उग्रचण्डी लिस्तीमाई देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया भोटेकोशी गाउँपालिका लिस्तीकोटय्‌ उग्रचण्डी द्यःया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं थ्व द्यःयात लिस्तीमाई धकाः धयावयाच्वंगु दु । पुलांगु स्वरुप खनेमदुसां आः आधुनिक कथं सिमन्तिया प्यागोडा शैलीइ नितँजाः यानाः देगः दयेकातःगु दु । न्हापा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री जंगबहादुरं थन छज्वः तुयुपिं दुगु बलि बिउगु धापू दु । अबलय्‌निसें थन ज्वःतुयुपिं दुगु बलि बीगु चलन जुयाच्वंगु दु । थन प्रधान थरया नेवाः पुजारी जुयाच्वंगु दु । लिस्तीइ नेवाःतय्‌गु पुलांगु बस्ती दु ।

कपीलेश्वर महादेव देगः
सिन्धुपाल्चोकया साविक बलेफी गाविस वडा नं. ९य्‌ ब्रम्हायणी खुसि व सुनकोशी खुसिया दोभानय्‌ कपिलेश्वर महाद्यःया देगः दु ।
देगलय्‌ हाकुगु शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अले हे छम्ह धलानयाम्ह महाद्यःया मूर्ति नं दयेकातःगु दु । थन भक्तजनतय्‌सं मनोकामना पुवनेमा धकाः भाकल यानाः त्रिशूल छाइ । थन कात्तिकया आमाइ व घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ अले खुसि दोभानय्‌ म्वःल्हुइगु चलन दु । थन न्ह्याक्व खुसिबाः वःसां ल्वहं चुइकायंकीमखु धायेगु चलन दु ।
थन वि.सं. १९६०सालय्‌ छानातःगु गं दुगुलिं थ्व थाय्‌ न्हापांनिसे. पुण्यभूमिकथं प्रसिद्ध जुयाच्वंगु खनेदु ।

काकेश्वर वा कफेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने सुनकोशी खुसि व भोटेकोशी खुसिया दोभानयात स्वर्णतीर्थ धयातःगु दु । थ्व हे थासय्‌ काकेश्वर महाद्यःया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक महत्वया अभिलेख मदुसां स्थानीय हिन्दुतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । हिन्दु पुराणकथं थ्व थासय्‌ काक नां दुम्ह मुनिं तपस्या याःबलय्‌ थन शिवलिङ्गया उत्पत्ति जूगु खः । अथे जुयाः थ्व द्यःया नां नं काकेश्वर च्वंगु जुल । थन फाल्गुणकृष्ण औसीकुन्हु स्नान यानाः शिवलिङ्ग दर्शन यात धाःसा यक्व पुण्य दइ धइगु विश्वास दु । थ्व द्यःयात कफेश्वर नं धाइगु जुयाच्वन । थ्व नेपालमण्डल दुने लाःगु ६४ शिवलिङ्ग मध्ये छगू खः ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका लागाय्‌ कृष्ण मन्दिर दु । थुकिया मौलिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः धलान यानाः स्वतँजाः तयाः आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहँया न्हूगु कृष्णया मूर्ति दु । थन कृष्णास्तमिबलय्‌ मेला व जात्रा जुइ । थुकिया लागि थन कृष्ण मन्दिर व्यवस्थापन समिति नीस्वनातःगु दु ।

कृष्ण मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ नेवाः वास्तुकला कथं नांजाःगु कृष्ण मन्दिर दु । चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया बजारया दुवातय्‌ लाःगु स्वनिगःया द्यःछेँ थें आयताकार तर न्ह्यःने च्यागः थां तयाः दलानं दयेकातःगु मातनय्‌ नं बरण्डा थें च्वंगु तपाःगु झ्याः दु । वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ प्यखेरं चिचीपाःगु झ्याः जक तयाः त्वानाःसिँइ आँय्‌पा पौ दिकातःगु दु । पल्लिइ न्ह्यःने भौप्वाः तयाः गजू छुनातःगु दु । अतिकं कलात्मक थ्व देगः जिल्लाया हे नेवाःतय्‌गु एकताया प्रतीक धाइ । सापारु आदि जात्रा थनं हे न्ह्याइ । कृष्णाष्टमिबलय्‌ थनं लाखे प्याखं सहित कृष्णया मूर्ति खतय्‌ तयाः बजार न्यंक जात्रा याइ । वि.सं. १९६४सालय्‌ निर्मित थ्व देगः सञ्चालन थःगु हे गुथिं याइ । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु च्यादँ लिपा पुरातत्व विभागया ध्यबां थ्व देगः जीर्णोद्धार जूगु दु । न्हापा नेवाःत सँदेसय्‌ ब्यापार यायेत वनीबलय्‌ थ्व देगलय्‌ बाय्‌ च्वनेगु याइ धाइ ।

गोल्मा भीमसेन मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका वडा नं. ८ मानेश्वाँराय्‌ गोल्मा भीमसेन देगः दु । सिमाया क्वसं ल्वहंया छतँजाःगु देगः दु । सिजःपौ व सिजःया गजू दूगु थ्व देगः चिग्वःसां कलात्मक खनेदु । देगः परिसरय्‌ बासुकी नाग व सेतीदेवीया नं मूर्ति दु । थ्वः देगः वि.सं. १८१६य्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । लिपा नेपाल–तिब्बत युद्ध जूबलय्‌ प्रधानमन्त्री थ्व हे देगलय्‌ पुजा यानाः युद्धय्‌ वंगु अले लिहां वयाः थन देगलय्‌ स्वइपिनिगु गुथियात जग्गाया व्यवस्था यानाबिउगु धइगु धापू दु । वि.सं. १९१६य्‌ ३० पी बुँया व्यवस्था थ्व द्यःया गुथियात जूगु अभिलेख दु । २०७२सालया भुखाचं स्यंगु थ्व देगःयात पुरातत्व विभागं जिम्मा कयाः जीर्णोद्धार याःगु खः ।

गौराती भीमेश्वर भिन्द्यः देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः ४ कि.मी. तापाक्क चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिकाया वडा नं. ६लय्‌ पिपलडाँडाय्‌ गौराती भीमेश्वर धइम्ह भिन्द्यःया देगः दु । समुद्री सतह स्वयां थ्यंमथ्यं १८१२ मिटर तजाःथाय्‌ थ्व देगः दु । थ्व द्यः विशेष यानाः सिन्धुपाल्चोक व दोलखाय्‌ च्वंपिं नेवाःतय्‌ इष्टद्यः खः अले जिल्लाया हे दकलय्‌ महत्वपूर्ण हिन्दू देगः नं खः । थुकिया मौलिक स्वरुप थथे च्वं धकाः धायेफइगु अवस्था मदुसां आः डाँडाया च्वकाय्‌ खुल्लागु थासय्‌ नितँजाः प्यागोडा शैलीइ आधुनिक कथं रंगीबिरंगी यानाः दयेकातःगु दु । धलान यानाः दयेकातःगु खःसां त्वानाःसिँ व तिकिझ्याः थें बुट्टा पिकयातःगु दु । दुने लीयागु तोरणया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात भिंद्यःया रुपय्‌ पुज्यायेगु यानावयाच्वंगु दु । वि.सं. १६४२य्‌ दलबहादुर कुँवरं थन गं छानातःगुया अभिलेख कथं थ्व देगः व स्वयां पुलां जुइ धायेफु । लिपा २०५३ सालय्‌ जुजु वीरेन्द्र व लानी ऐश्वर्यया नामं जीर्णोद्धार यानाः स्तम्भ नं तयातःगु दु ।

किंम्वदन्तीकथं छम्ह सापूया सां दुरु मबिसे चान्हय्‌ चान्हय्‌ थन वयाः दुरु हायेकाच्वनीगु जुयाः थन गाः खना स्वःबलय्‌ थुगु शिला लुयाः वःगुलिं उकियात हे भिन्द्यःया रुपय्‌ पुज्यानावयाच्वंगु खः । दँय्‌दसं सकिमिला पुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । थ्व धइगु जिल्लाया हे दकलय्‌ तःधंगु मेला खः । भक्तजनत थबलय्‌ थःपिनि मनय्‌ तयागु पूवंकेत पशुबलि बियाः पुजा याःवइ । थबलय्‌ चौताराया पुलांगु गुथिछेँनं भीमसेनया मूर्तियात खतय्‌ तयाः थन हइ अले कन्हय्‌कुन्हु लित यंकी । आः नकतिनि हे थुकिया लिक्क बुद्ध पार्कया नं निर्माण जूगु दु ।

चौकीडाँडा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोकया भोटेकोशी गाउँपालिका २या चौकीडाँडाय्‌ भगवती देगः दु । देगः दुने महिषासुरमर्दिनी थें च्वंगु हाकुगु शिलाया मूर्ति दु । उकिया लिसें थ्व लागाय्‌ शिवलिङ्ग व सीतारामया चिकीग्वःगु देगः नं । थ्व थासय्‌ मोहनि, चैते मोहनि व रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

चौतारा भगवती देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराय्‌ भगवती देगः दु । देगलय्‌ महिषासुर भगवतीया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । देगः थुलि पुलां धइगु उल्लेख जूगु ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां थ्व देगः स्थानीय मनूतय्‌गु आस्थाया केन्द्र जुयाच्वंगु दु । थन नित्यपूजाया व्यवस्था दु । उकिया लिसें दछिया छकः विशेष पूजा जुइ । अथे हे मोहनि व चैते दशैंबलय्‌ थन मेला जुइ । थ्व द्यःया जात्राबलय्‌ द्यःयात खतय्‌ तयाः बनदेवीया
देगलय्‌ तक यंकाः लितहइ ।

तातोपानी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया छगू महत्वपूर्ण तीर्थस्थल तातोपानी खः । नेपालया चीनया सीमा क्षेत्रय्‌ लाःगु थ्व थाय्‌ थन दुगु क्वाःलःया बुंगाःचाया कारणं हे थ्व थाय्‌या नां तातोपानी जूवंगु खः । थ्यंमथ्यं ४४ डिग्री सेल्सिलयस तक क्वाःगु लः वइगु थन म्वःल्हुलकि यक्व पुण्य लाइ धइगु विश्वास दु । अथे हे थनया लखं थीथी ल्वय्‌ क्वलाइ धइगु नं विश्वास दु । थन विशेष यानाः कात्तिक महिना ज्वःछि मेला जुयाच्वनी । थुकियात तातोपानी धारा संरक्षण समितिमार्फत् व्यवस्थापन यानातःगु दु ।

पाल्चोक (जयबागेश्वरी) भगवतीे मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया हेलम्बु गाउँपालिका वडा नं ३, मेलम्ची बजारं छघौत्या न्यासि वनेबलय्‌जयबागेश्वरीया देगः ध्वदुइ । उकियात स्थानीयतय्‌सं पाल्चोक वा पाल्चोकी भगवती वा पाल्चोकी माई नं धाइ । खुल्लागु पौ मतसे इलां जक तयातःगु छतँ जक जाःगु देगः कलात्मक खनेदु । थ्व थाय्‌ मेलम्ची खुसि व इन्द्रवति खुसिया दथुइ १७५० मिटर तजाःथाय्‌ दु । पाल्चोक धइगु हे सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया उद्गमस्थल नं धाइ । उकिं थनया थ्व चर्चित देगः सकसियां आस्थाया केन्द्र नं जुल । मोहनिबलय्‌ घटस्थापनानिसें अष्टमी तक अले हरेक एकादशी, औँसी, रामनवमी, सिलाचः¥हे, साउन महिना, श्रीकृष्ण जन्माष्टमी बाहेक मेबलय्‌ थन न्ह्याबलें धयाथें बलि सहित पूजा जुयाच्वनी । नवमीकु्न्हु थन तःधंगु मेला जुइ । थनया देगः स्थापनाबारे ऐतिहासिक अभिलेख मदुसां न्हापा थ्व द्यःयाथाय्‌ न्यागूगु शताब्दी निसेंया इतिहास दु धाइ । अबलय्‌ अन बस्ती तयेत जंगल फडानी याःबलय्‌ थन ल्वहंत छखे हि व मेखे दुरु पिहां वल उकिं उगु ल्वहंयात द्यः भापियाः पुज्यायेगु यात धइगु किम्बदन्ती दु । लिपा थन जुजुपिनि कोत व मौला पुजा याइगु, अले लिपाः त्वाःदयाः हानं एघारौँ र वाह्रौँ शाताव्दीइ शुरु जूगु धइगु धापू दु ।

बनकालीमाई
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको बलेफी गाउँ पालिका वडा नं १, जलबिरेया बनकाली स्थान धइगु थासय्‌ श्री बनकाली माईया द्यःगः दु । छतँ जाःगु सिमन्तिया द्यःगलय्‌ सिजःपौ व गजू छुनातःगु दु । थ्व जिल्ला हे छगू ऐतिहासिक व महत्वपूर्ण शक्तिपिठ खः । थ्व द्यःगलय्‌ विशेष यानाः गरि मोहनिया नवमीकुन्हु मेला जुइ । थ्व कुन्हु माईया दर्शन यायेत थी थी जिल्लांनिसे. थन दर्शनार्थीत वयेगु याइ । अथे हे यःमरी पुन्हि (धान्य पुर्णिमा) कुन्हु विशेष पुजाअर्चना जुइ । थबलय्‌ द्यःगःनिसें जलबिरे बजार तक निन्हु तक खः जात्रा जुइ ।

भदौरे गणेद्यः मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौतारा स्वयाः करिब ३ किमी तापाक्क, चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका सानोसिरुवारीइ सिद्धि गाणेश वा भदौरे गणेद्यः दु । पहाडय्‌ भचा खुल्लागु थासय्‌ धलान यानाः द्यःगः दयेका तःगु दु । ल्वहँया कापिइ गणेद्यःया ख्वाः बांलूगु शिलायात द्यः धकाः पुज्यायेगु यानातःगु दु । लिक्कसं तग्वःगु गं छानातःगु दु । विसं २०१९सालय्‌ थ्व हे गणेद्यःया नामं थन श्री सिद्धिगणेद्यः विद्यलाय नां दूगु स्कुल चाल ।

भीमसेन देगः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया इन्द्रावती गाउँपालिका पारांखोर धइगु थासय्‌ भीमसेन देगः दु । देगः दुने हाकुगु शिलायात भिन्द्यःया रुपय्‌ स्थानीय जनतां पुजा यानावयाच्वंगु दु । थ्व देगःया ऐतिहासिकताया बारे प्रामाणिक अभिलेख मदुसां जुजु पृथ्वीनारायण शाहया पालय्‌ दयेकूगु धइगु धापू दु । थ्व हे लागाय्‌ गणेद्यःया मूर्ति नं दु । थन कतिंपुन्हिबलय्‌ मेला लगेजुइ ।

मेलम्ची गौखुरेश्वर महाद्यः
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया मेलम्ची नगरपालिका दुने तेर्से वडा नं. ६य्‌ गौखुरेश्वर महाद्यःया देगः दयेकातःगु दु । प्राकृतिक रुपयागु शिलायात शिवलिङ्गया रुपय्‌ स्थापना यानातःगु दु । थ्व थाय्‌ ऐतिहासिक खयाःनं देगः मदयाच्वंगु अवस्थाय्‌ नकतिनि हे न्हूकथंया देगः निर्माण जूगु खः । न्हूकथंया देगः अप्पाया अंगः थें खनेदयेकाः उकिइ त्वानाःसिँ तयाः द्यःने सिमन्तिया पौ दयेका उकिया दथुइ गं आकार पिकयाः द्यःने गजू छुनातःगु दु ।

रानी पोखरी
चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ८ इर्खुइ रानीपुखू देगः दु । चिकीचाधंगु पुखूया दथुइ न्हूगु कथंया प्यागोडा शैली थेंच्वंक देगः दयेकातःगु दु । देगः दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । ऐतिहासिक धार्मिकस्थल खयेफु तर देगः धाःसा न्हूगु दयेकातःगु खनेदु । दँय्‌दसं क्वातिपुन्हिकुन्हु थन मेला जुइ । स्थानीय भक्तजनया लिसें विशेष रुपं थन च्वंपिं झाँक्रीत थन वयाः पुज्यायेगु व साधना यायेगु याइ ।

वनदेवी मन्दिर
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया सदरमुकाम चौताराया चौतारा साँगाचोकगढी नगरपालिका वडा नं. ७या नवलपुरय्‌ वनदेवीया देगः दु । नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीया देगलय्‌ हाकुगु शिलाया प्रतीकात्मक मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । थन मदिक्क न्हियान्हिथं पुजा जुइ । थज्याःगु नित्यपूजा त्वाःदलकि दैवीप्रकोप वइ धइगु मान्यता दु ।

क्षमादेवी
सिन्धुपाल्चोक जिल्लाया बाह्रबिसे नगरपालिका दुने क्षमादेवीया देगः दु । थुकिया ऐतिहासिक स्वरुपया बारे जानकारी मदुसां आः थ्व न्हूगु पहःयागु प्यागोडा थें च्वंक नितँजाः यानाः धलान यानाः देगः दयेकातःगु दु । दुने ल्वहंया मूर्ति स्थापना यानातःगु दु । क्षमादेवी गुथिया पाखें थनया पुजा व मेमेगु ज्याझ्वः जुयाच्वंगु दु ।

आदिलिङ्ग कुशेश्वर महादेव (दुम्जा महाद्यः)
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ४२ कि.मी. तापाःगु थासय्‌ सुनकोशी गापा वडा नं. १य्‌ लिलावती रोशी खुसि व कोशी खुसिया दोभानय्‌ आदिलिङ्ग कुशेश्वर महाद्यःया देगः दु । संरक्षित क्षेत्र दुने शिखरशैलीया देगः दु । ल्वहंया छेपुसहितया तोरण दुगु लुखाया दुने शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । परिसरय्‌ त्रिशूल, गं, द्वहं व भगवती, १०८ शिवलिङ्ग मेमेगु देगः अले आँय्‌पाया पौ दुगु सतः नं दु । ने.सं. ८११य्‌ ख्वपया जुजु जगज्जय मल्लं कुशेश्वर महाद्यःया भक्तिभाव यायेवं सिंहासन कायेखंगु धइगु धापू दु । वि.सं. १८३४य्‌ लानी राजेन्द्र लक्ष्मीं थन वहया बेलपत्र छाःगु अभिलेख दु । हिमवत्खण्डपुराणय्‌ उल्लेख जुयाच्वंगु थ्व महाद्यः नेपालमण्डलया लागा दुने लाःगु ६४ शिवलि· मध्ये छगू खः ।

कमलामाई देगः
सिन्धुली जिल्लाया सदरमुकाम सिन्धुलीमाडी स्वयां ११ कि.मी. तापाक्क कमलामाई नगरपालिकाय्‌ दकलय्‌ महत्वपूर्ण देगः कमलामाईयागु खः । थ्व थाय्‌ कमला खुसि व ग्वाङ खुसिया दोभानय्‌ पुलांगु सिद्धेश्वर गाविसया वडा नं ४य्‌ माइस्थान धइगु थासय्‌ दु । देगः नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीयागु आधुनिक ढंगं दयेकातःगु दु ।
न्हापा चन्द्र समशेरया पालय्‌ वि.सं. १९६४य्‌ फौदसिंहं पुलांगु देगः दयेकूगु खःसा आः उकियात सालाः क्वय्‌ वि.सं. १९७४य्‌ वया काय कीर्तिमान कर्णेलं आःया थाय्‌ माइस्थानय्‌ देगः दयेकूगु खः । थ्व थासय्‌ घ्यःचाकु संल्हूकुन्हु मेला जुइ । न्हापा थबलय्‌ १०द्वः धइथें पशुपंक्षीया बलि बीगु खः ।थन च्वलय्‌ व न्या तकं बलि बीगु चलन दुगु खः । आः बलि बीगु म्हो जुल ।

सिद्धबाबा देगः
सिन्धुलीमाढीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ४य्‌ लाःगु च्याउँकोट डाँडाया च्वकाय सिद्धबाबाया देगः दु । देगलय्‌ छानातःगु गंया अभिलेखकथं थन वि.सं. १८१२ स्वयां न्ह्यः देगः दयेकातःगु दु जुइमाः ।
किंम्वदन्ती कथं छगू इलय्‌ थनया सिन्धुल नांयाम्ह जुजु राजकाज त्वःताः थन तपस्या यानाः सिद्धि प्राप्त याःगु अले अथे जुयाः थ्व थाय्‌या नां सिद्धेश्वर जूवंगु खः । अथे हे जुयाः थ्व थाय्‌या नां हे सिन्धुलीगढी जूगु धइगु विश्वास दु । भक्तजन निर्मलरत्न तुलाधरया संयोजनय्‌ छगू कमिटी दयेकाः थन देगः दयेकूगु खः । अथे हे क्वय्‌ ढुंग्रेवासया गोर्खाली पँधेरोनिसें थन तक ल्वहंया त्वाथः दयेकेगु ज्या जुयाच्वंगु दु ।

कालीमाई देगः
सिन्धुलीया कमलामाई नगरपालिका दुने वडा नं. ५या गौमति खुसि व लब्दाहा खुसिया दोभानय्‌ कालीमाईया देगः दु । देगःयात आः आधुनिक ढंगं नितँ जाःगु प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थ्व देगः जुजु गीर्वाणयुद्ध विक्रम शाहया पालय्‌ अनया हाकिम पुष्कर समशेरं दयेकूगु खः । थ्व द्यःयाथाय्‌ घ्यःचाकु संल्हूबलय्‌ मेला जुइ अले अन द्वलंद्वः म्येय्‌ व दुगुचा बलि बीगु याइ ।
गणेद्यः मन्दिर थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं ३य्‌ गणेद्यः मन्दिर दु । देगःया रुपय्‌ मखुसां खुल्लागु थासय्‌ वंगल सिमाया क्वय्‌ अमूर्त शिलायात गणेद्यः भाःपियाः थनया जनतां आदर तयाः थीथी सांस्कृतिक पर्वय्‌ पुजा याःवइ । अथेसां हरेक शनिवाः व मंगलवाः भीड जुयाच्वनी ।

चण्डेश्वरी देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां ७ कि.मी. उत्तरय्‌ चण्डेश्वरी भगवतीया देगः दु । थ्व देगः मकवानपुरया सेनवंशी जुजु मणिमुकुन्दसेनया पालय्‌ दयेकूगु धाइ । किंम्वदन्तीकथं मणिमुकुन्दसेनया म्ह्याय्‌ इन्द्रकुमारीया इहिपा जुजु पृथ्वीनारायण शाहलिसे यानाबिउगुलिइ जुजुं वयात त्वःताहःगुलिं व लिहां वयाच्वच्ँवं थ्व थासय्‌ चण्डेश्वरी देगःया स्थपना याःगु धाइ । थ्व देगलय्‌ मनूतय्‌सं भाकल यानाः दुगु च्वलय्‌ व बखुं बलि बीगु याइ ।

पञ्चकन्या देगः व पुखू
सिन्धुलीमाडी स्वयाः १८ कि.मी. पश्चिमय्‌ मरिण गापा ५ घाटाय्‌ मरिण खुसिया किनारय्‌ पञ्चकन्या
देगः दु । देगः गुलि पुलां धइगु सीमदुसां आः थन सिमन्तिया स्वतँ जाःगु प्यागोडा छाँट वयेक आधुनिक कथं देगः दयेकातःगु दु । थन हे लिक्क पञ्चकन्या पुखू दु । न्हापा थन पुखुलिइ न्याम्ह कन्यात च्वनीगु अले गामय्‌ मालीबलय्‌ ग्वाहालि यायेत वयेगु लिसें उमित माल धाःसा बसजाःतकं न्यय्‌बीगु याइगु तर लिपा गामय्‌ नैतिकता मदयावंबलय्‌ कन्यात वयेगु त्वःतल धइगु किंवदन्ती दु । देगःलिसे पञ्चकन्या पुखू दु ।

प्रतापेश्वर महादेवया द्यःगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा न. १ दुने प्रतापेश्वर महाद्यःया देगः दु । थज्याःथाय्‌ नं नितँ जाःगु कलात्मक प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु थ्व देगः आकर्षक खनेदु । थुकिइ लुँ सियातःगु गजू नं दु । देगलय्‌ दुने शिलाया शिवलिङ्ग दु । अथे हे पिने अंगलय्‌ भैरव व सरस्वतीया मूर्ति नं दु । थन जःखः सतः नं दयेकातःगु दु । थ्व थासय्‌ सिलाचः¥हे, तीज व बालाचह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ वंगल सिमा क्वय्‌ बाल्मीकेश्वर महाद्यःया देगः दु । गुम्बज शैलीया देगः दुने शिलाया शिवलिङ्ग स्थापना यानातःगु दु । अथे हे थन नारायणया मूर्ति नं दु । किंवदन्ती कथं बाल्मीकि ऋषिं स्थापना याःगुलिं थ्व द्यःया नां बाल्मीकेश्वर जूगु खः । थन तीज, सिलाचः¥हे व बालाचःह्रेबलय्‌ मेला जुइ ।

भद्रकाली देगः
सिन्धुलीमाडी स्वयां २० कि.मी. तापाक्क कमलामाई नपा दुने वडा नं. ढुंग्रे भन्ज्याङ्गय्‌ भद्रकाली देगः दु । नेपाली प्यागोडा शैलीया थ्व देगलय्‌ दुने अमूर्त शिलाया मूर्ति दु । अथे हे थन मेमेगु प्राकृतिक रुपं दयाच्वंगु शिलातय्‌त नं थीथी द्यः भापियाः पुज्यायेगु याइ । किंवदन्ती कथं वि.सं. १८०० स्वयां न्ह्यः भरियातय्‌सं थनया ल्वहं कयाः जा थूगु जुयाच्वन । जा थुयाच्वंबलय्‌ जासि ग्वतूगु तमं थनया ल्वहंतय्‌ खुकुरीं पाःबलय्‌ हि वयेवं अले थुकियाबारे झाँक्रीयात न्यनेवं थ्व भद्रकाली धकाः सीकाः उकियात हे द्यः भाःपियाः देगः दयेकूगु जुयाच्वन । वि.सं. १९८८य्‌ थन गं छानातःगु दु । वि.सं. २०१० वा १२ सालतक थन सरकारी पुजा जुयाच्वंगु खःसा लिपा व दिनाः स्थानीय मनूतय्‌गु पुचलं पुजा याकेगु व प्यखेरं भौतिक निर्माणया ज्या जुयाच्वंगु दु ।

मुकुटेश्वरी देगः
सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ४य्‌ मुकुटेश्वरी देवीया देगः दु । स्थानीय मनूतय्‌सं देवीस्थान धकाः धाइगु थुगु देगः छतँजाः यानाः प्यागोडा शैलीं दयेकातःगु दु । थन दुने स्थापना यानातःगु अमूर्त शिलायात देवीया रुपय्‌ पुजाआजा यायेगु यानावयाच्वंगु खः । मोहनिबलय्‌ थन पशुबलि बियाः पुजा यायेगु याइ ।

राम मन्दिर
थन सिन्धुलीया सुनकोशी गापा वडा नं. ३य्‌ राम मन्दिर दु । राणाकालीन शैलीइ गुम्बज गजू दुगु थ्व देगलय्‌ दुने राम, सीता, लक्ष्मण, भरत शत्रुघ्नया धातुमूर्ति दु । देगःया पिने हनुमानया मूर्ति नं दु । थ्व देगःया निर्माण वि.सं. १९३४य्‌ विक्रम थापां याकूगु खः । थ्व देगलय्‌ रामनवमीबलय्‌ मेला जुइ ।

ख्वाःपाः दुगु द्यः प्याखं हुइकेत निपाः ल्वाकाः थाइगु धातुया छताजि बाजं खः सिन्याल । भिंगु कँय्‌यागु थ्व बाजं तःपाःगु भुस्याः थें च्वंसां भुस्याः स्वयां यक्वं ख्वातुइ । थुकिया सि नं तःबाला जुइ । सिन्यालया दथुइ तपुलि थें थहां वःथाय्‌ दुगु ह्वतं पिकयातःगु पुतुइ ल्हाःया पतिं दुछ्वयाः निपा ल्हातं निपाः सिन्याल ल्वाकाः थाइ । सिन्याल दम्वःखिंया ग्वाहालि बाजंकथं तालया तालि व खालि ज्वः लाकाः थाइ ।

थीथी वसः तिसा थें तुं कपालय्‌ तीगु सिन्हः नं परम्परानिसें चले जुया वयाच्वंगु खः । गथे समाः कथं लुंसिन्हः, ह्याउँसिन्हः, छाप सिन्हः, छड्के सिन्हः तीगु चलन दु अथे हे धार्मिक ज्याझ्वलय्‌ नं थीथी सिन्हः प्रसादया रुपय्‌ तीगु चलन दु । गथेकि म्हःसिन्हः, चुं सिन्हः (भुइसिन्हः), म्हासुसिन्हः, हाकुसिन्हः (मोहनि सिन्हः), श्रीखण्ड (रक्तचन्दन), वेगुति, जाकिसिन्हः आदि । पुष्प, धूप, दीप, गन्ध, रस न्याता पञ्चोपचार पुजाज्वलं मध्ये सिन्हः नं छता खः । सिन्हःयात गन्धय्‌ ल्याः तःगुलिं सिन्हः तीत जक मखु सुगन्धया लागि नं खः धयागु सीदु ।

थीथी प्रकारया सिन्हः दु थें तुं उकियात तिकीगु तरिका नं पाः । द्यःयात प्रायः अंगू पचिनं व दथु पचिनं सिन्हः तिकी, सिकियात च्वलापचिनं तिकी । गुरुजुं जजमानपिंत सिन्हः तिकीबलय्‌ दथुपचिनं तिकी । मोहनि सिन्हः च्वलापचिनं वा सिकापचिनं तीगु याइ । नामाकरण याइबलय्‌ वज्रया च्वकां सिन्हः तिकी ।

लोकविश्वास कथं मामं मचायात पालीतःया धूया सिन्हः तिकी । मचायात छुं नं प्रकारयागु अयभय व सुयां मिखा मवंकेगु निंतिं थथे याइगु खः । मामं मचायात च्वलापचिनं अजः उइकेधुंकाः ई भतिचा तयाः पालिइ थिइकाः वा पालिइ इले धुंकाः सिन्हः तिकी । गुलिं गुलिं मनूतय्‌ किसिं न्हूथाय्‌या पालितः धू नं सिन्हः कथं तीगु याः । थुकिंयानाः कष्ट मदायावनी धयागु विश्वास दु ।

अबीर

थ्व छगू नं सिन्हःया हे ताजि खः । थुकी ह्युं सिन्हलय्‌ स्वयाः फिब्व अप्वः दुगु कारणं भचा भुयुभुयु नयाः फुरर्र च्वनी । थुकियात ह्याउँ सिन्हः थें तुं

छ्यलेगु चलन दु । थीथी पुजाआजाय्‌ गुरुजुपिंसं वाय्‌ थकालिपिंसं कपालय्‌ तिकाब्यूसा गुथि गानाय्‌, देगः पुजा व मेमेगु लसता पुजाय्‌ व उत्सवय्‌ मिजंपिंत न्यतालय्‌ इकाबीगु चलन दु । होलि पर्वय्‌ ला अबीरयागु नखः धाःसां छुं मपाः । उगु बखतय्‌ अबीरं कपालय्‌ तिकीगु ला द हे दु, नापं ख्वालय्‌ इकाः छ्यं छगलं ह्याउँकेगु चलन दु ।

जाकिसिन्हः

जाकिसिन्हः गुगुं नं प्रकारयागु पुजा वा उत्सवबलय्‌ तसकं लोकंह्वाःगु सिन्हः खः । थुकियात जाकि ताय्‌ ह्याउँसिन्हः वा अबीरय्‌ धौ तयाः वालाः दयेकेगु याइ । छुं नं धार्मिक व भिं ज्याझ्वलय्‌ म्हासु सिन्हः ह्याउँसिन्हः तिके धुंकाः जाकिसिन्हः तीगु चलन दु । उकिं यानाः झःझःधायाः सुन्दरता तनेगु ज्या याइ । झीगु समाजय्‌ बुन्हि, म्हपुजा, किजापुजाबलय्‌ सगं बीबलय्‌ थ्व सिन्हः तीगु अनिवार्य हे जुइधुंकूगु दु । थ्व बाहेक थौंकन्हय्‌ लँस्व वनीबलय्‌ नं सकसितं जाकिसिन्हः तिकाःछ्वयेगु चलन वयाच्वंगु दु । थ्व सिन्हः तिनाः कपालय्‌ थानाच्वंसा नुगलय्‌ खँ थाकातये फुम्ह व कपालय्‌ सिन्हः थाना मच्वंसां खँ मथाःम्ह धाइगु धापू दु ।

धौपति

धौ सगंयागु पूर्वरुप धौपति खः । धौपति चिचाचिचा ग्वःगु खोल्चा थें गाःवंगु निगः थलचातय्‌त नापं स्वानाः छगू दयेकातःगु वस्तु खः । थ्व न्हापा न्हापा चायागु, ल्वहंयागु व कँय्‌यागु दुसा थौंकन्हय्‌ वहःयागु नं वःगु दु । थ्व धौपतिइ निथासं धौ तयाः पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌ तइ । चिचिधंगु पुजाय्‌ धौपति सगं काये धुंकाः तिनि ग्वःसगं कायेगु चलन दु । ततःधंगु पुजाय्‌ व साइतय्‌ मिजंपिंत द्यः पुज्याकी, मिसाम्ह अर्थात् नकिनं जव ल्हातं पुजाभः वा कोतः ज्वनाः देपा ल्हाःया अंगू पचिनं द्यःयात स्वकः छायेकी । मिजंम्ह मनूयात जव न्हकुइ धौपति तिकूसा मिसापिंत खव न्हकुइ तिकी ।

भुइसिन्हः (चुसिन्हः)

थ्व म्हासु व ह्याउँ निता ल्वाकछ्यानाः दयेकीगु सिन्हः खः । थुकी म्हःयागु ब्व अप्वः दुगु कारणं भचा झ्यातुइ । न्हिन्हिसियागु पुजा बाहेक विशेष पुजा याइबलय्‌ पुजाभलय्‌ वा क्वतलय्‌, सिन्हःमूलय्‌ छथासय्‌ म्हासु सिन्हः व मेथासय्‌ थ्व सिन्हः तइ । अबीर वा ह्याउँसिन्हः ला जाकिइ द्यःने ताय्‌ तयाः उकी द्यःने हा हा जक यानातइ । थुकियात सौभाग्यया चिंया रुपय्‌ कायेगु चलन दु । वंजला वनीबलय्‌ कायमचां भमचायात चुसिन्हखं सिन्च्व छायेकी । विशेष पुजाय्‌ गथे देगुपुजा, बाःह्राः पिकायेबलय्‌ गुरुमांजुं वा थकालि नकिनं थ्व सिन्हः तयाः सिन्च्व चायेकीगु चलन दु ।

मोहनि सिन्हः

थुकियात विशेष ततःधंगु पुजा गथेकि मोहनि, सत्यनारायण धलं दनीबलय्‌ वा स्वनाः द्यः पुज्याये मालकि फयेगु चलन दु । थुकिया लागि मोहनिपुसाय्‌ चिकं तयाः कापःयागु निलातःगु इताः तयाः च्याकी, द्यःने सलिखं त्वपुुयाः मोहनि फइ । इताः सीधुंकाः गुलि हाकुक्क धीधी मोहनि खाइ उलि हे पुजा सफल जूगु भाःपी । नेवाःतय्‌ मोहनि नखःया मूल सिन्हः हे मोहनि सिन्हः खः । थुकियात गुरुजु पुरोहितपिंसं च्वलापचिनं तिकेगु चलन दुसा सिकापचिनं नं तिकेगु याः । थुकियात कपालय्‌ दकसिबय्‌ च्वय्‌ लाक्क तिकेगु चलन दु । थुगु प्रकारयागु हाकुगु सिन्हः महांकाःद्यः, शोभा भगवति व होम याइबलय्‌ न्हातिकाय्‌ तीगु चलन दु ।

म्हासुसिन्हः

थ्व म्हासुगु रंगयागु चुं सिन्हः खः । थुकियात केसरी नं धायेगु चलन दु । थुगु सिन्हः न्हियान्हिथंया पुजाय्‌ ह्याउँसिन्हः नापं तयाः छ्यलेगु चलन दु । श्राद्ध याइबलय्‌ गुलिसियां म्हासुसिन्हः जक तिकेगु नं चलन दु । बर्खिमाःपिंत म्हासुसिन्हः जक तिकी । थ्व सिन्हः पितृपिंत च्वलापचिनं तिकीसा मनू व द्यःयात अंगू पचिनं तिकी । गुर्जुपिंसं पुज्याइबलय्‌ न्हापां म्हासुसिन्ह, वयां द्यःने ह्याउँसिन्हः तिकी ।

रक्तचन्दन

श्रीखण्ड थें तुं थ्व नं चुलाः दयेकातइगु सिन्हः खः । थ्व ताक्कुसे ह्याउँसे गाढा रंगया जुइ । थ्व उग्रताराया चिं खः । उकिं सिन्हः तीगु सुन्दरता सुगन्ध व शीतलता थें हे चिं विशेषया लागि नं खः । थुकियात न्हियान्हिथं आगमय्‌ द्यः पुजा यायेबलय्‌ छ्यली । प्रायः बाःह्राः पिकाइबलय्‌ गुरुजुं द्यःया नां काकां वनीबलय्‌ बाःह्राः पिकाःम्ह मचां देपा ल्हातं थाय्‌भुया सिथय्‌ सिथय्‌ थ्व सिन्हः तिकुतिकुं वनी । लिपा जाकि पुचःचा पुचःचा थुकिया द्यःने तयाः पुजा याइ ।

विभूति (वेगुति)

होम यायेबलय्‌ सिँ च्याकाः ब्वदयेधुंकाः वःगु नौ (खरानी)या सिन्हः खः । थ्व मेमेबलय्‌ चलन मदुगु, तर गुरुजुपिंथाय्‌ झारे याकः वनेबलय्‌ व जोगी संन्यासीतय्‌सं तिकीगु सिन्हः खः । थुकियात म्हालापचिनं च्वका क्वस्वकाः तिकी ।

श्रीखण्ड

थ्व छगू प्रकारयागु सुगन्धित सिमाया सिँ लः तयाः चुलाः दयेकीगु ताकुसे च्वंगु सिन्हः खः । थुकियात चन्दन नं धायेगु चलन दु । थ्व तुयूगु वा भचा साध्य रंगयागु सिन्हः खः । श्रीखण्डयात शान्ति शितलताया प्रतीक नाला वयाच्वंगु दु । थुकियात महाद्यःयात छानाः प्रसादया रुपय्‌ ग्रहण यायेगु चलन दु । थुकियात जन्माःद्यः व मेमेपिं प्रायः शाकाहारी द्यःपिंत तिकेगु याः । श्रीखण्ड विशेष यानाः कपाःया दथुइ व न्हातिकाय्‌ तीगु याइसा गुलिं गुलिं हिन्दू धर्मावलम्बीतय्‌ ककुया रुद्रघण्टीइ नं तीगु याः ।

ह्युं सिन्हः (म्हःसिन्हः)

थ्व दुक्कुगु ह्याउँगु चुं सिन्हः खः । थ्व सिन्हः साइत, लसता, उत्साह व वीरताया प्रतीक कथं भिं ज्याय्‌ व लसताया ज्याझ्वलय्‌ छ्यलेगु चलन दु । न्हियान्हिथं पुजा यायेबलय्‌ पूजाभलय्‌ म्हासुसिन्हः नापं तयेगु चलन दु । अंगूपचिनं म्हासुसिन्हः तिके धुंकाः

दथुपचिनं थ्व सिन्हः तिकेगु याइ । विशेष पुजा वा ततःधंगु पुजाबलय्‌ सिन्हःमूलय्‌ म्हासुसिन्हः छखेर व भुइसिन्हः छखे तइसा ह्याउँसिन्हः जाकिया द्यःने ताय्‌ तयेधुंकाः ह्वलेगु चलन दु ।

यल लाय्‌कुलिं पश्चिमपाखेया लँ लिनाः वनेबलय्‌ गाःबहाः व नःत्वाःया दथुं जवपाखे च्वंगु गल्लिइ चीग्वःगु चैत्य छगः ध्वदुइ । थ्व हे चैत्यया न्ह्यःने खवपाखे श्री बच्छ महाविहार सिबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । सिबहाःया मूलुखा जःखः ल्वहंया निम्ह सिंह दु । बहाःया लुखाया चुलिंचू बहाःया क्वाःपाःदेगः दु ।

प्यतँजाःगु देगःयात स्वतँ पौ यानाः दयेकातःगु दु । बहाःया देगः छचाःलं नितँ जाःगु बहाःछेँ दु । देगःया जवय्‌ बहाःछेँया छ्यलिइ बसुन्धराया मूर्ति दु । थुकिया जःखः नामसंगीति व फ्यतुनाचंम्ह पद्मपाणी लोकेश्वर व महांकालया मूर्ति दु । थ्वयां च्वय्‌या तल्लाय्‌ दिगि न्ह्यःने चक्रसंवर बज्रबाराही देवीया मूर्ति स्वनाः आगंक्वथा कथं छ्यलातःगु दु । न्हापांगु तल्लाय्‌ छचाःखेरंया छेँय्‌ जःखः निपाः झ्याः व दथुइ न्यापाः झ्याः छुनातःगु दु ।

बहाःया लुखाया स्तोत्रादि ब्वनेगु थाय्‌ दु । बहाःया दक्षिणपूर्व कुनय्‌ दिगि आगमय्‌ वनेगु लुखाफुसय्‌ त्वलं छगू दु । थनया देगःया मू लुखा कलापूर्ण यानाः दयेकातःगु दु । थुगु लुखां च्वय्‌ लुँ सियाःतःगु तोलं दु । मूलुखाया न्ह्यःने त्वाथःया जःखः ल्वहंया निम्ह सिंह दु । फलय्‌ जःखः तग्वःगु चिग्वःगु गं निगः दु व ध्वाँय्‌ निपु नं दु ।

मूलुखाया जःखः सारिपुत्र व मौदगल्यानया मूर्ति दु । मूलुखा दुने क्वाःपाःद्यः दु । थुम्ह द्यःयात रत्नपाणी बोधिसत्व धायेगु चलन दु । क्वाःपाःद्यःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ न्यापाः झ्याः जःखः चिचिपाःगु निपाः झ्याः दु । थन जम्मां च्यागः त्वानाःसिँ दु । व पौया च्वय्‌ स्वकवः यानाः दथुइ लाक तःपाःगु छपाः व जःखः चिपाःगु निपाः झ्याः दु । थन प्यंगः त्वानाःसिँ नापं सिथय्‌सिथय्‌ च्वंगु त्वानाःसिँ कुं पलि दयेकातःगु दु । थ्वया नापनापं म्हालकाय्‌चा नं दयेकातःगु दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ खुल्ला यानाः थुकिया द्यःने लीया पाता पौ तयातःगु दु । थुगु पल्लिइ नं त्वानाःसिँ दुगु जुल ।

देगःया दकलय्‌ च्वय भंगिया द्यःने लुँ सियातःगु स्वंगः चैत्यया गजू दु । थन दथुइ चैत्य छगः व ल्यूने धर्मधातु मण्डल दु । सिबहाःया निर्माण जूगु खँय्‌ छुं प्रमाण मदु । थनया ऐतिहासिक प्रमाण मध्ये ने.सं ७१५ या ताम्रपत्र अभिलेख खः । अनं लिपा ने.सं. ७५० या खः । थ्वयां नं लिपायागु ने.सं. ७८५, ७९१, ७९८, ८१५ या अभिलेख दु ।

सिबहालय्‌ झिम्ह आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ थनया ३५०म्ह सर्वसंघपिं मुनाः न्हिंन्हिं, लय्‌लसं व दँय्‌दसं यायेमाःगु ज्याझ्वः न्ह्याका वयाच्वंगु दु । थनया सर्वसंघय्‌ बाःछिया ल्याखं क्वाःपाःद्यःया पाः फयेगु, नामसंगीति पाठ यायेगु, खेचायेकेगु, नित्यपुजा, आरीित यायेगु, दिगि पाः फयाः आगंपुजा यायेगु, दशमी पूजा, दत्तपुजा, संमस्तय्‌त बन्दे लुइगु, नायः लुइगु, पञ्चथकालि लुइगु, थपा त्वयेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु ।

न्हय्गां जात्राया झ्वलय् थौंकन्हय् किपुलिं पश्चिमपाखे लाःगु नेवाः बस्ती बन्थचा (सिंर)य् नं जात्रा यायेगु यानाच्वंगु दु । थन वि.सं. २०४० सालं निसें जक द्यःखः जात्रा सुरु याःगु खः । न्हापा थनयापिंसं पुलाम (पुुरानो नैकाप)य् जुइगु विष्णुदेवीया जात्रायात हे थनया जात्राबलय् नं थिंलाथ्व दशमीकुन्हु द्यःखःयात बःखुइ यंकाः विधिवत् पुजा यानाः गामय् लित हयाः जात्रा याइ । थ्व द्यःखतय् कालिका, गणेद्यः व भैलःद्यःया मूर्ति तयाः जात्रा याइगु खः । द्यःखः बःखुइ यंकूसां थनया गामय् च्वंपिंसं मेमेगु गामय् च्वंपिंसं थें बःखुया विष्णुदेवीया विधिवत् पुजा यायेगु चलन धाःसा मदु ।

सिलु तिर्थय्‌ वनेबलय्‌ निम्ह तिपु वने मज्यू । वनकि बाये माले यः धइगु जन बिश्वास दुगु बाखंमेया लिधंसाय्‌ दयेकूगु संकिपा ख । मेया कथं थ्व संकिपाय्‌ नःलिम्ह कलाःम्हं आपालं जिद्दि यानाः सिलु वंम्ह मिजंया ल्यू ल्यू वनीबलय्‌ लँय्‌ हे महिताःतय्‌सं मिसाम्हेसित अपहरण यानायंकीगु बाखं न्ह्यब्वया तःगु दु । प्रेम प्रोदक्शन प्रा.लि.या ब्यानरय्‌ दयेकूगु नेपालभाषाया न्हापांगु संकिपा ‘सिलु’ बाखंमेया लिधंसाय्‌ ने.सं. ११०८ दँय्‌ दयेकूगु सेलुलोइड संकिपा खः । थुगु संकिपाया निर्देशक प्रदिप रिमाल, निर्माता प्रेम वानिया व दानवहादुर महर्जन खः । कलाकारपिं जय श्रेष्ठ, नविना श्रेष्ठ, मदनकृष्ण श्रेष्ठ, हरिवंश आचार्य, भृगुराम श्रेष्ठ, किशोर मालाकार, साधना बस्नेत, सुशील श्रेष्ठ, बिष्ण मालाकार व प्रेम वानिया खः ।

बा प्रतापमान श्रेष्ठ व मां शान्ता श्रेष्ठया कोखं साहित्यकार, पत्रकार मय्‌जु सिल्भिया श्रेष्ठया जन्म ने.सं १०९६ थिंलाथ्व १३ कुन्हु येँया क्षेत्रपाटी त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मेगु नां शर्मिला श्रेष्ठ खःसा आपाः यानाः वय्‌कःयात सिल्भिया श्रेष्ठ राजोपाध्याय कथं म्हसिउ । नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् वय्‌कःया मू विधा निबन्ध जूसां वय्‌कः मय्‌जुया च्वसा मेमेगु विधा चिनाखँ, बाखं व भाय्‌हिलापाखे नं च्वन्ह्याः । नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाषां साहित्य सृजना यानादीफुम्ह मय्‌जु सिल्भियाया न्हापांगु कृति राशीया इतिहास (निबन्ध) ने.सं. १११४य् हिसि पत्रिकाय् पिदंगु खः । एमबीए (फाइनान्स), एमए, विएल, एमए (अंग्रेजी) यानादी धुंकूम्ह वय्‌कः नेपाल मण्डल टेलिभिजन, उज्यालो रेडियो नेटवर्क ज्याझ्वः निर्माताया बोर्ड दुजः, WDB Daily Broadcast of दुजः नापं रुपान्तर पत्रिका नेपाल प्रतिस्थान सम्पादक मण्डलया दुजः खः । वय्‌कलं पत्रकारितायात हे थःगु मू लजगाः नालाः वि.सं. २०५२ साल निसें मदिक्क हे रेडियो पत्रकारितापाखें नेपालभाषा साहित्यया सेवा याना झायाच्वंगु दु । वि.सं. २०५२ साल फागुन १ गते दकलय् न्हापां रेडियोय् नेपालभाषा न्ह्याकूगु इमेज एफएमय् ज्याझ्वः न्ह्याकामि मिसा पुचःया दथुइ मय्‌जु सिल्भिया छम्ह नं खः । क्याम्पस ब्वनेज्या इलय् क्याम्पस टपर जुयाः निर्गुण स्वर्ण पदक त्याकेत ताःलाःम्ह वय्‌कःयात राजोपाध्याय समाजलिसें थीथी संघसंस्थापाखें सम्मान लःल्हाःगु दु । वय्‌कःयात नेवाः प्रेस दबूपाखें मोति पत्रकारिता सिरपाः, महानगर पत्रकारिता सिरपाः, नापं वय्‌कलं संचालन यानाच्वंगु लहना ज्याझ्वःयात नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपाः, उत्कृष्ट बाखं च्वमिपाखे मणिगल सिरपाः, अथेहे मेमेगु आपालं आपाः सिरपाः त्याकेत ताःलाःम्ह मय्‌जु सिल्भियां नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानं पिकाःगु नेपालभाषा कवितायागु अंग्रेजी भायहिलाः सफू The Rebel Morning  नापं नेपालभाषा साहित्य जगतय् नांजाःपिं व लोकंह्वाःपिं साहित्यकार (कवि माधव मूल, मोहनकृष्ण डंगोल, रासा, अपर्णा प्रधान, बालगोपाल, मथुरा साय्‌मि, पूर्ण वैद्य (सम्पादन), मनदेवी तण्डुकार)पिनिगु सफूयात अंग्रेजीं भाय् हिलादीगु दु । अथेहे बाखं दबुलिं पिकाःगु बाखं सफू Divine Inspiration सफूया छुं ब्व अंग्रेजीं भाय् हिलादीगु दुसा थीथी नेपालभाषाया साहित्यिक पत्रिकाय् थःगु मौलिक रचना नं पिथनादीगु दु । नेपाल पत्रकार महासंघया दुजः, नेपालभाषा मंकाः खलःया जीवंकाःछि दुजः, नेवाः पत्रकार कोषया दुजः वय्‌कलं थःगु न्ववाइगु उत्कृष्ट शैलीपाखें Indigenous voices in Asia -Radio सिरपाः त्याकेत ताःलाःगु दु । वय्‌कलं पत्रकारिता यायेगु, भाय् हिलाः च्वयेगु बाहेक थीथी कलेजय् एकाउन्ट ब्वंकेगु नं यानादीगु दु ।

मुस्या रंगया सिसौ छासिँया जातय् लाः । रेशा तप्यं मजूगुया हुनिं ज्याभः छ्यलेत अःपु मजू । निभाः, लः फसं प्रभावित मजुइगु सिँ जूगुलिं ततःधंगु काष्ठकलाया निंतिं सिसौ छ्यली ।

सिंहमान शाक्यया उपनां न्यामा खः । वय्कः धातुमुर्ति कलाया छम्ह ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०३८ कछलाथ्वः त्रयोदसि, सोमबारकुन्हु यलया इखाछेँ, नागबहालय् जूगु खः । अबुजु स्व. पूर्णमान शाक्यया प्रेरणाकथं ने.सं. १०५२ स कलाकारिता ख्यलय् ज्या न्ह्याकादीगु खः । वय्कःया कलाया बिषेशता धयागु न्ह्यागु नं धातुया मुर्ति थःम्हं हे सीया बां (मोडल) दयेकाः ढाले यानाः तयार यायेगु खः । मूचुकय् लिच्वविकालिन जुजु नरेन्द्रदेवया पालय् दयेका तःगु भुजा मूर्तिया मर्मतया निंतिं वय्कःयात नियुक्त याःगु खः । कला ब्वज्या— १) राष्ट्रिय कला प्रदर्शनी २) मंगलबजार कला प्रदर्शनी । न्ह्यथनेबहःगु कला कृति— राणाकालिन प्रधानमन्त्री मोहनसम्सेरपाखें भारतया प्रधानमन्त्री जवाहलाल नेहरूयात द्वहलपा बीया निंतिं ७ फिटया हंसराज २ थान निर्माण ।