‌ थन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु याइ ।

राम मन्दिर
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ राम मन्दिर दु । राणाकालीन शैलीइ गुम्बज गजू दुगु थ्व देगलय्‌ दुने राम, सीता, लक्ष्मण, भरत शत्रुघ्नया धातुमूर्ति दु । देगःया पिने हनुमानया मूर्ति नं दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १९३४य्‌ विक्रम थापां याकूगु खः । थ्व देगलय्‌ रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

ख्वाःपाः दुगु द्यः प्याखं हुइकेत निपाः ल्वाकाः थाइगु धातुया छताजि बाजं खः सिन्याल । भिंगु कँय्‌यागु थ्व बाजं तःपाःगु भुस्याः थें च्वंसां भुस्याः स्वयां यक्वं ख्वातुइ । थुकिया सि नं तःबाला जुइ । सिन्यालया दथुइ तपुलि थें थहां वःथाय्‌ दुगु ह्वतं पिकयातःगु पुतुइ ल्हाःया पतिं दुछ्वयाः निपा ल्हातं निपाः सिन्याल ल्वाकाः थाइ । सिन्याल दम्वःखिंया ग्वाहालि बाजंकथं तालया तालि व खालि ज्वः लाकाः थाइ ।

थीथी वसः तिसा थें तुं कपालय्‌ तीगु सिन्हः नं परम्परानिसें चले जुया वयाच्वंगु खः । गथे समाः कथं लुंसिन्हः, ह्याउँसिन्हः, छाप सिन्हः, छड्के सिन्हः तीगु चलन दु अथे हे धार्मिक ज्याझ्वलय्‌ नं थीथी सिन्हः प्रसादया रुपय्‌ तीगु चलन दु । गथेकि म्हःसिन्हः, चुं सिन्हः (भुइसिन्हः), म्हासुसिन्हः, हाकुसिन्हः (मोहनि सिन्हः), श्रीखण्ड (रक्तचन्दन), वेगुति, जाकिसिन्हः आदि । पुष्प, धूप, दीप, गन्ध, रस न्याता पञ्चोपचार पुजाज्वलं मध्ये सिन्हः नं छता खः । सिन्हःयात गन्धय्‌ ल्याः तःगुलिं सिन्हः तीत जक मखु सुगन्धया लागि नं खः धयागु सीदु ।

थीथी प्रकारया सिन्हः दु थें तुं उकियात तिकीगु तरिका नं पाः । द्यःयात प्रायः अंगू पचिनं व दथु पचिनं सिन्हः तिकी, सिकियात च्वलापचिनं तिकी । गुरुजुं जजमानपिंत सिन्हः तिकीबलय्‌ दथुपचिनं तिकी । मोहनि सिन्हः च्वलापचिनं वा सिकापचिनं तीगु याइ । नामाकरण याइबलय्‌ वज्रया च्वकां सिन्हः तिकी ।

लोकविश्वास कथं मामं मचायात पालीतःया धूया सिन्हः तिकी । मचायात छुं नं प्रकारयागु अयभय व सुयां मिखा मवंकेगु निंतिं थथे याइगु खः । मामं मचायात च्वलापचिनं अजः उइकेधुंकाः ई भतिचा तयाः पालिइ थिइकाः वा पालिइ इले धुंकाः सिन्हः तिकी । गुलिं गुलिं मनूतय्‌ किसिं न्हूथाय्‌या पालितः धू नं सिन्हः कथं तीगु याः । थुकिंयानाः कष्ट मदायावनी धयागु विश्वास दु ।

अबीर

थ्व छगू नं सिन्हःया हे ताजि खः । थुकी ह्युं सिन्हलय्‌ स्वयाः फिब्व अप्वः दुगु कारणं भचा भुयुभुयु नयाः फुरर्र च्वनी । थुकियात ह्याउँ सिन्हः थें तुं

छ्यलेगु चलन दु । थीथी पुजाआजाय्‌ गुरुजुपिंसं वाय्‌ थकालिपिंसं कपालय्‌ तिकाब्यूसा गुथि गानाय्‌, देगः पुजा व मेमेगु लसता पुजाय्‌ व उत्सवय्‌ मिजंपिंत न्यतालय्‌ इकाबीगु चलन दु । होलि पर्वय्‌ ला अबीरयागु नखः धाःसां छुं मपाः । उगु बखतय्‌ अबीरं कपालय्‌ तिकीगु ला द हे दु, नापं ख्वालय्‌ इकाः छ्यं छगलं ह्याउँकेगु चलन दु ।

जाकिसिन्हः

जाकिसिन्हः गुगुं नं प्रकारयागु पुजा वा उत्सवबलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु सिन्हः खः । थुकियात जाकि ताय्‌ ह्याउँसिन्हः वा अबीरय्‌ धौ तयाः वालाः दयेकेगु याइ । छुं नं धार्मिक व भिं ज्याझ्वलय्‌ म्हासु सिन्हः ह्याउँसिन्हः तिके धुंकाः जाकिसिन्हः तीगु चलन दु । उकिं यानाः झःझःधायाः सुन्दरता तनेगु ज्या याइ । झीगु समाजय्‌ बुन्हि, म्हपुजा, किजापुजाबलय्‌ सगं बीबलय्‌ थ्व सिन्हः तीगु अनिवार्य हे जुइधुंकूगु दु । थ्व बाहेक थौंकन्हय्‌ लँस्व वनीबलय्‌ नं सकसितं जाकिसिन्हः तिकाःछ्वयेगु चलन वयाच्वंगु दु । थ्व सिन्हः तिनाः कपालय्‌ थानाच्वंसा नुगलय्‌ खँ थाकातये फुम्ह व कपालय्‌ सिन्हः थाना मच्वंसां खँ मथाःम्ह धाइगु धापू दु ।

धौपति

धौ सगंयागु पूर्वरुप धौपति खः । धौपति चिचाचिचा ग्वःगु खोल्चा थें गाःवंगु निगः थलचातय्‌त नापं स्वानाः छगू दयेकातःगु वस्तु खः । थ्व न्हापा न्हापा चायागु, ल्वहंयागु व कँय्‌यागु दुसा थौंकन्हय्‌ वहःयागु नं वःगु दु । थ्व धौपतिइ निथासं धौ तयाः पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌ तइ । चिचिधंगु पुजाय्‌ धौपति सगं काये धुंकाः तिनि ग्वःसगं कायेगु चलन दु । ततःधंगु पुजाय्‌ व साइतय्‌ मिजंपिंत द्यः पुज्याकी, मिसाम्ह अर्थात् नकिनं जव ल्हातं पुजाभः वा कोतः ज्वनाः देपा ल्हाःया अंगू पचिनं द्यःयात स्वकः छायेकी । मिजंम्ह मनूयात जव न्हकुइ धौपति तिकूसा मिसापिंत खव न्हकुइ तिकी ।

भुइसिन्हः (चुसिन्हः)

थ्व म्हासु व ह्याउँ निता ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु सिन्हः खः । थुकी म्हःयागु ब्व अप्वः दुगु कारणं भचा झ्यातुइ । न्हिन्हिसियागु पुजा बाहेक विशेष पुजा याइबलय्‌ पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌, सिन्हःमूलय्‌ छथासय्‌ म्हासु सिन्हः व मेथासय्‌ थ्व सिन्हः तइ । अबीर वा ह्याउँसिन्हः ला जाकिइ द्यःने ताय्‌ तयाः उकी द्यःने हा हा जक यानातइ । थुकियात सौभाग्यया चिंया रुपय्‌ कायेगु चलन दु । वंजला वनीबलय्‌ कायमचां भमचायात चुसिन्हखं सिन्च्व छायेकी । विशेष पुजाय्‌ गथे देगुपुजा, बाःह्राः पिकायेबलय्‌ गुरुमांजुं वा थकालि नकिनं थ्व सिन्हः तयाः सिन्च्व चायेकीगु चलन दु ।

मोहनि सिन्हः

थुकियात विशेष ततःधंगु पुजा गथेकि मोहनि, सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌ वा स्वनाः द्यः पुज्याये मालकि फयेगु चलन दु । थुकिया लागि मोहनिपुसाय्‌ चिकं तयाः कापःयागु निलातःगु इताः तयाः च्याकी, द्यःने सलिखं त्वपुुयाः मोहनि फइ । इताः सीधुंकाः गुलि हाकुक्क धीधी मोहनि खाइ उलि हे पुजा सफल जूगु भाःपी । नेवाःतय्‌ मोहनि नखःया मूल सिन्हः हे मोहनि सिन्हः खः । थुकियात गुरुजु पुरोहितपिंसं च्वलापचिनं तिकेगु चलन दुसा सिकापचिनं नं तिकेगु याः । थुकियात कपालय्‌ दकसिबय्‌ च्वय्‌ लाक्क तिकेगु चलन दु । थुगु प्रकारयागु हाकुगु सिन्हः महांकाःद्यः, शोभा भगवति व होम याइबलय्‌ न्हातिकाय्‌ तीगु चलन दु ।

म्हासुसिन्हः

थ्व म्हासुगु रंगयागु चुं सिन्हः खः । थुकियात केसरी नं धायेगु चलन दु । थुगु सिन्हः न्हियान्हिथंया पुजाय्‌ ह्याउँसिन्हः नापं तयाः छ्यलेगु चलन दु । श्राद्ध याइबलय्‌ गुलिसियां म्हासुसिन्हः जक तिकेगु नं चलन दु । बर्खिमाःपिंत म्हासुसिन्हः जक तिकी । थ्व सिन्हः पितृपिंत च्वलापचिनं तिकीसा मनू व द्यःयात अंगू पचिनं तिकी । गुर्जुपिंसं पुज्याइबलय्‌ न्हापां म्हासुसिन्ह, वयां द्यःने ह्याउँसिन्हः तिकी ।

रक्तचन्दन

श्रीखण्ड थें तुं थ्व नं चुलाः दयेकातइगु सिन्हः खः । थ्व ताक्कुसे ह्याउँसे गाढा रंगया जुइ । थ्व उग्रताराया चिं खः । उकिं सिन्हः तीगु सुन्दरता सुगन्ध व शीतलता थें हे चिं विशेषया लागि नं खः । थुकियात न्हियान्हिथं आगमय्‌ द्यः पुजा यायेबलय्‌ छ्यली । प्रायः बाःह्राः पिकाइबलय्‌ गुरुजुं द्यःया नां काकां वनीबलय्‌ बाःह्राः पिकाःम्ह मचां देपा ल्हातं थाय्‌भुया सिथय्‌ सिथय्‌ थ्व सिन्हः तिकुतिकुं वनी । लिपा जाकि पुचःचा पुचःचा थुकिया द्यःने तयाः पुजा याइ ।

विभूति (वेगुति)

होम यायेबलय्‌ सिँ च्याकाः ब्वदयेधुंकाः वःगु नौ (खरानी)या सिन्हः खः । थ्व मेमेबलय्‌ चलन मदुगु, तर गुरुजुपिंथाय्‌ झारे याकः वनेबलय्‌ व जोगी संन्यासीतय्‌सं तिकीगु सिन्हः खः । थुकियात म्हालापचिनं च्वका क्वस्वकाः तिकी ।

श्रीखण्ड

थ्व छगू प्रकारयागु सुगन्धित सिमाया सिँ लः तयाः चुलाः दयेकीगु ताकुसे च्वंगु सिन्हः खः । थुकियात चन्दन नं धायेगु चलन दु । थ्व तुयूगु वा भचा साध्य रंगयागु सिन्हः खः । श्रीखण्डयात शान्ति शितलताया प्रतीक नाला वयाच्वंगु दु । थुकियात महाद्यःयात छानाः प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । थुकियात जन्माःद्यः व मेमेपिं प्रायः शाकाहारी द्यःपिंत तिकेगु याः । श्रीखण्ड विशेष यानाः कपाःया दथुइ व न्हातिकाय्‌ तीगु याइसा गुलिं गुलिं हिन्दू धर्मावलम्बीतय्‌ ककुया रुद्रघण्टीइ नं तीगु याः ।

ह्युं सिन्हः (म्हःसिन्हः)

थ्व दुक्कुगु ह्याउँगु चुं सिन्हः खः । थ्व सिन्हः साइत, लसता, उत्साह व वीरताया प्रतीक कथं भिं ज्याय्‌ व लसताया ज्याझ्वलय्‌ छ्यलेगु चलन दु । न्हियान्हिथं पुजा यायेबलय्‌ पूजाभलय्‌ म्हासुसिन्हः नापं तयेगु चलन दु । अंगूपचिनं म्हासुसिन्हः तिके धुंकाः

दथुपचिनं थ्व सिन्हः तिकेगु याइ । विशेष पुजा वा ततःधंगु पुजाबलय्‌ सिन्हःमूलय्‌ म्हासुसिन्हः छखेर व भुइसिन्हः छखे तइसा ह्याउँसिन्हः जाकिया द्यःने ताय्‌ तयेधुंकाः ह्वलेगु चलन दु ।