नेपाःया बहुभाषिक नेवाः कविपिं मध्ये सुब्बा वीरबहादुर मल्ल नं छम्ह खः । थ्वय्कःया हिन्दी, नेपाली, नेपालभाषाया म्ये दुथ्याःगु निर्गुण सागर नांगु म्येँ सफू छगू ने.सं. १०१९ य् बनारसं पिदंगु दु, गुकी निपु नेपालभाषाया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्वय्कलं थःगु म्येय् सांसारिक जीवन खनाः वैराग्य व इलय् चेतना दयेकाः ईश्वर भजन यायेमाःगु भाव प्वंकादीगु दु । हरिया नाम लोमना वो व्यरथन फुत वो जोवन वय्कःया छपु लोकह्वाःगु म्ये खः ।
नेपाःया छम्ह नांजाःम्ह कलाकार सुभद्रा अधिकारीया जन्म ने.सं. १०६७ गुंलागाः पन्चमि, सुक्रबारखुन्हु असनय् जूगु खः । वय्कःया अबु डिट्ठा बलराम चौरसिया व मां नूरादेवी खः । सुभद्राया इहिपाः कलाकार कृष्ण प्रसाद अधिकारीलिसे जूगु खः । मचाबलय् थः पाजुपिन्थाय् छेँय् ब्वलंम्ह सुभद्रा येँ, वंघःया आजुद्यः (आकाश भैरब) देगलय् न्ंिहन्ंिह जुइगु भजनय् थः पाजुपिंलिसे वनीगु खः । मां नूरादेवी नं भक्ति संगीतय् नुगः क्वसाःम्ह खः । परिवारय् कलाप्रतिया अनुराग दुगुलिं सुभद्रा अधिकारी न्यादँया बैंसय् हे रङ्गमञ्चया दबुलिइ नृत्य कला न्ह्यब्वयेत ताःलात । वय्कलं वि.सं. २०३१ सालय् ‘मनको बाँध’ संकिपाय् अभिनय यानादीगु व अनंलिपा ‘भाउजु’, ‘चिनो’, ‘मायाप्रिती’, ‘कन्यादान’, ‘बसन्ती’, ‘आमा’, ‘मसान’, ‘आमाको माया’, ‘शासन’, ‘विरासत’, ‘बाटोमुनिको फूल’, ‘मुना मदन’ लिसेंया खस नेपाली संकिपाय् म्हितादिल । नेवाः संकिपा ‘राजमति’ व बुद्धकालिन बाखनय् आधारित ‘चाण्डालिका’ वय्कलं म्हितादीगु नेवाः संकिपा खः ।
वय्कलं मचाबलय् हे बद्रि उस्तादपाखें हुलाप्याखंया सयेकादीगु खः । लिपा नाट्य सम्राट बालकृष्ण समपाखें अभिनय, सप्तमुनि बज्राचार्यपाखें चर्या नृत्य, भारतया नांजाःपिं स्यनामि कृष्णबहादुर टण्डन व मिली हल्डरपाखें कत्थक मनिपुरी लिसेंया नृत्यकला सयेका दिल । वय्कलं वि सं २०११ सालय् भारतया बिरलापुरय् जूगु बाल कार्यक्रमय् सिरपा त्याकादीगु खःसा वय्कःयात शाही सैनिक पदक, सार्क पदक, शिक्षा पदक, सर्वनाम पुरस्कार, बालकृष्ण सम पुरस्कार, नवीन कला पुरस्कार, संकिपा सम्बन्धी थीथी महोत्सवय् सिरपाःया लिसें राष्ट्रपति रामवरण यादवपाखें ‘लाइफ टाइम अचिभमेण्ट अवार्ड’या सम्मान व पदकपाखें सम्मानित यायेधुंकूगु दु । सुभद्रा अधिकारीया देहावसान ने.सं. ११३९ गुंलागाः दुतिया, सनिबारखुन्हु जुल ।
नेपालभाषाया संकिपा ‘सुभाय्’ पिक्चर प्लानेटपाखें लोक बाखंया लिधंसाय् दयेकाः ने.सं. ११२३ स प्रदर्शन जूगु थुगु संकिपाया निर्माता श्री, विनोद, प्रकाश व आर्यम खः । आर्यम नकःमिया बाखं अले निर्देशन दुगु थुगु संकिपाय् कलाकारपिं हृदयप्रसाद मिश्र, सबिन शाक्य, शोभा बज्राचार्य, राजेन्द्रमान शाक्य, सुरेन्द्र के.सी.पिं दुथ्याः । थुकिया छायाँकार एम एस माइकल खः । थुगु संकिपाय्– थवंथवय् ल्वाना च्वने मज्यू, बुद्धि विवेक छ्यलाः ल्वापुयात ज्यंका यंकेमाः धकाः क्यनातःगु दु ।
मां रत्नकेशरी व अबु गणेशराम लाछिया काय्मचा भाजु सुभाषराम लाछि प्रजापतिया जन्म थिमिया चपाच्व त्वालय् ने.सं. ११०० पोहेलागा १० कुन्हु जूगु खः । थ्वय्कः थौंकन्हय् अमेरिकाय् च्वनादी । युनिभर्सिटी अफ वाशिङ्टनपाखें एथ्नोम्यूजिकोलोजी विषयय् नेवाः संगीतय् केन्द्रित पिएचडी तथा त्रि.वि.पाखें नेपालभाषा व नेपाली संस्कृति निगुलिइ एम.ए यानादीम्ह वय्कः निगुलिं डिग्रीइ बोर्ड प्रथम जुयादीम्ह खः । पेशां सफ्टवेयर इञ्जिनियरया ज्या याना च्वनादीम्ह वय्कः नेपालभाषा लेखन, अनुसन्धान, कलाकारितालिसें भाषिक व सांस्कृतिक अभियन्ता कथं सक्रिय जुया च्वनादीगु दु ।
मचांनिसें नेपालभाषा च्वज्याय् न्ह्यज्याःम्ह वय्कःया न्हापांगु कविता लबु स्वलापतिइ पिदंगु खः । वयां लिपा झिंन्यादँ दुबलय् वय्कःया मचासू नांया सफू पिदन । थ्व बाहेक नेपालभाषाय् वय्कःया नेपाःगाःया सांस्कृतिक बाजं, ईमेल इन्टरनेट सिइके, बुद्ध धर्मय् कर्मया अवधारणा, नेपालभाषा नाटकया संगीत पक्ष, मल्लकालीन रणभूमि वाभू लगायत मेमेगु भाषाया नं यानाः छगू दर्जनति मौलिक सफू पिदंगु दुसा वय्कलं मध्यपुर बहुभाषिक पौ, नेपाः सः वाःपौ, ब्वनामि दँपौ, नेपालमण्डलया ख्वाःपाः प्याखं लगायत बागू दर्जन मल्याक सफू, पत्रपत्रिका सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे वय्कलं दर्जनौं ज्यापौ च्वयाः थीथी गोष्ठीइ न्ह्यब्वयादीगु दु । विशेषतः हुला प्याखं व अभिनय मार्फत कला क्षेत्रय् दुहांझाःम्ह वय्कलं ख्वपब्यापी हुलाप्याखं कासाय् न्हाप, स्वनिगःब्यापी हुलाप्याखं कासाय् ल्यू, पलिस्था ख्यालः कासाय् स्वकःतक न्हाप, स्वकःतक सर्वोकृष्ट निर्देशकया सिरपाः, चकना अन्तर क्याम्पस ख्यालः कासाय् सर्वोकृष्ट निर्देशनया सिरपाः त्याकादीगु दु । अथेहे स्वनिगःब्यापी परम्परागत बाजं कासाय् न्हाप, युथ इनिसिएटिभ अवार्ड लगायत न्यय्गुलिं मल्याक थीथी सिरपाः व हनापाखें वय्कः विभूषित जुयादीगु दु । नेपालभाषायात इन्टरनेटय् दुथ्याकेगु व नेपालभाषाया डिजिटलीकरण यायेगुलिइ वय्कःया तःधंगु योगदान दु ।
वय्कः नेपालभाषा संस्कृतिया वेबसाइट ज्वजलपा डट कमया च्वमि व छम्ह संस्थापक, नेपालभाषाया दकलय् तःधंगु पोर्टल नेपालमण्डल डट कमया संस्थापक व निर्देशक, नेपालभाषा डिजिटलीकरण परियोजनाया परिकल्पनाकार व नेपालभाषाया दकलय् तःधंगु अनलाइन खँग्वः धुकू व मोबाइल एप नेपालभाषा डटअर्गया संस्थापक व निर्देशक खः ।
नेपालभाषाया थीथी खलः पुचलय् च्वनाः ज्या यानादीम्ह वय्कः सिक्किम, भारतया नेवाः भाषा व संस्कृति ब्वनेकुथिया संस्थापक प्रशिक्षक, नेवाः ब्वनामि दबूया संस्थापक मूछ्याञ्जे, नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिका सियाटल च्याप्टरया संस्थापक नायः, हलिं नेवाः दबूया छम्ह संस्थापक, निवर्तमान मूछ्याञ्जे अले दबुलीया संस्थापक व कार्यकारी निर्देशक नं खः ।
पण्डित दिव्यवज्र बज्राचार्य व केशरी बज्राचार्यया म्ह्याय् मय्जु सुमति बज्राचार्य वि.सं. २००२ सालय् येँया ज्याथा छुस्याबहालय् जन्म जूगु खः । बुद्धधर्म सम्बन्धी थीथी सफू च्वयादीम्ह वय्कःया नेपालभाषाय् पञ्चस्कन्ध हे पञ्चबुद्ध नांगु सफू पिदंगु दु । वय्कलं थः अबुजु पं. दिव्यवज्र बज्राचार्यया आपालं सफू सम्पादन यानाः पिकयादीगु दु ।
ल्याय्म्ह पुस्ताया नेवाः अभियन्ता भाजु सुमन साय्मिया जन्म बि.सं.२०३० बैशाख १ गते कालिमाति त्वालय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां ललिता मानन्धर खः । वय्कःया बाः कालिमातित्वाःया न्हापायाम्ह वडा अध्यक्ष, नांजाःम्ह समाजसेवी, भाषासेवी जीवनराज मानन्धर खः ।
नेपालभाषा व नेवाः सरोकारय् विशेषरुपं च्यूताः कयाः भाजु सुमन साय्मि लिपांगु इलय् सक्रिय जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । सतक विस्तारया नामय् नेवाःतय् पुलांगु बस्ति न्हंकाछ्वयेगु तातुनाः यक्व हे नेवाःतय् छेँ थुनाः, विस्थापित यानाहयेवं थुकिया बिरुद्ध वय्कः कानुनी लडाईया लिसेलिसें आन्दोलन न्ह्याकाः न्ह्यचिलादीम्ह खः । सामाजिक सेवाय् नापं सक्रिय जुयादीम्ह भाजु सुमन साय्मि उपत्यकाब्यापि सतक बिस्तार पीडित संघर्ष समितिया केन्द्रिय नायः, राष्ट्रिय पहिचान संयुक्त संघर्ष समिति निर्देशन कमिटीया दुजः, गुथि विधेयक एकीकृत आन्दोलनया दुजः, उपत्यका सरोकार मंचया नायः, मातातीर्थ बृद्धाश्रम समितिया नायः, मानवअधिकार सचेतना केन्द्रया सल्लाहकार व युनाइटेड युथ क्लबया दुजः नं खः ।
नेपालभाषा साहित्य लागाया युवा हस्ताक्षर सुमा श्रेष्ठ (बनेपाली) बौ लुम्प्रसाद व मां पूर्णकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०९० सालय् ख्वपया इनाचो त्वालय् जन्म जूगु खः । वय्कः नेपालभाषा व नेपाली भाषा निगुलिं भाषाय् सव्रिय स्रष्टा खः । वय्कलं नेपालभाषाय् चिबाखं, चिनाखँ व च्वसु विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु । मिसातय्गु अभाव, वेदना व उमिगु संघर्षयात कयाः साहित्यिक चेतनाय् मुखरित जुयाः साहित्य सिर्जना याइम्ह सुमा श्रेष्ठ पेशां नेपाल सरकारया उपसचिव पदय् ज्या यानादी ।
थीथी पत्रपत्रिकाय् च्वसा पिथनादीम्ह सुमा श्रेष्ठं नेपाल साहित्य मदिर : छगू म्हसीका नांगु छगू अनुसन्धानात्मक ग्रन्थ च्वयादीगु दु । उगु सफुलिइ नेपाल साहित्य मन्दिरया भाषिक, साहित्यिक, गोष्ठी व साहित्यिक प्रशिक्षणया ऐतिहासिक उपलब्धिबारे न्ह्यथनातःगु दु । उगु कृतियात योगवीर सिंह कंसाकार ११३६ सिरपाः प्रदान याःगु दु । उकथं वय्कःयात राष्ट्रव्यापी लघुकथा धेंधेंबल्ला वि.सं. २०६२ स उत्कृष्ट चिबाखंया सम्मान प्रदान याःगु दु । नापं वय्कः इन्द्रेणी साँस्कृतिक समाजया कविता धेंधेंबल्ला ने.सं. ११३३ स न्हाप जुयादीगु खः । प्रकाश महर्जन, अगिब बनेपालीनापं जानाः सुमा श्रेष्ठं नेवाः लोकबाखं व नेवाः स्रष्टा नांगु सफूया सहलेखन यानादीगु दु । सुमा श्रेष्ठ नेपाल साहित्य मन्दिरया कार्यसमितिया दुजः जुयाः नं सव्रिय जुयादीगु दु ।
पाखवंगु चाकु तुइगु ज्याभः । चिकिचा धंगु चतंचा थें च्वनी । चु भचा ताःहाकः जुइ । दाबुइ गाःगु चाकु भतीचा तुयाः चाकु पा ज्यायेत ज्यू मज्यूनि स्वयेत ज्या काइ ।
येँ, त्यःर त्वाःया भाजु कृष्णलाल व मय्जु मुक्तिमायाया म्ह्याय्मचा सुमित्रा सन १९४२ स बूम्ह खः । भारतया पटना विश्वविद्यालयपाखें विज्ञान संकायया स्नातकोत्तर क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं वेलायतया लण्डन विश्वविद्यालयपाखें सन् १९८३ स उच्चशिक्षा कयादिल । वय्कलं नेपालय् प्राणीशास्त्रया ख्यलय् परजीवी कीटाणु नियन्त्रण विशेष शोध, अध्ययनय् आपालं तिबः बियादिल ।
येँ, यल, ख्वप, थिमि, किपू आदि नेवाःतय् प्राचीन वस्ती गुज्वःगु थासय्, गुकथं विकसित जुल धैगु दुवालेबले दक्कले उप्वः च्यूताः पिनें वयाः हयेकाः वइपिं महितातय्पाखें मानवीय वस्तीयात गुकथं सुरक्षित याना तयेगु धैगु पक्षयात गाक्कं ध्यान बियातःगु खंकेफु । सुरक्षाया ल्याखं बिचाः यानाः पुलांगु फुक्क धैथें नेवाः वस्तीत ततःजाःगु माथू (समथल, थलि), च्व (डाँडा) वा द्वँ (डोल) लागाय् विस्तारित जुयाच्वंगु दु । च्वय्लाःगु थासं क्वय्पाखे छु जुयाच्वन, सु वयाच्वन, धैगु बांलाक व अःपुक खंकेफु । नापनापं सुं नं मभिं ज्या यायेत स्वइपिं छक्वलं च्वय् थ्यंकेत थाकुइगु नं जुल । युद्ध रणनीति कथं क्वय् सिबें च्वय थथ्याः लागा गाक्कं सुरक्षित धकाः धाइ । शत्रु पक्षयात च्वं आक्रमण, प्रतिआक्रमण यायेत नं उलि हे अःपुइगु जुल ।