फकंहःया सुकू । सनांघासा फिनाः ल्यनीगु फकंहः गंकाः स्वकंचा दयेकी । निभालय् पाइ मखु । हलं हः किचलय् हिलाः गंकी । गनकि ल्हातं न्हायाः कुचा याइ । स्वकंचा क्वाःलखय् सिलाः केँ नयेगु याइ । थुकी ग्वःगु आमलि तयाः नं नयेगु याइ । थुकी भिटामिन ए दइ । थ्व तयाः दायेकागु क्वाःलखं सिलेबलय् वहः, ली, धलौट आदि धातुया वस्तुइ पुलां जुयाः वथं गःथें जुयाच्वंगु यच्चुक वनी । द्यः सिलेत नं थज्याःगु हे लखं सिलेगु याइ ।

स्वंगू पाख तु काके सिधःगु अबस्था । स्वचुलु सिधल धायेव ई स्वयाः न्हापां लाःथें जूसा दिपाः कयाः थ्वँ व बजां त्वनेगु याइ ।

नेपालभाषाया संकिपा ख्यलं लूम्ह स्वतन्त्र संसार महर्जन बहुप्रतिभां जाःम्ह कलाकार खः । अबु तेजबहादुर महर्जन व मां कान्छीमाया महर्जनया कोखं ने.सं. ११०३ सिल्लाथ्वः पुन्हि, सुक्रबारखुन्हु यल महानगरपालिका २१ वडा, ख्वनाय्‌ वय्‌कःया जन्म जूगु खः ।
ने.सं. ११२६ दँय्‌ वय्‌कःया मू भूमिकाय्‌ न्हापांगु संकिपा ‘निफ्वः स्वां’ पिदंगु खः । अनंलि ‘जिपिं बदमाश मखु’, ‘इहिपाः’ संकिपाय्‌ वय्‌कलं अभिनय यानादीगु खः । संकिपाया नायः जुयाः स्वकुपिनिगु नुगलय्‌ बांलाःगु छाप त्वःतादीम्ह स्वतन्त्रं थीथी म्यूजिक भिडियोय्‌ नं मोडल जुयाः म्हितादीगु दु । वय्‌कलं खुपु नेवाः म्ये व झिपुं मल्याक खस भाय्‌या म्यूजिक भिडियो म्हितादीगु दु । ‘ग्वाज्यःचा’ संकिपा निर्माण व निर्देशन, ‘अय्‌ जि यःम्ह’, ‘हसना’, ‘पियाच्वना’ संकिपाया निर्देशन नं यानादीम्ह वय्‌कः छम्ह ग्राफिक्स् डिजाइनर अले संसार अनलाईन टेलिभिजन, संसार अनलाईन न्यूज डटकमया संचालक संचारकःमि नं खः । एम्स् इन्टरटेन्टमेन्टया पलिस्था नायः, संसार क्रियशन्स् नेपालया प्रमुख वय्‌कलं थीथी संघसंस्थाय्‌ च्वनाः संकिपा, संगीत, म्यूजिक भिडियो ख्यःया विकासया निंतिं ज्या याना च्वनादीगु दु ।
वय्‌कःयात ज्यापु महागुथिपाखें संकिपाकःमि सम्मान द्यछाःगु दुसा लहना मिडियापाखें संकिपा ख्यलय्‌ नापं संचार ख्यलय्‌ योगदान यानादीगुलिं हंगु दु ।

तु कुचा तयाः तु काकेगु सिँ । ग्वय्छासिँ बाय् छाःगु सिँया दयेकी । ७—८ फुटति हाकः, १— १.५ फुटति ब्या व ३—४ इञ्चति फि जुइ । भचा भेसें लुयेकातइ । तुपिया क्वय् सिथय् निखें धःचा थें दयेकाःतइ । च्वकाया नापसं ति क्वकायेत ह्वः छह्वः खनातइ ।

येँ, यल व ख्वप स्वंगू लागायात स्वनिगः अर्थात् नेपाः गाः धाइ । न्हापा थुगु थाय् दह जुयाच्वंगु व मञ्जुश्रीं बस्तीयोग्य याःगु खँ स्वयम्भु पुराणय् न्ह्यथनातःगु दु । थन गोपालवंश, किरातवंश, लिच्छविवंश, मल्लवंश, शाहवंशं राज्य याना वंगु दु। थुमिसं राज्य यानावंगु फुक्कं कालया शिलापत्रय् नेपालभाषाया थीथी लिपि न्ह्यथनातःगु जुयाः थनया मूल नेवाः हे खः धकाः सीदु । स्वनिगः समुन्द्री सतहं १४२५ मिटर (९४६७५ फीट) च्वय् लाः । स्वनिगः छचाखेरं फुचो, धेनाचो, जामाचो व सिवुचो पहाडं घेरे जू ।
स्वनिगःया क्षेत्रफल ३४८.५ वर्गमाइल व २०७८ सालया जनगणनाकथं कुल जनसंख्या २९,९६,३४१ दु । स्वनिगः दुनेया थीथी न्हय्गू सम्पदा गथे कि येँ, यल व ख्वपया लाय्कू, स्वयम्भू, खास्ती, पशुपति व चाँगुनारायण विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याः ।
तोखा, किपू, थिमि, नगदेश, बोदे, भुइजःसि, सूर्यविनायक, गोकर्ण, पांगा, वादे, टिका भैरव आदि स्वनिगःया प्रख्यात थाय्त खः । स्वनिगःया सुरक्षाया नितिं प्यम्ह नारायण, प्यम्ह करुणामय, प्यम्ह वाराही, प्यम्ह भैरव थीथी थासय् पलिस्था यानातःगु दु ।
कला, सम्पदा, प्यागोडा शैली, शिखर शैली, स्तुपा शैलीया वास्तुकला, मूर्तिकलाया धनी स्वनिगः नेपाः देय्या केन्द्र खः । नेवाःतय् आदिभूमि स्वनिगः दुने थीथी भाषा, धर्म, संस्कृति, जातजाति, साहित्य, बाजागाजा, नखःचखः नापनापं बौद्ध व हिन्दू देगः, बहाः, बही, चैत्य आदिं थनया म्हसीका बियाच्वंगु दु । स्वनिगः दुनेया जात्रात मध्ये ख्वपया बिस्काः जात्रा, येँया यँयाः जात्रा, यलया बुंगद्यः जात्रा थनया मू जात्रात खः ।

येँ, यल व ख्वप स्वंगू लागायात स्वनिगः अर्थात् नेपाः गाः धाइ । न्हापा थुगु थाय् दह जुयाच्वंगु व मञ्जुश्रीं बस्तीयोग्य याःगु खँ स्वयम्भु पुराणय् न्ह्यथनातःगु दु । थन गोपालवंश, किरातवंश, लिच्छविवंश, मल्लवंश, शाहवंशं राज्य याना वंगु दु। थुमिसं राज्य यानावंगु फुक्कं कालया शिलापत्रय् नेपालभाषाया थीथी लिपि न्ह्यथनातःगु जुयाः थनया मूल नेवाः हे खः धकाः सीदु । स्वनिगः समुन्द्री सतहं १४२५ मिटर (९४६७५ फीट) च्वय् लाः । स्वनिगः छचाखेरं फुचो, धेनाचो, जामाचो व सिवुचो पहाडं घेरे जू ।
स्वनिगःया क्षेत्रफल ३४८.५ वर्गमाइल व २०७८ सालया जनगणनाकथं कुल जनसंख्या २९,९६,३४१ दु । स्वनिगः दुनेया थीथी न्हय्गू सम्पदा गथे कि येँ, यल व ख्वपया लाय्कू, स्वयम्भू, खास्ती, पशुपति व चाँगुनारायण विश्व सम्पदाया धलखय् दुथ्याः ।
तोखा, किपू, थिमि, नगदेश, बोदे, भुइजःसि, सूर्यविनायक, गोकर्ण, पांगा, वादे, टिका भैरव आदि स्वनिगःया प्रख्यात थाय्त खः । स्वनिगःया सुरक्षाया नितिं प्यम्ह नारायण, प्यम्ह करुणामय, प्यम्ह वाराही, प्यम्ह भैरव थीथी थासय् पलिस्था यानातःगु दु ।
कला, सम्पदा, प्यागोडा शैली, शिखर शैली, स्तुपा
शैलीया वास्तुकला, मूर्तिकलाया धनी स्वनिगः नेपाः देय्या केन्द्र खः । नेवाःतय् आदिभूमि स्वनिगः दुने थीथी भाषा, धर्म, संस्कृति, जातजाति, साहित्य, बाजागाजा, नखःचखः नापनापं बौद्ध व हिन्दू देगः, बहाः, बही, चैत्य आदिं थनया म्हसीका बियाच्वंगु दु । स्वनिगः दुनेया जात्रात मध्ये ख्वपया बिस्काः जात्रा, येँया यँयाः जात्रा, यलया बुंगद्यः जात्रा थनया मू जात्रात खः ।
इचँगुनारायण
इचँगु स्वनिगःया छगू पुलांगु बस्ती खः । थ्व थाय् येँ जिल्लां यंकुलि (उत्तर–पश्चिम) दिशापाखे लाः । इचँगुया वता (पूर्व) य् स्वयम्भू, यःता (पश्चिम) य् रामकोट व भीमढुङ्गा, वन्ता (उत्तर) य् गोलढुङ्गा व धादिङ लाःसा इता (दक्षिण) य् सीतापाइला लाः । प्राचीनकालय् जुजु हरिदत्त वर्मां स्वनिगःया प्यंगू कुनय् पलिस्था याःपिं प्यम्ह नारायण द्यः (शिखर नारायण) पिं मध्ये छम्ह थ्व थासय् पलिस्था यानातःगु दु । थनयाम्ह नारायण द्यःयात इचँगु नारायण धाइसा थ्वहे द्यःया नामं थ्व थाय्या नां च्वंवंगु खः । थन लिच्छविकालय् संवत् १९४ दँय् चन्द्रेश्वर शिवलिङ्ग पलिस्था यानातगु अभिलेख दु । अथेहे, ‘श्रीहरिदत्तभूपतिकृतन्ननराय …’ च्वयातःगु मेगु अभिलेख नं लुयावःगु दु । लिच्छविकालया थुपिं निगू अभिलेखं थ्व थाय् प्राचीनकालंनिसें विकास जुया वःगु सीदु । अथे जूसां उबले थ्व थाय्या नां छु खः धइगु धाःसा सीमदु ।
थन लुयावःगु मध्यकालया न्हापांगु ऐतिहासिक स्रोत ने.सं. ३१५ दँय् तयाथकूगु विजयकामदेवयागु अभिलेख खः । उगु अभिलेखय् नं नारायणद्यःयागु हे खँ न्ह्यथना तःगु दु । उत्तरमध्यकालय् थ्व थाय्यात स्पष्टकथं इचँगु धयातःगु दु । कान्तिपुर राज्यया जुजु नृपेन्द्र मल्लया अभिलेखय इचँगुइ च्वंपिं धकाः मनूतय्गु नां च्वया तःगु दु । आधुनिककालय् प्रतापसिंह शाहं वि.सं. १८३३ दँय् च्वया तःगु छगू लालमोहरय् नं इचँगु हे धयातःगु खः । थ्व नां नेवाः भासं व्यवहारय् वःगु धाइ । ‘इचँ’ व ‘गु’ थुपिं निगू खँग्वः स्वाना इचँगु जूगु दु । थ्व उच्च थासय् च्वंगु गुँँइ यक्व बुया वइगु थाय् खः । उकिं थ्व थाय्यात इकँगुँ धायेगु यात । वहे नां अपभ्रंश जुयाः लिपा इचँगु धायेगु यात ।
थौंकन्हय् राजनैतिक दृष्टिकोणं नागार्जुन नगरपालिका दुने दुथ्याका तःगु इचँगु बस्तीया त्वाः चिसापानी, ढोलङ्गे, सत्तल, सारौंडाँडा, बद्रीडाँडा, आकाशभैरव, गैरीगाँ, तीनघरे, दुईधारा, तीनधारा, सिलनडोल, एकलटार, रानीवन, एराहिटी, मगरबस्ती आदि खः । थ्व बस्ती छगू नांजाःगु धार्मिक तीर्थस्थल खः । थन इचँगु नारायण बाहेक महालक्ष्मीद्यः, गणेद्यः, बुद्धया नं देगः दु । थाय्थासय् बौद्ध गुम्बा दु । थन दँय्दसं चिल्लागा (चैत्र कृष्ण) आमै कुन्हु महालक्ष्मीद्यः व गणेद्यःयात खतय् तयाः जात्रा याइ । नापं हरिवोधनी एकादशी कुन्हु नारांद्यःयाथाय् तःधंगु मेला जुइ ।

वा छगू अन्नया नां खः। थुकियात नसाया रुपय् काइ। थुकिं जाकि, बजि आदि दयेकाः नयेगु याइ। हलिमय् मनसुन लःफय् दुगु लागाय् वा पीगु याइ। नेपाःया स्वनिगः नं मनसुन लःफय् दुगु लागा दुने लाःगुलिं थन नं मूबालीया रुपय् वा पीगु याना वयाच्वंगु दु। थन थीथी कथंया वा पीगु याः। याकनं पाकय् जुइगु, लिबाकं जक पाकय् जुइगु वा नं थन प्यू। बुँइ लः तयाः पीमाःगु व लः मतसे पीगु वा नं पीगु याः।
स्वनिगलय् नेवाःतसें वायात नसाय् जक लिकुंका तःगु मदु। थुकिं त्वँसा नं दयेकेगु याः। सांस्कृतिक विधि व्यवहार व पुजा विधिइ नं छ्यला वयाच्वंगु दु। थथे छ्यलेगुली वायागु गुण, स्वरुप व सवाःयात ध्यानय् तयाः छ्यलेगु याइ। छगू हे जातया वायात नं निगू स्वंगू कथंया ज्याय् छ्यला वयाच्वंगु दु।
ग्वःवा, छतिवा , पुनवा व माजवाल पुवा यानाः प्यंगू जातया पुवा, कौवा व निगू निगू जातया ताय्सिवा व चिनियामार्सि आदि जातया वायात नसा त्वँसा व सांस्कृतिक विधि व्यवहारय् नं छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। मुसूवा, पपूवा, सतिवा, स्वांवा आदियात नसा त्वँसाया रुपय् सिकं होम जग्गे व पुजा विधिइ छ्यला वयाच्वंगु दु।
स्वनिगलय् पिना वयाच्वंगु तःगू जातया वा नसाया रुपय् जक छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। दांसिवामार्सि, ह्याउँमार्सि, म्हासुमार्सि, ह्याउँ छ्वत्यामार्सि, मसिनु वायात जा, बजि नयेगु नसाया रुपय् बांलाःगु कथं कायेगु याइ। स्वलामार्सि, धोकर्चामार्सि, निगुलिं जातया बिगिंचा, देसिवा, दुराचा आदियात भचा कमसलगु नसाकथं कायेगु याः। उलावा÷ओलावा नं जा, बजि नयेत हे जक कयातःगु दु। फ्वलवा व हाकुवायात नसाया लिसें त्वँसा दयेकेगुली छ्यलातःगु दु।
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पितब्यूगु अमेरिकनचावा, चाइनान—२, चाइचुङ्ग—२४२, ताइचुङ्ग— १७६, कञ्चन व हिमाली जातया वा नं स्वनिगलय् पीगु याः। थुपिं जातया वा नसा व त्वँसाय् जक छ्यलेगु याना वयाच्वंगु दु। पँथय् सइगु वायात नं वा हे नामाकरण यानातःगु दु। पँथय् सइगु पंवायात धाःसा नसात्वँसा व विधिव्यवहार छुकिसनं छ्यलाबुलाय् हयातःगु मदु।
अमेरिकनचा
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। वाग्वः पतिचिनाः हाकःचा लाइ। चिम्सँ दइ, ख्वला ख्वातुइ। जा नाइसे च्वनाः नाः पहः वइ। बजि चाकचाक लाइ, झौंझौं वनी मखु।

उलावा÷ओलावा
लः कुने थाकुथाय् बुँइ व पाखाबुँइ पीगु वाया ताजि। चौला बछलां वा वयाः चा प्यात धायेव पी। याकनं पाकय् जुइगु जातया पुवा, स्वलामार्सि आदि पी। ध्वंख्वःचा व प्यासिवा नं पीगु याः। वाग्वःया स्वरुप उलावा यानाः पीगु वाया स्वरुपकथं जुइ। उलावाया जा फाकुयाः क्वाचु थें जुइ। थुकी थ्वँ यक्व लुइ मखु। बजि भचा छाइ, न्ह्यये नं भचा थाकुइ। न्ह्यःलिसे सवाः माकुसे च्वनी। ल्वसा मदुसां साइ। थुकिं मुसु वःगु नापं लं धाइ।

कञ्चन
याकनं पाकय् जुइगु जूसां अप्वः वा सइगु वा। वाग्वः भचा सुलुक जुयाः हाकःचा लूगु खनेदइ। निखेयां च्वका भचा च्वामुइ। काचाक्क स्वयेबलय् मसिनुवा थें च्वनी। ख्वला भचा तफि जुयाः ग्वः तग्वः खनेदइ। वाग्वलय् चिम्सँ व न्हिप्यं दइ। वाग्वः क्वाचुइ। म्हूचीबलय् यक्व ज्वनेछिनी। वा पायेत खुचं तुइबलय् थिसि काइ। वाग्वः तग्वःसां जाकि तग्वः जुइ मखु। वा सुइबलय् जाकि यक्व त्वाःदयाः बागःकि यक्व वइ। जा नयेबलय् नं भचा क्वाचुइ।

कौवा
स्वलां पाकय् जुइगु छगू जातया वा। वाग्वः पतिचिं थें च्वनाः तबाला खनेदइ। चा बुलातःगु थें उन जुइ। बापाःच्याःगु नं दइ। च्वका छकूचा तुयू नइ। दथुयागु छखेया ब्व छ्वांवः थें जुयाः वाग्वः भचा धुसिलू थें खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वं थें जुइ। थुकिया जा भचा क्वाचुइ। यक्व नयेफइ मखु, प्वाः झ्यातुइ। थुकिं जाकिचुं दयेकाः चतांमरि छुइगु याइ। चतांमरि छुइबलय् सालुक चखिने छिनी। थुकी दइगु लःया ब्व याकनं बाफ जुयाः वनी मखु। बासि जूसां नाइसे च्वनी, ग्यसु नं म्ह्व जुइ मखु।

ग्वःवा पुवा
पुवाया छगू उपजाति वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तग्वः खनेदइ। च्वका छकूचा पतिचिनाः बालाचा लाः थें जुइ। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः ह्याउँह्याउँ नइ। जा क्वाचुइ, यक्व नयेफइ मखु। पोष दइ, छकूचा अप्वः नलकि प्वाः झ्यातुइ। बजि दयेकीबलय् पतिचिंक ल्हुइ फइ मखु। न्ह्ययेबलय् कितिकिति मिनी। भचा ह्यंगले चिनी। थुकिं दयेकीगु थ्वँ नं भचा हेँ हेँ धाइ। स्वये हे छाख्वाः वइ।

चाइचुङ्ग —२४२
कृषि अनुसन्धान परिषदं वि.सं. २०२४ सालपाखे सिफारिस यानाः पितब्यूगु वा। जनबोलिं ताइचिन धाइ। वाग्वः पतिचिंसां ग्वाराचा लानाः चाकलाः थें जुइ। ख्वला सालुइ। द्वँ चिनेबलय् छुलुछुलुं वइ। मुनेत व खिनेत खुँइ दुतछ्वये अःपुइ। थ्व वाय् चिनिया मात्रा यक्व दइ। जा नयेबलय् चाकुइ। भचा या दइ। थुकिं बजि व थ्वँ नं दयेकेगु याः। बजि चाकचाकलानाः तइसे च्वनी। थुकिया थ्वँ चाकुसे च्वनी। तिथ्वँ दयेकीबलय् थ्वँ नं यक्व लुइ।

चाइनान — २
कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। जनबोलिं काउचिन धाइ। वाग्वलय् चातः दइ, तग्वः जुइ। पतिचिं थें जुयाः चाकलाः खनेदइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। थुकिया चिम्सँ चेँचेँ धाइ। जा ततःग्वः जुइ। जाय् लस्सा दइ। नाइसे चाकुसे च्वनी। यक्व नयेफइ मखु, प्वाः झ्यातुइ। बजि ततःपौ जुयाः चाकलाइ। भचा याच्याक जू थें जुयाः सवाः चाकुइ। थुकिं तिथ्वँ दयेकीबलय् थ्वँ यक्व लुइ। सवाः चाकुसे च्वनी।

चिनियामार्सि
जःलाखःला देय्या नां स्वानाच्वंगु छता वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू जातया दइ। निगुलिं जातया वाग्वः चाकचाक लानाः पतिचिं थें जुइ। सियू सियू म्हासु म्हासु नइ। ख्वलाया सि तबाला जुयाः छेंक च्वनाः ध्वः ध्वः खनेदइ। जाकि ग्वग्वलाइ। यक्व चुबूगु थें जुयाः तुइसे खनेदइ। थुकिया जा भचा नाः पहः वइ, सवाः चाकुसे च्वनी। बजि चाकलाइ। काँय्काँय्गु यक्व दइ। थ्वँ दयेकेबलय् प्वक वाच्याक जुइयः। तिथ्वँसिकं कःथ्वँ यक्व बांलाइ। ताय्सिवाया पलेसा ताय् नं सीगु याइ।

छतिवा पुवा
पुवा उपजातिइ दकलय् तग्वःगु वा। वाग्वः ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तग्वः जुइ। ख्वला सालुइ, वाग्वः यच्चुसे बांलाइ। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तुइसे च्वनी। जा भचा नाः थें जुइ। पोष दयाः ताउत फुदना च्वनी। थुकिं दयेकीगु बजि ततःपौ जुइ। झौंझौं वनाः माकुसे च्वनी। तिथ्वँ दयेकीबलय् यक्व थ्वँ लुइ। थुकिया जाकिचुनय् या दइ। यःमरि दयेकेबलय् तज्याइ मखु। चतांमरि छूसां सालुक चखिने छिनी।

ताइचुङ्ग — १७६
२०२४ सालं कृषि अनुसन्धान परिषदं सिफारिस यानाः पीकूगु वा। जनबोलिं ताइचिन धाइ। वाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। ख्वला सालुइ, सि भचा ख्वातुइ। वाग्वः सीसे च्वनी। चिम्सँ भुल्ल्ल दइ, ज्वनेबलय् ल्हाती प्यप्यपुनी। थुकिया जा चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा जुइ। भचा नाःपहः वइ। थुकिं दयेकीगु कःथ्वँ कःपू पुचा पुचा लानाः स्वये हे बांलासे खनेदइ। तिथ्वँ दयेकूसां थ्वँ यक्व लुयाः चाकुसे च्वनी।

ताय्सिवा
वा सियाः ताय् दयेकीगु वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी दइ। निथिकंया वाग्वः भचा पतिचिं थें जुयाः चाकलाः खनेदइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। उन भचा म्हासुयाः ह्यंगले मिंगले चिं थें जुइ। जाकि ग्वग्वलानाः तुइसे च्वनी। जाय् लस्सा दयाः धीचिंगु व नाःगु थें जुइ। थुकिया बजि काँय् काँय् जुइ। प्यानु थें जुयाः न्ह्यये थाकुइ। जा, बजि व थ्वँया सवाः चाकुइ। ताय् सीबलय् तग्वःगुया भचा तफ्वः व चिग्वःगुया भचा चिफ्वः जुइ।

दांसिवामार्सि
लिबाक पाकय् जुइगु वायागु छगू जाति। वाग्वः ततःग्वः जुयाः हाकःचा लानाः नं ग्वाराचा चिनी। ख्वलाया सि भचा ख्वातु खनेदयाः छेंक च्वनाः म्हूचीबलय् क्वाचुपहः वइ। चिम्सँ हाल धायेव वाया उन म्हासु रागया जुइ। जाकि नं दुकुलु जुयाः लुधनापुसे च्वनी। जा व बजि नयेत छ्यली। जा चुलुचुलु धायाः छुल्ल्ल वनी, सवाः माकुसे च्वनी। थुकिं तिकिंबजि दयेकी। बजि पौ ततःपौ जुयाः झौंझौं वनी, सवाः नं माकुसे च्वनी।

दुराचा
याकनं पाकय् जुइगु खःसां लिपा नं पीज्यूगु छता वा। वाग्वः ग्वलानाः हाकःचा लाइ। च्वका च्वामुइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। भुल्ल्ल चिम्सँ व चिचीचाहाकय्क न्हिप्यं दइ। वाग्वः म्हासु नइ, भचा बुलु खनेदइ। जाकि धाःसा तुइसे च्वनाः दुरु थें च्वनी। थ्व वां जा बजि नयेगु याइ। थुकिया जा तुइसे च्वनाः दुरु बुलातःगु थें च्वनी। जा नयेबलय् ग्वग्वधायाः क्वाचुइगुलिं यक्व नयेफइ मखु। बजि नं तताःहाकः जुइ। नयेबलय् थक्वय् सुइ।

देसिवा
पिने देशं हयातःगु छता वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः नं तग्वः खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः चिम्सँ दयाः छेंक च्वनी। वाग्वःया उन सीसे म्हासु नइ, न्हिप्यं दइ। त्वाःदःगु जाकि यक्व वइ। जा नयेत ज्या काइ। थुकिया जा उलि साः मजू। जा थुइबलय् नं लःया पाख मिलय् याये थाकु। भतीचा लः अप्वः जुलकि सि चचहिलाः जाया सवाः न्यालुइ। भचा लः मगातकि छाः थें जुयाः घुतिने हे थाकुइ। पोष नं यक्व दइ मखु।

ध्वकर्चामार्सि
ध्वप दाःथाय् पीगु छता वा। वाग्वः पतिचिं ला चाकलाः ला धया थें जुयाः तग्वः खनेदइ। च्वका च्वामुयाः प्वः पाचुइ। वाग्वलय् चा किनाच्वंगु थें सियू सियू नयाः म्हासु थें जुइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनाः सि तबाला जुइ। जा, बजि व थ्वँ दयेकेगु याइ। जा नाइसे च्वनाः भचा नाः पहः वइ। बजि चाकचाक लानाः बांलासे च्वनी। न्ह्यये भचा थाकुइ, सवाः माकुइ। थुकिं तिथ्वँ व कःथ्वँ नितां दयेकी। न्हूतिनिबलय् थुकिया थ्वँ चाकुसे च्वनी।

ध्वंख्वःचा
उलावा यानाः पीगु छता वा। वाग्वः तुयू नयाः यचुइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। च्वका भचा हाकु थें जुइ। थुकिया जाकि चु मबूगु थें जुयाः सियू नइ। बजि माकुसे च्वनी।

पंवा
पँथय् सइगु वा। पं पुलां जुल धायेव पंया च्वकाय् सइ। स्वयेबलय् छ्व दायाः हायावःगु च्वका थें च्वनी। वाग्वः ताःहाकः जुयाः ख्वलाया च्वका च्वामुइ। ख्वला निबः दइ। छबः ब्वःगु थें जुइ, मेगुलिं जाकिइ भुनाच्वनी। ख्वला पिचुसे च्वनाः ख्वातुइ। जाकि चिचीचाग्वः जुयाः हाकःचा लाइ। वाग्वः दक्वं दुधनी मखु, कःलि यक्व दइ। पंवाया जाकिइ पौष्टिक तत्व यक्व दइ, जा नयेगु नं याइ। आयुर्वेदिक वासःया रुपय् ज्या काइ।

पालिजाःवा÷पपूवा
वाग्वलय् द्यःने पपू थें च्वंगु ख्वला दुगु वा। वाग्वः भचा हाकःचा लानाः स्वांत्याङ्ग च्वं थें च्वनी। सियू सियू नयाः तुयू ला धयाथेंया उन जुइ। वाग्वःया चुपाखे ख्वला ब्वःगु थें जुयाः पपू थें च्वंक निगू बाला दइ। न्हूतिनिबलय् वाग्वलय् बास दइ। थुकिया जाकि चिचीग्वः जुइ। थ्व वा नसा त्वँसाया रुपय् सिकं देवदेवीपिनि पुजा यानाः होम जग्गे याइबलय् बीबःता व वासः ब्वतिया रुपय् छ्यलेगु याइ।

पुनवा पुवा
पुवा उपजातिइ दकलय् चिग्वःगु वा। वाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। च्वकापाखे छकूचा बालाचा लानाः च्वामुसे च्वनी। ख्वला तसकं सालुइ, वाग्वः तुयू तुयू नयाः यच्चुसे च्वनी। थ्व वाय् यक्व पोष दइ। थुकिया जाकिं जा नयेगु, चुं यानाः मस्तय्त सत्तु दयेकेगु, क्वाति दयेकेगु व यःमरि नं दयेकेगु याइ। थुकिया बजि चिचीचा पौ जुयाः चाकचाक लाइ। थ्वँया सवाः चाकुचाकु खायूखायू धाइ। थ्व वा धार्मिक व सामाजिक विधि व्यवहारय् नं छ्यलेगु याइ।

प्यासिवा
उलावाया छता उपजाति। वाग्वः भचा ह्याउँ ला धया थें जुयाः हाकःचा लाइ। च्वका तुयू नइ। ख्वला ख्वातुइ, चिम्सँ दइ। जाकि चिचीचाग्वः जुइ।

फ्वलवा÷झरवा
उत÷फोल्त दाइबलय् हायावइगु वा। वा दाइबलय् हायेके मफुगु वा। थज्याःगु वा धकाः धयागु दइ मखु। मा त्यनाः क्व वयेकाः हायेकातःगु न्ह्यागु नं वा जुइ। वाया उन ह्याउँ नइ। जाकि नं ह्याउँह्याउँ धाइ। जा, बजि नं ह्याउँसे च्वनी। जा बरय् जुइ।् यक्व नयेफइ, प्वाः याउँसे च्वनी। पोष यक्व दइ मखु। प्याःथ्वँ, ब्यःया थ्वँ, थुकिया जाकि प्वः हायाः दयेकी। ब्यःया अय्लाःमा दयेकेत नं थुकिया जाकि ल्वाक्छ्याइ।

बिगिंचा
वाग्वलय् तातेपाते उन जुयाः छिरेबिरे खनेदइगु वा। तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निगू कथंया दइ। निगुलिं कथंया वाग्वः हाकःचा लाइ, भचा धुसि लू थें जुयाः च्वका च्वामुयाः चिम्सँ दइ। तग्वःगुलिइ ख्वला भचा ख्वातुइ, चिग्वःगुलिइ सालुइ। थ्वँ बजि दयेकेगुया सिकं जा नयेत ज्या काइ। थ्व वाया जा साइ मखु। क्वाचुसे च्वनी , प्वाः ग्वग्वः धाइ। भचा ख्वाउँलकि छ्याराछ्यारा च्वनी। मुकं मनसे मेमेगु जाकिनाप ल्वाक्छ्यानाः नयेगु याइ।

मसिनुवा
जा साइगु छता जातया वा। वाग्वः त्याचा चिं थें जुयाः हाकःचा लाइ। भचा धुसिलू थें जुयाः च्वका च्वामुयाः भचा चाःतू थें जुइ। ख्वला सालुयाः तुइसे म्हासुसे च्वनी। जा नयेत छ्यलेगु याइ। थुकिया जा नाइसे च्वनाः सवाः नं साइ। यक्व नयेफइ, ताउत फुदना च्वनीगु व प्वाः झ्यातुइगु जुइ मखु। बास वःगु व मवःगु निथी दइ। बास वइगुलिइ चाकुसे माकुसे च्वंक बास वइ। चकंगु थासय् जुइबलय् थुकिया बास तकूगु थासय् तकं न्यनी।

माजवाल पुवा
पुवाया छगू उपजाति। वाग्वः बःचा बःचाग्वः जुयाः ग्वाराचा लाइ। ख्वला भचा ख्वातुइ, तुइसे यच्चुसे च्वनी। जाकि ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः तुइसे यच्चुइ। जाय् भचा लस्सा दइ। नाः पहः वयाः प्यप्यपुं थें जुइ। यक्व पोष दइ। बजि पौचा पौचा लानाः बांलासे च्वनी। च्वकाबजि भचा अप्वः वइ। थुकिया थ्वँ पुलां जुलकि फाकु सवाः जुइ। थुकिया जाकि व वा सामाजिक व धार्र्मिक ख्यलय् ज्या काइ। जाकिचुनं यःमरि चतांमरि दयेकेगु याइ। जाकि सियाः सत्तु, क्वाति आदि नं दयेकी।

मुसूवा
मुसू बान्कि वःगु चिचीचाग्वःगु वा। वाग्वः चाक चाकलानाः भचा हाकःचा लाः थें जुइ। चुपाखे भचा ह्याकिं वनी। सियूसियू नयाः यच्चुसे बांलाइ। ख्वला सालुइ, सि उति ग्यनाः सम्म खनेदइ। वाग्वः दुधनी। जा बजिया रुपय् व सामाजिक विधिव्यवहारय् छ््यलेगु सिकं पुजा बिधिइ छ्यलेगु याइ। गंछिं दुपिं द्यःपिनिगु जात्रा पर्वय् होम जग्गे यानाः पुजा विधि याइबलय् सुइनिता बीबःता मध्यय् थुकियात नं छता बीबःताया रुपय् जग्गेशालाय् दुइगु याइ।

म्हासुमार्सि
मार्सिवाया छता प्रजातिया वा। वाग्वः ततःग्वः जुइ। हाकःचा लानाः पतिचिं थें खनेदइ। म्हासुगु उन जुइ। ख्वला स्वाःथाय् सि ख्वातुयाः छेंक च्वनी। भचाभचा चिम्सँ दइ, वा म्हूचीबलय् क्वाचुइ। थ्व वाया जा छुलुछुलु वनाः नाइसे च्वनी। सवाः माकुसे च्वनी, प्वाः झ्यातुइ मखु। थुकिं तिकिंबजि नं दयेकी। बजि पौ ततःपौ जुयाः यइपुसे च्वनी, नयेबलय् झांैझौं वनाः माकु सवाः वइ।

सतिवा
वाग्वःया रुप आकार मदुगु वा। दुसिया आकार वःगु वा। कःनिमाया च्वकाय् वा सये थें झुप्पा चिंक दाहा थहां वयाः सइ। वाग्वः ग्वल्लाःसां प्वःपाखे भचा पतिचिं थें जुइ। थुकी ख्वला निबः दइ। पिनेया ख्वला ख्वातु थें जुयाः छेंक च्वनाः चुइ स्वानाच्वनी। गन धायेवं हायावनी। दुनेया ख्वला सालुइ। वाग्वःया उन हाकु ह्याउँ रंगया जुइ। जा बजि कथं नइ मखु। बीबःता व हलिमलि दयेकेत छ्यली। ताय् थें मुइक सियाः अय्लाःमाय् दुल्हायेत नं ज्या काइ।

स्वलामार्सि
पिनाः स्वलां पाकय् जुइगु वा। वाग्वः हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तबाला खनेदइ। ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। जाकि पोस्ट मजुसे पतिचिं ला धया थें जुइ। चु मबू थें जुयाः ह्याउँ चातः दइ। जाकि त्वाःदलाः च्वकि अप्वः वइ। जा क्वाचुसे च्वनाः सवाः न्यालु पहःया जुइ। भचा लः अप्वलकि जा नाइ। ताउत फुदनी मखु। बजि नं झौंझौं वनी मखु, ताःहाकः जुयाः न्ह्ययेबलय् याच्यायाच्या च्वनी। थुकिं दयेकीगु थ्वँ नं साइ मखु।

स्वांवा
स्वांया रुपय् छ्यलीगु वा। वाग्वः त्याचा चिनाः हाकःचा लाइ। च्वका भचा च्वामुइ। ख्वला सालुइ, सि भचा छेंक च्वनी। उन ह्याउँसे सियूसियू नइ। प्वलय् ताःहाकःगु न्हिप्यं दइ। सिया निखेर व न्हिप्यनय् प्वःपाखे स्वःगु कःति धाः थें ज्याःगु चिम्सँ दइ। जाकि हाकःचा लानाः सुलुक्क च्वनी। जा नयेगु याइ मखु। जाकि सियाः चुं यानाः म्हंमफुपिन्त क्वाति दयेकाः त्वंकेगु याइ। होम जग्गे याइबलय् बीबःता व मन्दलय् स्वांया रुपय् तयेगु याइ।

हाकुवा
वा लयाः महायेकुसे त्यनाः क्व वयेकातःगु वा। थज्याःगु हे धयागु दइमखु। हायेके अःपुगु वा तयेगु याइ। गज्याःगु वा त्यन वाग्वःया आकार स्वरुप अज्याःगु हे जुइ। वाग्वःया उन ह्याउँसे च्वनाः दुधनी। जाकि नं पुष्ट जुइ, च्वकि यक्व वइमखु। जा ह्याउँसे च्वनाः बधय् जुइ। अप्वः नःसां प्वाः झ्यातुइ मखु। बजि पौ पौ लानाः ह्याउँसे यच्चुसे च्वनी। जा बजि नयेबलय् भचा थुसुक्क बास वइ। थुकिं प्याःथ्वँ, ब्यःयाथ्वँ, अय्लाःमा आदि दयेकेगु नं याइ।

हिमालि
कृषि अनुसन्धान परिषदं वि.सं. २०३९ सालपाखे सिफारिस यानाः पितब्यूगु छथी वा। वाग्वः भचा हाकःचा लानाः पतिचिं थें जुयाः तग्वः जुइ। वा म्हू चीबलय् क्वाचुइ, चिम्सँ दइ, ख्वला ख्वातुयाः छेंक च्वनी। च्वका च्वामुइ, न्हिप्यं भचाभचा दइ। जाकि हाकःचा लानाः सुलुक जुयाः तुइसे च्वनी। थुकिया जा नाइसे च्वनाः सवाः साइ। बजिया सवाः साःसां ताःहाकः जुयाः थक्वय् सुइयः। थ्व वाय् थ्वँ बांलाक लुइ मखु, सवाः नं नाकं साइ मखु।

ह्याउँमार्सि
वाग्वः ह्याउँगु जातया मार्सि वा। वाग्वः नाकं तग्वः जुइ मखु। हाकःचा लानाः भचा पतिचिं ला धया थें जुइ। ह्याउँसे हाकु नइ, सियूगु चातः दुगु नं दइ। ख्वला भचा ख्वातुयाः सि ख्वातु खनेदइ, वा क्वाचुइ। वा ह्याउँसां जाकि ह्याउँइ मखु। ग्वाराचा ग्वाराचा लाइ। जा नाइसे च्वनाः सवाः माकुइ। नाकं तग्वः जुइ मखु, छुलुछुलु वनी। तिकिंबजि दयेकी। बजि पौचा पौचा लानाः चाकलाइ। झौंझौं वनाः माकुसे च्वनी।

ह्याउँ छ्वत्यामार्सि
वाग्वः चिचीचाग्वःगु मार्सिवाया छगू उपजाति। वाग्वः ग्वाराचा ग्वाराचा लानाः चिचीग्वः जुइ। भचा हेँहेँधायाः म्हासु रंगया जुइ। प्वःपाखे भचा च्वामु थें जुयाः च्वकापाखे पाचुइ। ख्वला सालुयाः यच्चुसे खनेदइ। जाकि तुइसे च्वनी। जाग्वः चिचीचाग्वः जुयाः जा बरय् जुइ, नाइसे च्वनाः सवाः माकुसे च्वनी। बजि चिचीचा पौ जुयाः चाकचाक लानाः स्वये हे यइपुसे च्वनी। नयेबलय् झौंझौं वनाः सवाः नं साइ।

क्वखा
स्वन्ति नखः हनेबलय्‌ खिचापुजा लक्ष्मीपुजा, म्हपुजा व किजा पुजा याइ । थुपिं पुजा यायेबलय्‌ मेमेगु जजंका स्वयां ताःहाकः व तःतु तयाः जजंका क्वखा क्वखाइ । थुगु क्वखा द्यःयात स्वतु बाय्‌ न्यातु का जक तयाः दयेकी । म्हपुजायात झिंनितु का तयेमाःसा, किजापुजायात विशेष कथं नीछतु का तइ । थुकी दक्वं क्वखाय्‌ न्याता रंगयागु झिलिमिलि कापः नापं तासया कापः नायः तयेगु याइ । क्वखा खिचापुजाबलय्‌ खिचायात व लक्ष्मीपुजाबलय्‌ सायात व म्हपुजाबलय्‌ छेँया हलंज्वलंयात नं क्वखायेकी ।

किजापुजा कु
स्वन्ति नखःबलय्‌ छेँछेँ पतिकं तताकेहेँपिंसं दाजुकिजापिंत किजापुजा यायेगु परम्परा दुगु हे जुल । नेवाःतय्‌ थः कायमचायात इहिपा यायेत क्वःछी धुंकूपिं मिसामचातय्‌त नं किजापुजा कु छ्वयाः किजापुजा याके छ्वयेगु चलन दु । किजापुजा कु छ्वयेबलय्‌ पुजाज्वलं ख्येँ सगं, सिसाबुसा, मरिचरि, ग्वाःग्वय्‌ मःसिप्वः, स्वां स्वांमाः, क्वखा व ग्वय्‌स्वांमाः आदि ज्वलं तयाछ्वइ ।

खेलुइताः
स्वन्तिबलय्‌ खेलुइताः छता मजीमगाःगु ज्वलं खः । थ्व साल्लुसे च्वंगु तुयुगु मलमल कापःयागु तुलाः दयेकी । खेलु धयागु ख्वाः दुछि ताःहाकःगु ल्याखं तुलीगु खः । खेलुइताः लक्ष्मीपुजा यायेत, म्हपुजा यायेत व अथे हे किजापुजा यायेत नं माः । निपु खेलुइताः च्याकाः मन्दः दथुइ तइ ।

ख्येंसगं
ख्येंसगं पंचमकारया प्रतीककथं ख्यें, न्या, वः, ला, अय्‌लाः बाय्‌ थ्वँ तयाः सगं काइ । सगं कायेबलय्‌ शरीर, मन मस्तिष्क स्वस्फूर्त जुइगु खः । खास यानाः भिंगु ज्याखँय्‌ व इहिपा, कय्‌तापुजा, जन्मन्हि, जाँचय्‌ पास जुलकि सगं कायेगु परम्परा दु । तर गुम्हं गुम्हेस्यां ख्येंसगं मकासे धौसगं जक कायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । सगनय्‌ दुगु पञ्चतत्वं शरीरयात निरोगी व भिं याइगु नापनापं स्फूर्ति अप्वयेका बी ।

ग्वःजा
थीथी पुजाबलय्‌ मदयेक मगाःगु छथी पुजा ज्वलं ग्वःजा नं खः । ग्वःजा च्वकाबजि चुं बाय्‌ चपाचुं फ्वयाः दयेकी । साधारण पुजाय्‌ जूसा चीभाःयागु लसी वयेक दयेकी । मेमेगु ततःधंगु पुजाय्‌ जूसा थीथी बुट्टा वयेक दयेकी ।ग्वःजाय्‌ खास यानाः द्यःया न्ह्यःने तयाः पंचपताः व धुं तियेगु याइ । द्यः पुजा याइपिं व प्वताय्‌लं च्वयातःथाय्‌ दक्वं थासय्‌ ग्वःजा न्ह्यःने तयेमाः ।

देवा
देवा धयागु चा बाय्‌ लीयागु दयेकातःगु मत च्याकेगु थल खः । देवा मतय्‌ कापःयागु निलातःगु निपु बाय्‌ प्यपु इताः बाय्‌ कपाय्‌ निलाः दयेकातःगु इताः देवाया दथुइ च्वंगु ह्वतय्‌ तया घ्यः बाय्‌ चिकं तयाः पुजा यायेबलय्‌ च्याकी । देवा खास यानाः द्यःया न्ह्यःने च्याकेगु याइ । स्वन्तिया पुजा यायेबलय्‌ देवा नापं त्वाःदेवा नं च्याकेगु याइ ।

धौ सगं
नेवाःतय्‌ ततःधंगु पुजा याये धुनेवं सगं कायेगु चलन दु । सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः सिन्हः तिकाः न्हापां धौसगं काइ, वयां लिपा ख्येंसगं बी । अमय्‌ चलय्‌ मजूपिनि धौ व लड्डु मरि तयाः नं सगं कायेगु याइ ।

मन्दः
म्हपुजा, किजापुजा नापं न्ह्यागु पुजा यायेबलय्‌ नं आसनया न्ह्यःने मन्दः च्वयेगु चलन दु । स्वन्तिबलय्‌ मन्दः च्वयेत न्हापालाक सुचिनिचि यानाः बँ थिलेमाः । अले दकलय्‌ पिने लःचाः दयेकाः प्वताय्‌ बाय्‌ ह्याउँगु अबिरं थासा छ्यलाः बाय्‌ ल्हातं मन्दः दयेकी । अनंलि थुकी ताय्‌, हाकुमुस्या, वा, माय्‌, आखे व चिकनं च्वइ । थुपिं दक्वं बूबःयागु बिस्कंगु अर्थ दु । मन्दलय्‌ पुजा यायेबलय्‌ दक्वं ज्वलं नापं सिसाबुसा सकतां तयाः धलं दनेगु याइ । तान्त्रिक विधिकथं साधना यानाः मन्दलय्‌ आत्मकेन्द्रीत यानाः मन्दः पुज्यायेगु याइ ।

लक्ष्मीद्यः (लक्ष्मीपाः)
लक्ष्मीद्यः पुज्यायेत न्हूम्ह लक्ष्मीद्यः मदयेक मगाः । गुम्हेस्यां लुँ, वहः व ढलौटयापिं नं लक्ष्मीद्यः पुज्याइ । अथेसां नं लक्ष्मीपुजाबलय्‌ खास यानाः भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यःयागु किपा हे मू धुकू क्वथाय्‌ बाय्‌ बाकसय्‌ तिकाः पुज्याइ । थ्व भ्वँतय्‌ च्वयातःम्ह लक्ष्मीद्यः खासयानाः पुं (चित्रकार) तय्‌सं च्वइगु खः । थौंकन्हय्‌ थीथी कथंयागु लक्ष्मीद्यःया किपा नं खने दयावयेधुंकल । न्हूगु वाद्वँ व ध्यबाद्वँयात नं लक्ष्मीया प्रतीक कथं पुज्यायेगु चलन दु ।

शंख
स्वन्तिबलय्‌ जक मखु मेमेगु पुजाबलय्‌ नं शंख मदयेक मगाः । द्यःयात अर्घ बीत शंख छ्यलेगु याइ । अर्घ बीबलय्‌ न्याफ्वः दाफ्वःस्वा,ं आखे, सादुरु व ध्यबा नं तयेमाः ।

सुकुन्दा
नेवाःतय्‌ न्ह्यागु नं पुजाआजा यायेबलय्‌ सुकुन्दा छता मदयेकं मगाः । थुकियात गणेद्यःया प्रतीक कथं
छ्यलातःगु दु । सुकुन्दा स्वता चिजया छगू प्रतीक कथं कयातःगु दु । मत अग्निया प्रतीक जुल, अथे हे गणेद्यः द्यःया प्रतीक जुल, लिउने च्वंगु गर्भ÷थल चिकंया कुण्ड जुल । भिंगु ज्या, पुजाआजा यायेबलय्‌ व सगं बीबलय्‌ सुकुन्दा च्याकाः पुजा यायेगु चलन दु ।

स्वन्ति स्वां
कछला अथे धयागु असोज व कात्तिक महिना जूगुलिं तांन्वःगु ई फुनाः चिकुला न्ह्याइगु ई खः । अथे जूगुलिं मौसमकथं स्वां ह्वयेत तसकं ल्वःगु ई नं जू । उपिं मध्ये तफ्वःस्वां, ग्वय्‌स्वां व गोदावरीस्वां ह्वइगु ई खः । स्वन्तिबलय्‌ द्यःयात छाय्‌पीत व छेँ छाय्‌पीत तफ्वःस्वां, गोदावरीस्वांयागु छ्यलाबुला जुइ । अथे हे किजापुजायात मदयेक मगाःगु ग्वय्‌स्वां खः । लक्ष्मीद्यःयात छाइगु लक्ष्मीस्वां नापं थुपिं स्वां दक्व स्वन्ति स्वां खः । मोहनि क्वचाइगु व स्वन्तिया इलय्‌ थुपिं स्वां नं मेमेगु इलय्‌ स्वयां यक्व व बांलाक ह्वइ ।

येँ देय्‌या पश्चिम लागाय्‌ विष्णुमति खुसिया पारी भुइख्यःया च्वसं च्वजाःगु गुँ स्यंगुँ खः । नेवाःतय्‌सं थनयात सा–म्ये गुँ धकाः नं धायेगु याः । प्यखें तातापाकं खनेदयेक गुँया च्वकाय्‌ तजाःगु बौद्ध स्तूपया संरचना दु, थ्वहे स्वयंम्भु भगवान खः । बज्रयानी आस्था कथं थःथम्हं गुँच्वकाय्‌ पिदंम्ह ज्योतिस्वरुप जूगुलिं थ्वयात स्वयंम्भु धाःगु धाइ । थुगु स्वयंभ्मुनाप सम्वन्धित नांदंगु आख्यान ग्रन्थ स्वयंम्भुपुराण खः । खतुं थुगु पुराण ईसाया झिंन्यागू शताब्दिपाखे जक च्वःगु जुइ धैगु इृतिहासकारपिन्सं अनुमान यानातःगु दु ।

संस्कृति भासं च्वयातःगु थुगु पुराणया मुक्कं झिगू ब्व दु । थ्वहे पुराणय्‌ न्ह्यथनातःगु कथं आदिकालय्‌ महाचीनं महामञ्जुश्री नेपाःगाः वःबले थन लखं त्वपुयातःगु नागहृद जुयाच्वंगु जुल । अन पलेस्वांया पुसा ह्वलाब्यूबले द्वछि हःदुगु पलेस्वां ह्वयावःगु व उकी ज्योति स्वरुप खनेदयाच्वंगु खः, स्वंयम्भुया गुँच्वका वहे पलेस्वां खः, अले पलेस्वांया च्वः पूर्वय्‌ वागमति खुसिया सिथय्‌ नैरात्मा(गुह्येश्वरी) कथं अस्तित्वय्‌ खने दत । अलौकिक बुद्धपिं मध्ये छम्ह विपसि बुद्ध नेपाःगाः वयाः थुगु स्वयंम्भु ज्योतिस्वरुपया दर्शन यानावन ।

थः गुरुपिनि उजं कथं गौड देय्‌या प्रचण्ड नांया जुजु नेपाःगाः वयाः, थः स्वयं बौद्ध आचार्य कथं दीक्षित जुइ धुंकाः ज्योतिस्वरुप स्वयंम्भुयात त्वपुयाः उकिया द्यःने स्तूप दयेके बिल ।

तर ऐतिहासिक दसि कथं लिच्छिबी जुजु वृषदेवपाखें स्वयंम्भु स्तूप दयेकूगु जुइमाः धैगु विज्ञपिनि अनुमान दु । थ्व ल्याखं थुगु स्तूप नेपाःगाःदुने बौद्ध सम्पदा संरचना मध्ये दक्कले पुलांगु खः । इलय्‌ ब्यलय्‌ तःभुखाय्‌ अले मलखं कयाः स्यनेवं तःक्वः थुगु संरचना ल्ह्वनेगु, भिंकेगु व बांलाकेगु जूगु दु । दक्कले लिपा २०७२ सालया तःभुखाचं लिच्वः लाये धुंकाः हानं न्हूकथं ल्ह्वनेगु ज्या जूगु दु ।

स्तूप शैलीया थुगु संरचनाया दक्कले पलेस्वांया आकृति कथंया मण्डला खः, अनं च्वय्‌ अर्धगोलाकारया गुम्बोज दु । गुम्बोजया प्यखें प्यकूंलाःगु व दथुइ ज्ञान व करुणाया प्रतीक कथंया बुद्ध मिखात दु । उकिया च्वसं थीथी बौद्ध मूर्ति छाय्‌पियातःगु तोलं नं दु । नेवाः स्थापत्यकलाया मान्यता कथं थुुगु चैत्य च्वय्‌या ब्व झिंस्वगू चाःया त्रियोदश भूवन अतिकं कलात्मक कथं तंचिनातःगु खंकेफु । थ्वसिबें च्वय्‌ छत्र अले दक्कले च्वय गजू खः । क्वय्‌ न्याम्ह अलौकिक बुद्ध व ताराद्यःपिनि मूर्तित दु । बज्रयानी बौद्ध सम्प्रदाया ल्याखं स्वयंम्भुया गाक्कं धार्मिक महत्व दु, नापनापं स्वयंम्भुनाप स्वानाच्वंगु आपालं आख्यानत नं दु । मेखे स्थापत्यकला व वास्तु संरचनाया ल्याखं थुगु स्तूपा दयेकेत छ्यलातःगु प्रविधि व ज्ञान गाक्कं च्वन्ह्याः । अले छाय्‌पियातःगु कलाकृति सौन्दर्यया दृष्टिकोणं अतिकं उत्कृष्ट दु ।

बज्रयानी बौद्ध दर्शन कथं स्वयंम्भुया लागाय्‌ वायु, अग्नी, पृथ्वी, जल व आकास पञ्चतत्वया प्रतीक कथं बायुपुर, अग्नीपुर, वसुपुर, नागपुर व शान्तिपुर नं दु । महायानी आख्यान कथंया यक्षनीया रुपय्‌ पश्चिम उत्तर कुनय्‌ अजिमा वा हारतीया प्यागोडा शैलीया छतजाः लुँपौ देगः दु । थनहे लिपा दयेकूगु थीथी सँय्‌ गुम्बात खंकेफु । थुगु स्वयंम्भु स्तूपयात अझ आकर्षक व बांलाकेगु कथं यक्व लिपा जुजु प्रताप मल्लयापाखे थः मदुम्ह कला अनन्त प्यारीया नामं व थःगु नामं जःखः अनन्तपुर व प्रतापपुर धकाः शिखर शैलीया तान्त्रिक देगः धस्वाकातःगु दु । स्वयंम्भुया त्वाथः गयाः च्वय्‌थ्यनेवं न्ह्यनेसं खनेदइगु आकर्षक बज्र आकारया कलात्मक धातु मूर्ति दु, थुकियात शून्यया प्रतीक कथं नालातःगु खः ।

स्वयंम्भुया पूर्व दक्षिणपाखे महामञ्जुश्रीया प्रतीक कथं छगू पवित्र थाय्‌ दुु, गन दँय्‌ दसं श्रीपञ्चमि कुन्हु तःधंगु मेला जुइ । लच्छियंक ससपुजा न्यायेकिगु जुइ थन । गुँला लच्छि स्वनिगःया मनूत सुथ न्हापां थीथी बाजं थानाः मेलाय्‌ वयेगु याइ । अथेहे स्वांयापुन्हि कुन्हु नं थन उलिहे तःजिगु मेला जुइ । झिंनिदँय छक्वः भुइख्यलय्‌ सम्यकदानया उत्सव जुइबले स्वयम्भु भगवानयात मूद्यः खः ब्वनीगु नं परम्परा दु ।

भाजु स्वयम्भुधर तुलाधरया जन्म ने.सं १०६५ तछलाथ्व सप्तमी कुन्हु मां जोगलानी तुलाधर व अबु हिरण्यधरया कोखं ङेत तुंछेँया धर कुलय् जूगु खः । एस.एल.सी.या परीक्षाय् बोर्ड १० जुइत ताःलाःम्ह प्रतिभाशाली विद्यार्थी भाजु स्वयम्भुधर तुलाधरं मस्को विश्वविद्यालयं आरकिटेक्चर इञ्जियरिङ विषयय् स्नातकोत्तर डिग्री हासिल यानादीगु दु । थःगु स्कूल जीवनं निसें थःगु मां भाय्, थुकिया साहित्य संस्कृति व परम्पराप्रति नुगः क्वसाःम्ह भाजु स्वयम्भुधरं थःगु विद्यार्थी जीवनय् अन्तर हाइस्कुल, अन्तर कलेजय् जुइगु थीथी ज्याझ्वःया व्यवस्थापन यायेगु व थीथी धेंधेंबल्लाः कासाय् ब्वति कायेगु ज्या निरन्तर रुपं यानावयादीगु जुल । थज्याःगु हे लगाव वय्‌कःयाके थौंतकं ल्यनाच्वंगु जुल ।

लजगाःया क्रमय् वय्‌कःया अतिकं महत्वपूर्ण ज्या धयागु नेपाल सरकार व जर्मन प्रोजेक्टया ग्वसालय् ख्वपया दत्तात्रय देगःया जिर्णोद्धारया ज्या सहभागिता खः । थनं निसें वय्‌कःया नेवाः कला, बौद्धधर्म, नखः चखः, नेवाः म्येँ संगीत आदिप्रतिया अनुसन्धानमूलक क्रियाकलाप सीदयेक न्ह्यात । थज्याःगु विषय सम्बन्धी अनुसन्धानमूलक च्वसु अंग्रेजीया नापं नेपालभाषं थीथी राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलय् नं पिदन । थथे पिदंगु छुं च्वसु खः —

– Ancient City of Kaplivastu Revisited, Triratna, Heritage, Governance and Equity, Agam Prakashan, Delhi. 2003

– Dhando Chaitya & Chârumati, The Daughter of Ashoka The Great, Krisnayan: A Peep into the Past, Dr K.D. Banerjee Commemorative Volume, Sanctum Books, India. 2004

– Marker Stone and Two Limestone Concrete Pieces of Maya Devi Temple in Lumbini- Recent Research in Archaeology, History and Culture- Festschrift to Prof. K.V. Raman, Agam Prakashan, Delhi. 2010

– Worship of Hariti Ajima in Kathmandu- An Ethnographic Account, Pura-Jagat, Indian Archeology History and Culture, Bharatiya Kala Prakashan Delhi 2012 etc.

अथेहे थौंकन्हे नं वय्‌कलं अन्तराष्ट्रिय ख्यलय् दर्ता जूगु ‘The Newarland’ नांगु लय्‌पतिइ नियमित रुपं थीथी विषयय् अनुसन्धानमूलक च्वसु च्वयाः नेपालभाषा साहित्य व नेवाः संस्कृतिया प्रवद्र्धनया ज्याय् निरन्तरता बियाच्वनादीगु दु ।

च्वयेगु जक मखु थःगु शीपयात छ्यलेकथं आशा सफूकुथिया छेँया नक्सा नं वय्‌कलं दयेकादीगु खः । वय्‌कलं दयेकादीगु आर्किटेक्चर डिजाइनकथं नेवाः शैलीं आशा सफूकुथिया छेँ निर्माण जूगु दु ।अथे हे नेवाः सम्पदा संस्कृति राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय ख्यलय् प्रचार प्रसार व प्रवद्र्धन यायेगु झ्वलय् भाजु स्वयम्भुधर तुलाधरं हलिं नेवाः दबूया दांभरिं जुया सन् २०११—२०१५ प्यदँतक व उपाध्यक्ष जुयाः सन् २०१५—२०१७ निदँ तक ज्या यानादीगु दु । थुपिं ज्या बाहेक नं वय्‌कलं प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्षरुपं थीथी संस्था गथे— मिसा साहित्यकार मुना, कविताया लाय्‌कू, नेपालभाषा टाइम्स पत्रिका आदियात नं थम्हं फुगुचाःगु ग्वाहालि याना वयाच्वनादीगु दु ।