ने.सं. १०३५ (वि.सं. १९७२) स जन्म जूम्ह आशामाया शाक्य हे सुशीला गुरुमां खः । भोजपुरयाम्ह सुशील गुरुमां वि.सं. २०४० य् स्थापना जूगु नेपाल अधिराज्यव्यापी अनगारिका संघया संस्थापक अध्यक्ष खः । वि.सं. २०२० दँय् स्थापना जूगु नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्वम्ह संस्थापकपिं मध्ये वसपोल नं छम्ह खः । नेपालय् न्हापांगु समूहया परियत्ति विद्यार्थी जुयाः परियत्ति सद्धम्म कोविद उपाधि काःम्ह नं वसपोल हे खः ।
मिसातसें आखः ब्वने मज्यू धाइगु इलय् मचा ई बिकूम्ह आशामाया पं. निष्ठानन्द बज्राचार्यं च्वयाबिज्याःगु ललितविस्तरय् प्रजापति गौतमी व यशोधरा देवीपिं भिक्षुणी जूवंगु घटना न्यनाः थः नं प्रवजित जुइगु बिचारं बुद्धधर्म अध्ययन यायेत माः जुल । अध्ययनया सिलसिलाय् भोजपुर, यल जुजुं सारनाथ थ्यन, अनं कुशिनगरय् । वि.सं. २००१ पुस महिनाय् प्रव्रजित जुयाः सुशीला गुरुमां जुल । वि.सं. २००३ सालय् तानसेनय् अयोध्याप्रसाद प्रधान, भिक्षु शाक्यानन्द पाखें औपचारिक शिक्षा धम्मपद, अभिधर्म आदि अध्ययन यानाः टक्सारया महाचैत्य विहारय् बुद्ध शिक्षा ब्वंकेगु यात । वसपोलं लेखन, अनुवाद, सम्पादन यानातःगु गुंगू सफू दु । वि.सं. २०५१ य् सुशीला गुरुमां प्रव्रजित जूगु ५० दँ व वसपोल चय्दँ क्यंगु जन्मन्हि लाकाः सार्वजनिक अभिनन्दन जुल । वि.सं. २०५७ फागुन ९ गते वसपोल दिवंगत जुल ।
मां हिरामाया व बा नारायण बहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं. १०७७ स जन्म जूम्ह सुशीला मानन्धर म्हो जक बाखं च्वयाः नं ब्वमिपिनिगु नुगलय् छाप त्वःतेत ताःलाःम्ह च्वमि खः । थ्वय्कःया लेहेँपू (ने.सं.१११२) नांगु बाखं सफू पिदंगु दु । थौंया परिस्थितिनाप ल्वाये मफयाः भःभः न्हुयाजूपिं, दुःख सियाजूपिं मनूतय् विवशता हे थ्वय्कःया बाखंया मू विषय जूगु दु ।
मयजु सुशीला शाक्यया जन्म बौद्धविद्वान धर्मरत्न यमि त्रिशुली व मां तीर्थकुमारी शाक्यया कोखं ने.सं १०७२ य् यलया झतापोल तजाःफलय् जूगु खः । थौंकन्हे थ्वय्कःया यलया हःखा त्वालय् च्वनादी । थ्वय्कः छम्ह नेवाः अभियन्ता, समाजिक कार्यकर्ताया नापं छम्ह स्रष्टा नं खः ।
जनप्रशासन, समाजशास्त्र व नेपालभाषा यानाः स्वंगू विषयय् स्नातकोत्तर डिग्री हासिल यानादीम्ह थ्वय्कलं शिक्षा अधिकृत, महिला विकास अधिकृत, कार्यक्रम अधिकृत आदि थीथी पदय् च्वनाः ज्या यानादीगु जक मखु थ्वय्कलं अनागारिका धर्मचारी व उपासिकारामया सङ्क्षिप्त परिचय (ने.सं १०९२), अनागारिका माधवी गुरुमांया जीवनी आदि थेंज्याःगु जीवनीमूलक सफू च्वयाः नेपाःया न्हापांम्ह अनागारिका धर्मचारी व माधबी गुरुमांपिंत म्हसीके बियादीगु दु । अथे हे धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली, वसपोलया जहाज पुष्पमाया शाक्यया जीवनी थेंज्याःगु च्वसु स्व. धर्मरत्न त्रिशुली स्मृति गन्थय् दुथ्याकाः धर्मरत्न त्रिशुली व पुष्पमायापिंत म्हसीके बियादीगु दु ।
अथेहे थ्वय्कःया थीथी व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी बाहेक बाखं, निबन्ध, गद्य कविता व समसामयिक विषयया च्वसु नं थीथी पत्रपत्रिका गथे— सितु, समय, नःलि, कस्ति आदि पिदंगु दु । सितु पत्रिकाय् पिदंगु म्हगसय् कविवर सिद्धिदास थ्वय्कःया पिदंगु बाखं मध्ये छपु चर्चित बाखं खः । सजीव पात्र चित्रण, स्वाभाविक घटनाया वर्णन थ्वयेकःया बाखंया विशेषता खः । अथेहे थ्वय्कः नेपालभाषाया नांजाःगु स्व. धर्मरत्न त्रिशुली स्मृति ग्रन्थया छम्ह सम्पादक नं खःसा थीथी सामाजिक, भाषिक साहित्यिक संस्था गथे — हःखा महिला समितिया संस्थापक अध्यक्ष, नेवाः देय् गुथि नेपाल मण्डलया उपाध्यक्ष, मन्तुना मिसा खलः यलया अध्यक्ष, लकस नेपालया अध्यक्ष जुयाः नेपालभाषाया नापं मिसा जातियात न्ह्यज्याकेगु ज्याय् संलग्न जुयादीगु दु ।
चित्रकलाकार सुषमा राजभण्डारीया जन्म ने.सं. १०८८ यंलागाः आमै, आइतबार येँया लगं त्वालय् अबु शुकदेव राजभण्डारी व मां कृष्णप्यारी राजभण्डारीया कोखं जूगु खः । एम.ए., बी.एफ.ए. यानादीम्ह वय्कलं दकलय् न्हापां बुद्धया चित्र च्वयादीगु खःसा येँय् स्वक्वःतक याकः कला ब्वज्या यानादीगु दु । वय्कलं नेपाः, बंगलादेश, जापानय् मंकाः कला ब्वज्या नं यानादीगु दु । वय्कःया चित्रकला जापान, जर्मनी, इटाली, अष्ट्रेलिया, अमेरिका व फ्रान्स आदि देसय् संग्रहित जुयाच्वंगु दु । वय्कलं सन् १९९१ य् जूगु पोस्टर प्रतियोगिताया लियांल्यू सिरपाः, सन् १९९४ य् जूगु अन्तर क्याम्पस कला प्रतियोगिता व उत्कृष्ट कला शिक्षक पुरस्कार नं त्याकादीगु दु ।
बा हरिबहादुर प्रधानाङ्ग व मां मैया प्रधानाङ्गया क्वखं ने.सं. १०४७ कौलागाः १२ कुन्हु ख्वपया खौमात्वाःया दुसिबहालय् बहुप्रतिभाशाली व्यक्तित्व सूर्यबहादुर पिवाःया जन्म जूगु खः । वय्कःया मेगु नां सूर्यबहादुर प्रधानाङ्ग खः । मांभाय् नेपालभाषा साहित्य थपु यायेगु ज्याय् जीवंकाःछि थःत फ्यानाझाःम्ह भाजु पिवाःया च्वसा साहित्यया तःगू विधाय् न्ह्याःगु खःसां वय्कःया न्हापांगु सृजना ने.सं. १०६८ दँय् धर्मोदय १/७ पत्रिकाय् पिदंगु चिनाखँ सुख व दुःखया ज्या खः । शान्ति भक्त विद्यालय, नेपाल साहित्य मन्दिर ख्वप, नेपालभाषा परिषद, नेपालभाषा एकेडेमि अथेहे मेमेगु संघसंस्थाय् संस्थापक अध्यक्ष, दुजः जुयाः सामाजिक व साहित्यिक क्षेत्रय् योगदान बियादीम्ह पिवाः भाजुं आपाः यानाः हास्यव्यंग्य च्वखँ च्वयादी ।
वय्कः नेपालभाषा साहित्यय् हास्यब्यंग्य च्वखँय् मगाःमचाःगु जक मखु व विधायात हे तःब्या व तःचाः यायेगुलिइ ज्वःमदुगु योगदान बियादीम्ह व्यक्ति खः । समाजय् खनेदयाच्वंगु थीथी विकृति, विसंगतियात न्हंकेगु ताःतुनाः हास्य व्यंग्ययात प्रभावकारी शैलीं च्वखँय् प्रस्तुत यानादीम्ह पिवाःजुं च्वखँ पाखें राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रय् खनेदयाच्वंगु उच्छृंखलता, प्रभुत्ववाद, साम्राज्यवाद प्रति तक नं तिक्ष्ण ब्यंग्य यानादीगु दु ।
वय्कलं मांभाय् थपु यायेत नेपालभाषां व्याकरण, मचा सफू, हास्यब्यंग्य, च्वखँ मुना सफू, जीवनी सफू यानाः थ्यंमथ्यं झिंनिगू स्वयाः अप्वः सफू च्वयाः नेपालभाषा साहित्यया धुकू तःमि यायेगुलि ज्वः मदुगु योगदान बियादीगु दु । थथे वय्कःया पिदंगु सफू खः— मस्तय् सफू (ने.सं १०७२ ), नेपालभाषा खःकथं च्वयेगु नियम (ने.सं १०७६), गुन्हि पुन्ही (म्ये, ने.सं १०७८), मस्तय् सफू निगूगु (ने.सं १०७८), ह्रस्व दीर्घया म्ये ( ने.सं १०७९), साहित्य तथा सांस्कृतिक शिष्ट मण्डलया रिर्पोट (ने.सं. १०७९), हेँय् ख्येँय् ध्वंब्वा (ने.सं. १०९८), बुह्रिम्ह ल्यासे (ने.सं १०९६), माष्टर जगतसुन्दर मल्लया जीवनी (ने.सं ११०३), माष्टर जगतसुन्दर मल्लया सच्छिदँ बुंदिंया लसताय् कार्यपत्र (ने.सं ११०४), ब्रेक मदुम्ह मनू (ने.सं११११८), झी मरु भाजु (पद्य, ने.सं १११८) आदि ।
सुद्र्यः व प्यखेरं किरण वयाच्वंगु बांया बुट्टा कियाः दयेकातःगु तिकिझ्याः । यल, सिंगबहीया चामुण्डा देगः न्ह्यःनेया सतः छेँय् थज्याःगु झ्याः दु।
नेपालभाषा विषयय् एम.ए यानाः पद्मकन्या कलेज, सरस्वती कलेज व पाटन कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकादीम्ह मय्जु सृजना प्रधानया जन्म वि.सं. २०१२ साल श्रावण २२ गते जूगु खः । वय्कःया मांया नां दुःख मोचनी श्रेष्ठ व बौया नां बाबुकाजी श्रेष्ठ खः । नेपालभाषा ब्वंकेगु नापं नेपालभाषा साहित्य क्षेत्रय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह वय्कःया थीथी पत्रिकाय् च्वसुत पिदंगु दु । वय्कलं नेपालभाषाया मिसा च्वमिपिनि बारे लघु अनुसन्धान पत्र च्वयादीगु दुसा सन् २०१६ सालय् हलिं नेवाः दबूया अमेरिकाया बाल्टिमोरय् तःमुँज्या जूबलय् ‘Intangible culture of Newa’ धयागु कार्यपत्र न्ह्यब्वयादीगु खः । वि.सं. २०७३ साल आश्विनय् केन्द्रीय नेपालभाषा विभागया अध्यक्ष जुयादीम्ह वय्कः नेपालभाषा मिसा खलः, विश्व सम्बन्ध परिषद् ललितपुर, संस्कृति सम्वद्र्धन केन्द्र, राष्ट्रिय आदिवासी जनजाति महिला महासंघ आदि थीथी संस्थाय् नं आवद्ध जुयादीगु दु ।
गायिका सृजना श्रेष्ठया जन्म वि.संं २०२३ य् अबु सुशील कुमार श्रेष्ठ व मां छोरीदेवी श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । प्रकाश गुरुङपाखें संगीत शिक्षा कयादीम्ह वय्कलं २०४६ सालं गायन सुरु यानादीगु खःसा २०५० सालय् रेडियो नेपालया स्वर परीक्षा ताःलाका दिल । वय्कलं नेपालभाषाया संकिपा ‘हारे रे रतन’, ‘अजः मिखा’, ‘अंस’, ‘इहिपाः’ य् थःगु सः बियादीगु दुसा नेवाः व खस नेपाली भासाया यानाः निसलं मल्याक म्येय् थःगु सः बियादी धुंकूगु दु । वय्कः वि.सं. २०५३ य् जूगु नेवाः पप म्ये कासाय् न्हाप जुयादीम्ह खः ।
गायक सेतुराम श्रेष्ठया जन्म वि.सं. १९४० य् अबु कृष्णचरण श्रेष्ठ व मां करिदेवी प्रधानया काय्या रुपय् असंया कमलाछिइ जूगु खः । वय्कः छम्ह प्रसिद्ध गायक व संगीतकार खः । आःतकया प्राप्त अभिलेख कथं वय्कः खस नेपाली व नेपालभाषाया आधुनिक संगीतया न्हापांम्ह गायककथं कयातःगु दु । नेपाःया अति प्रसिद्धगु ‘राजमति कुमति’ म्ये नं वय्कःया सलय् डिस्क रेकर्ड जूगु अभिलेख दु । वय्कःया सन्तान मध्यय् नारायणदेवी श्रेष्ठ नं छम्ह नांजाःम्ह कवियत्री खः । वय्कः वि.सं. २००२ सालय् मन्
येँय् सम्यक न्याइबलय् मरि छुइगु ज्या याना वयाच्वंपि उदाय्तय्त सेलालिक धाइ । बौद्धधर्म माने याइपिं सैलालिकत येँय् ग्वाःननि व वलाछिइ बस्ती यानाच्वंगु दु । न्हापांनिसें थुमिसं सम्यकबलय् सम्यक द्यःयात छायेत मदयेकं मगाःगु लारिलौरा (ज्वारामरि), वंगलसिहः मरि, अष्टमंगल मरि, सुवर्ण मरि (सुमरि) आदि मरि छुया सम्यकद्यःपिं व जुजुयात मरि लःल्हाइ । सम्यक न्याँगु दँय् निमन्त्रणा पूजा शुरु जूसांनिसें अन्त तक थीथी गुथि नाप जानाः वलाछि त्वाःया सेलालिकतय्सं मरि छुनाः द्यःपिंत मरिबाः बीमाःगु चलन दु ।