गायक सानुकाजी मानन्धरया जन्म २००६ सालय्‌ अबु बेखानारायण मानन्धर व मां लक्ष्मीदेवी मानन्धरया कोखं येँया पाक्वय्‌ जूगु खः । वय्‌कःया सांगीतिक पुचःया नां ‘चिम्पांजी’ खः । नेवाः म्ये व खस नेपाली निगुलिं ख्यलय्‌ वय्‌कःया दक्षता खनेदु । वय्‌कःया ‘मुखू’ नांगु नेवाः म्येचाः नं पिदंगु दु ।

सानुकाजी शाक्य काष्ठकला नापं हस्तिहाडया वस्तुइ मूर्ति वा बुत्ता कियेगु कलाय् ज्वः मदुम्ह कलाकार खः । वय्कःया जन्म ने.सं. १०६२ तछलागाः दसमि, मंगलबारखुन्हु यल, श्रीबहा, तकःछेँय् जूगु खः । वय्कलं थः अबुजु स्व. पुण्यराज शाक्यया हःपाःकथं ने.सं. १०९० दँय् काष्ठकला व हस्ति हाडया वस्तुइ मूर्ति वा बुत्ता कियेगु कलाकारिताया ख्यलय् पलाः न्ह्याका दीगु खः । वय्कलं तिकिझ्याः, सँझ्यालय् बुत्ता कियेगु नापं युं, भिम्पू व थी थी वहुमुल्य पथरय् नं थी थी बुत्ता व द्यः कियेगु यानादी । न्ह्यथने बहःगु कृति— १) दलाई लामां पुजा पाठ याइबलय् छ्यलीगु हस्तिहाडया थ्वकाम् (मुकुट) निर्माण । २) यल कृष्ण देगलय् दुगु श्रीखण्डया कृष्णया प्रतिमूर्ति निर्माण । ३) यल लाय्कूया विश्वनाथ देगः पुनः निर्माणया झ्वलय् सिँया लुखा, झ्यालय् थीथी बुट्टा कियादीगु खः ।

म्येहालामि सानुबाबु महर्जन अबु मंगललाल महर्जन व मां आशामाया महर्जनया कोखं ने.सं. १०९१ प्वहेलागाः आमै, मंगलबारखुन्हु जन्म जूगु खः । म्ये च्वयेगु नापं संगीत तयेगु ज्या नं याना च्वनादीम्ह वय्‌कः मचांनिसें संगीतपाखे नुगः क्वसाःम्ह खः । वय्‌कःयात थुगु ख्यलय्‌ त्वाःत्वालय्‌ परम्परागत जुइगु संगीत प्रशिक्षणपाखें हःपाः चूलाःगु खः । महर्जनं च्यागू तगिमय्‌ ब्वना च्वनादीबलय्‌ स्कुलया ज्याझ्वलय्‌ लसकुस म्ये हालाः दबुलिइ म्ये हालेगु ज्या न्ह्याकादीगु खः । ‘जितः यःम्ह मयजु छ’ म्ये हालाः नेपालभाषा ख्यलय्‌ पिलूझाःम्ह म्येहालामि महर्जनया न्हापांगु म्येमुना ने.सं. १११८ दँय्‌ पिदंगु ‘जितः यःम्ह मय्‌जु’ खः । ने.सं. ११२६ दँय्‌ वय्‌कःया निगूगु म्येमुना ‘सिचु फय्‌’ पिदन । थुगु म्येमुनाया दुर्गालाल श्रेष्ठं च्वयादीगु ‘छ गन गन’ म्ये लोकं ययेकूगु म्ये खः । ने.सं. ११३१ दँय्‌ मेगु म्येमुना ‘गजब खः थ्व मतिना’ पिदन । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस नेपाली भाय्‌या यानाः २०० पुति म्ये हाला दीधुंकूगु दु ।
वय्‌कःया उत्कृष्ट मिजंसःया निंतिं थःगु हे संगीतय्‌ हालातःगु ‘छ गन गन, जि गन गन’ म्येपाखें ने.सं. ११२६ दँय्‌ इमेज अवार्ड त्याकादीगु खःसा दिपा महर्जननाप हालादीगु ‘छंगु लागि हे जि’ म्येपाखें ज्वःम्ये विधाय्‌ पेजथ्री पिपुल्स च्वाइस अवार्ड (११३३) त्याकादीगु, ने.सं. ११४३ दँय्‌ लिटिल स्टार नेपालभाषा म्येकासाय्‌ दकलय्‌ बांलाःम्ह संगीत निर्देशक जुयादीगु खः । अथेहे ने.सं. ११३७ स ‘भिंगु कर्म’ म्येपाखें दकलय्‌ बांलाःगु मिजं सःया पेजथ्री अवार्ड नं त्याकादीगु दु ।
दान्यहिरा हःपाः सिरपाः नं त्याका दीधुंकूम्ह महर्जनं नेपाल फेसन म्यूजिक अवार्ड (२०२२)य्‌ सर्बोकृष्ट भाषाभाषी गीत गायन (नेपालभाषा)पाखे दकलय्‌ बांलाःगु मिजं सःया सिरपाः अले, दकलय्‌ बांलाःगु म्ये (नेपालभाषा) बिधाय्‌ नेशनल पावर न्यूज, म्यूजिक अवार्ड–२०१९ नं त्याकादीगु दु । अथेहे नेपाल म्यूजिक एण्ड फेसन अवार्ड –२०२२ या सर्वोकृष्ट गजल गायनया अवार्ड व नेशनल पावर न्यूज, म्यूजिक अवार्ड –२०२० या सर्वोत्कृष्ट गजल अवार्ड नं त्याकादीगु दु । ज्यापु समाजनाप आबद्ध वय्‌कः छम्ह संगीत प्रशिक्षक नं खः ।

न्यत, येँया भाजु हिरानन्द बैद्य व मय्जु पूर्णकेशरीया म्ह्याय्मय्जु सानुमैंया ने.सं. १०६२ चिल्लागाः दुतिया, बुधबारखुन्हु बूगु खः ।
सन् १९६३ स भारतं एमबिबिएस क्वचायेका वःम्ह थ्वय्कलं वेलायतं सन् १९८२ स उच्चशिक्षा ब्वनादिल । नेपालय् प्रसुति उपचारया ख्यलय् थ्वय्कः छम्ह न्ह्यलुवाः मय्जु खः, नापनापं सुरक्षित मचा बुइकेगु सम्बन्धय् समाजय् चेतना थनेगु व परिवार नियोजनया ल्याप्रस्कोपि पद्धतियात न्ह्यज्याकेगुली मूवंगु भूमिका म्हितादीम्ह खः ।

सापूतसें सा लहीगु याइ । सा लहिगुलिं हे थुमित सापू धाइगु खः । सा सहीपिन्त सापू धाइगु खःसा दक्वसितं सापू धाइमखु । छम्ह निम्ह सा लहिनाः ज्या दक्वं मेपिन्त याकीपिन्त सापू धाइमखु । थज्यापिसं सायात बांलाक नकेत्वंके यायेगु सिकं बजारय् त्वःता हयेगु याइ ।
सापुतय् थुलि हे सा लहीमाः धयागु दइमखु । थःपिसं ज्या यायेफु कथं लहीगु याइ । जहान यक्व दुपिसं भचा अप्वः लही म्होपिसं कम जक लही ।
सायात छेँय् जक तयाः लहीगु याइमखु । जय् यंकेगु याइ । तिनिख्यः व वथें ज्याःगु ख्यलय् सा जय्गु याइ । बुँ बाज जुयाः घाँँय् बुइकातःगु दःसा अज्याःथाय् नं जइ । बुँइ जइबलय् बालि यानातःथाय् वनी धकाः सापू पिवाः च्वनाच्वनी ।
जयाः जक सा लहिनाः सायात नसा गाइमखु । न्हिं न्हिं भुसा तानाः नकी । भुसायात सुया समां हे सुयागु ज्वरजाम यानातइ । भुसा वालेत दुरु तःवनेथाय् बाय् गनंनं म्हसिउथाय् कः दइबलय् कयाहयातइ । भुसा तायेत व वालेत मिस्तसें नं ग्वहालि याइ ।
सागः फोहर जुल धायेव सौ इयाः यचुकी । इयागु सौ सपा पायेगु याइ । गन धायेव भुतुली मि च्वाकेत व चिकुलां लुमुकेत मि ग्वकातइ । थज्याःगु ज्या अप्वः यानाः मिसापिसं याइ ।
दुरु बिउपिं सातय्के न्ंिह न्ंिहं सुथय् बहनी दुरु न्ह्यायेगु याइ । कँ थय् तयाः दुरु न्ह्याइ । कँथय् लः भचा तयायंकी । मचा दुपिं जूसा न्हापां मचायातनि दुरु त्वंकेबी । कँथय् च्वंगु लखं दुरुपीचा सिलाः लः नं उकी हेतुं तयाः दुरु न्ह्यायेगु याइ । अथे जुयाः मूदुरु त्वनेत साया मचा जुइमाः धाइ ।
गाहाकि पिन्थाय् न्हिं न्हिं सुथय् व सन्ध्या इलय् माः थाय् माः कथं दुरु तः वनेगु याइ । वालय्, लय् बाय् सहमति कथं धेवा काइ । सा दुरु मालीगु पर्ब बलय् जाकिं हिलेगु व धेवा कयाः मीगु नं याइ ।
नेवाःतय् संस्कारय् सौया थःगु हे कथं महत्व दयाच्वंगु दु । नीसी याइबलय् बँ थिलेत सियुचाय् सौ नं ल्वाकछ्याइ । पञ्चग्भे बिइत सौ छकूचा नं तइ । सीम्ह तयेत सु लाये न्ह्यः सौबँ थिलेगु याइ ।
सायाः कुन्हु सा छ्वयेत व सादान याइ बलय् सापूतसें सा हयाबीगु याइ । थुकिया बापत दस्तुर कायेगु याइ । नेवाः समाजय् पुस्तांतरण यानाः लजगाः यानावयाच्वंपिन्त लजगाः न्ह्यथनाः संबोधन यायेगु चलनं यानाः सा लहीपिन्त सापू धायेगु यानावयातःगु
दु । उगु लजगाः मयाये धुंकूसां लिपाया पुस्तायात तकं वहे नामं संबोधन यायेगु चलनं याना आः नं सापू हे धायेगु यानावयाच्वंगु दु ।
कं ः— सिँग्वंलय् दथुइ म्हुयाः दयेकातःगु थल । जँचालय् थ्वलाकार यानाः ज्वनेछिंक चु तयातइ । खुमाना फछिति न्ह्यनी । सा मेय्याके दुरु न्हयाइ बलय् थुकी तयाः न्ह्यायेगु याइ ।
सपा ः— सौ पा पा ज्यानाः गंकातःगु पा । प्याःगु सौ ग्वाराचा ग्वाराचा यानाः पःखाः बाय् अंगलय् तिकाः पा ज्याइ । गन धायेव प्वली । प्यागु दनिसा पानाः गंकी । मि च्याकेगु ज्याय् छ्यली ।

मनूत छथासं मुनाः त्वाः, बहाः, लाछि, ननिया कथं बस्ति दयेकाः च्वनेगु याना वयाच्वंपिं नेवाःतय् मू सामाजिक प्रवृत्ति धैगु समुदायगत समन्वय व सहयोग खः । गुथि, सर्वसंघ वा आगंया संरचना दुने च्वनाः न्ह्यागु कथं नं ज्या खँय् समुदायगत ग्वाहालि व सहभागिताय् न्ह्यज्याये फैगु नेवाःतय् मू सामाजिक प्रवृत्ति खः । थुज्वःगु समुदायगत सहयोगया प्रवृतिया लिधंसाय् द्वलंद्वः दँ न्ह्यवंनिसें अनेक कथंया जात्रा, पर्व, सामाजिक, सांस्कृतिक ज्याखँ न्ह्याना वयाच्वंगु खः । नापनापं गुगुं नखः, जात्रा, लसताया इलय् छम्हेस्यां मेम्हेसित ग्वाहालि वा इनाः नयेगुयात नं नेवाःतय्सं सामाजिक प्रवृत्तिकथं नाला वयाच्वंगु दु । योमरि इनेगु, धौबजि इनेगु, समय्बजि इनेगु आदि थुज्वःगु प्रवृत्तिया व्यवहारिक स्वरुप खः ।
थःगु हि–चःति हायेकाः जीवन निर्वाह यायेमाःपिं मनुखं माःसां म्वाःसा कर्पिनिगु पारिवारिक वा निजी मामिलाय् उप्वः च्यूताः क्यने मज्यु धैगु मानसिकताय् थःपिं असंलग्न जुयाच्वनेगु नेवाःतय् प्रवृत्ति खः । नापनापं न्ह्यागु नं खँय् ‘म्वाःल का’ धयाः सहिष्णुता वा क्वमिलु जुइगु, भद्रता व मेपिं प्रति आक्रामक ब्यववहार मक्यनेगु नं सामान्य प्रवृत्ति खत ।

वा बाली दुकायेगु ज्यायात सामाज्या धाइ। सामाज्यां वा लयेगु जक मखु, वा हायेकेगु, सुरक्षित यायेगु आदि नं ज्या याइ।
वा लयेत जःगु इंचा÷इं माः। असाः जुयाः ग्वतुलाः गौ काइ धकाः म्हू चिनातःगु जूसा न्हापां चिखि निं चाइ। घोसँहं च्वंगु जुलकि वागुइँया तिसः बांलाइ। वा लये हे न्ह्यइपुसे च्वनी। वापुसा कायेत थज्याःथासं कायेगु याइ। थ्वकाः वापुसा कायेमाःसां थज्याःथासं हे गुइँ तुनाः काइ। ग्वतुलाच्वंगु जुलकि वा लये थाकुइ। वामा चितु चीकाः लयेमाली।
वाब्व तयेत वा लयेबलय् हःपां वामा म्हूयात कताकाः लःम्हू कयाः वाब्व तइ, मखुसा वाब्व छ्वास्या छ्वास्या वयाः छ्यालब्याल जुइयः। थज्याःगु वाब्व कायेबलय् नं त्वः त्वः जक फी। हलंपूगु वामाय् लःम्हू कायेत हःपा यक्व दइ। लःम्हू कयातःगु छम्हू तःलय् लानाः तइबलय् म्हूया निखे निपा ल्हातिं ज्वनाः ल्ह्वनेबलय् छब्वं लुचुक्क वइ।
वा हायेकेगु खले दयेकेत खलेछायेगु याइ। सकभनं उलि हे सतीगु थासय् लाकी। गाःवंथाय् दयेकी मखु। थुकिया साइज ४÷६ निसें १२÷१५ फुट तकया जुइ। थन पुलु (चिलिंचा, माला) लाइ। चिलिंचिया च्वः थथमतुइकेत वा थनेगुपाखे ल्हाकी। चिलिंचिया पलेसा मेमेगु साधन नं लायेगु याः। खलेया छचाःलिं वामराया दा च्वका ल्हाकाः सिलु तइ। सिलु तये क्वचाल धायेव फोल्त ÷उत तइ। फोल्त फय् वइगु दिशापाखे लाकाः तइ। फोल्त तयाः छवाः दतकि फोल्त दायेगु याइ।
ध्वप दाःगु बुँइ वा दाइबलय् वा दाइपिं काचाक्क खलें पिहां वनीमखु। वाब्व ल्ह्यइपिंं नं खलेय् दुहांवनी मखु। वागुइँ जक खले दुने लाकाः वाब्व तइ। वा लइबलय् वाख्वं भचा ताहाकः याइ। वाब्व तयेत तःलय् चिकिचा ब्व छब्व तयाः वयां च्वय् गुइँ द्यःने लाकाः सलगयेकाः तयेगु याइ। वा दायेत प्वःपाखे दाखिं चिनाः याक्व ल्ह्वनाः छखें निथु व पुइका छथु धिसि कायेक छ्वावानाः दाइ। हायेके थाकुगुयात प्यथु न्याथु नं दाइ। न्हापांखुसी दाये धुनेव छकः थाथा याइ। वा दायेगु मिशिन (थ्रेसर) वयेधुंकाः दाये थाकुगु वा थज्याःगु मिशिनं दायेगु यात।
पुसावा न्हापा दाइ। वा दाइबलय् व थनीबलय् सामा बांलायेमा व ज्या सिद्ध जुइमा धकाः आसिकाः यानाः इस्टदेवपिनिपाखे स्वयाः दाइ। थाकुलिम्हं बाय् कजिं म्हे बाय् दोला खःमुलिइ पाथिं दानाः वा थनी। थुबलय् गुलिसिनं वा दाइबलय् त्वःफ्यूगु घसंमसं लिकयाः वा घ्वानाः द्वँ मुना बियाच्वनी। वा थने सिधयेवं सिलु थनी। सिलुइ तःलय् च्वंगु वा मूवानाप ल्वाकछ्याइ मखु। न्हूगु वा प्याइ। प्याःगु वा पायेगु याइ।

इंचा÷इं
चन्द्राकार यानाः दयेकातःगु नँयागु ज्याभः। छखेया च्वका च्वामुकाः मेखेया च्वकाय् म्हूचा लाःगु सिँया चु तयाः दुनेया सिइ धाः तयाः दयेकातःगु वा लयेगु ज्याभः।

कचागुइँ
कचा जायावःगु वामाय् वइगु वागुइँ। मावाया गुइँसिकं चिगुइँ जुइ। छमा मावाय् यक्व कचागुइँ दइ। कचागुइँ यक्व वःगुलिइ वा थ्वाकः तथ्वाकः जुइ।

खले (वा हायेकेगु)
वा लयाः वा हायेकेत वाख्वं छानाः दयेकीगु थाय्। क्वथ्याःथाय् दयेकी मखु। छखे च्वतं सती, मेखे च्वतं तापाः यानाः दयेकी मखु। चिकुगुलिइ १० — १५ व तकूगुलिइ २० — ३० फुत हाकः व ब्या याइ। पुलु÷माला लाइ। वा थनेपाखेया च्वः ल्हाकी। च्वका ल्हाकाः छचाःलिं दादां वामरा सिलु तयाः पःखुइ। गुइँ जक दुने लाकाः वाब्व तइ। सिलुइ च्वनाः वामा प्वलय् दाखिं चिनाः खलेय् वा दाइ।

खले (वा पायेगु)
प्याःगु वा खलेय् पायेगु याइ। चाबँ जूसा सौ व चां इलाः बँ माथंवंकी। यतालीगु थासय् लाकी। ल्वहं बाय् अप्पां सियातःथाय् भुलिइ न्वकी।

खले छाये
खले दयेके। वा दायेत वाख्वं छानाः खले दयेकी। कुलिं बाय् इंचां वाख्वं ध्यनाछ्वइ। गाःबगाः दःसा माथंवंकी। क्वथ्याःथाय् दयेकी मखु। फयांफक्व बुँया दथुइ लाकी।

खुँइ
वा खिनेगु व मुनेगु ज्याभः। चन्द्राकार जुइकाः न्ह्यःनेया सि सालुकाः लिउने सि थकयाः सिया दथुइ ह्वः खनाः स्वकुति हाकःगु चु तयातःगु सिँया ज्याभः।

गाः ल्हाये
छबः निबः चा तयेधुंकाः फोल्तया दथुइ गाः वंथाय् वामरा तयाः ल्हाये। च्वका दथुइ लाकाः दांदां जवंखवं तइ। गाः मजाःसा प्यखेरं नं तइ।

गुइँ
वा सया च्वनीगु वाधे। छथ्वाकः वामाय् गुलि च्वः दइ गुइँ नं उलि हे दइ। मावाया गुइँ तत्याः व ताहाकः जुइ। कचावाया गुइँ भचा चिहाकः जुइ।

गुइँ तुने
थ्वकाः वापुसा कायेत गुइँ तुनेगु याइ। गुइँ तुनीबलय् फयांफछि न्यागलं निसें गुंगः वाग्वः दुगु मेगु छुं जातनाप पराग सेचन मजूगु कचागुइँया नं कचागुइँ जक तुनेगु याइ। वागुँइ कःलि थाःगु, ल्वय् खनेदुगु, तिसः दःगु, फैमिखा कंगु व भ्वसाः जूगु थासंं गुइँ तुनी मखु। माक्व गुँइ तुनाः सचय् यानातइ। थ्वकागु वापुसा बिस्कं पिनाः लिपायात पुसावा कायेगु याइ।

गौ काये
वामाया गतिं चुयाः दनावये। असाः जुया बाय् फसं ग्वतुइकाः तःन्हु तक नं म्हूचिनाः थना मबिलकि थथे जुइ। गौ काःगु थनेबलय् मा त्वःधुलीगु भय दइ।
ग्वतुले
धने मफयाः क्वःदले। वामा असाः जुलकि वात्वइगु बखतय् भचा जक फय् वःसां ग्वतुली। ग्वतुलकि कःलि अप्वः दइ। म्हूचिनाः थनाबीगु याइ।

ग्वब
फोल्त तइबलय् बँय् लाइगु वामरा। ग्वब तयेत खलेपाखे च्वका लाकाः दथुइ छदा व उकी द्यःने प्यखेरं प्यदा तइ। खलेपाखे च्वका लाकाः उकी द्यःने मेगु छदा तइ।

ग्वबचाः
ग्वबय् द्यःने तइगु चाः। ग्वब ल्हाकाः उकी द्यःने च्वका दथुइ लाकाः चाकलाक्क वामरा तइ। तफि याइ मखु, चखिनाः सालुकी। उकी दथु तयाः च्वका ल्हाकी।

घाँय्म्वः
सु म्हूचीत नःदःगु वामरा फाया काइबलय् हायावइगु हःपा व पाचु मजूगु सु। खलेय् भचाभचा दयेवं लिकाइ। वा प्यपुनाच्वंसां थाथायाइ।

घ्वसँहं
वा बाली बांलाःगुया चिं। वा लयेगु बखतय् छखें जक भचाभचा धेचुली। मायागु प्वः सिकं गुइँपाखे झ्यातुइ। सामा यक्व दइ। वा लये ज्याछिनी।
चाकलं वाये
फोल्तया अन्दाज यानाः ल्हाः सालेधुंकाः कुं वनाः वामारा दादां कसय् जुइक तयाः चाकलाकेगु ज्या।

चाः
फोल्तय् दादां चाकलाकाः तयातःगु वामरा। छबःयात छचाः नाली। निबः तयेधुंकाः छ्वास्याछ्वास्या मवयेकेत चाः तयागु दाया च्वका ल्हाकाः दथु तइ।

छित
फोल्त जाल धायेव पाखा लुइकाः छिनायंकेगु वामरा। ग्वःतँ माः वःतँ छिनाः च्वका लुइकी। चाः पतिं च्वका ल्हाकाः दथु तइ।

ताबला
फोल्तय् तइगु गजू। छित तयाः च्वामुकाः दा छदा तयाः च्वका ल्हाकी। उकी द्यःने तदाक छदा प्वः छचाःलिं चखिनाः धंकी। गजू लुइक च्वका लथ्यानाः ची।

तिसः
वाग्वः सयाच्वनीगु ब्व। तिसः ताहाकः व
चीहाकलं वाब्वया स्वरुप क्यनी। चिहाकःगुलिइ गुइँ हलं त्वपुइ ताःहाकःगुलिइ द्यःने खनेदइ। थुकियात हलंपू व हलंमपू धाइ।

तिसः दये
वागुइँ गनावने। तिसःया गती की दाल धायेव वागुइँ तिसः दइ। गुइँ गं थें जुइ। वागुइँ बाफुधंगु व कःलि थाःगु वा यक्व जुइ।

तुफि
बँ पुइगु लवः। अम्रेसो धुस्वां आदि म्हूूचिनाः बँ पुइत दयेकातःगु ज्याभः। वा पायेबलय् खलय् बँ पुइत व वा मुनेबलय् खुचं मवःगु वा पुनाकायेत ज्या काइ।
दथु
चाः तइगु दा छ्वास्याछ्वास्या मवयेकेत दथुइ च्वका ल्हाकाः तइगु वामरा। च्वका खलेपाखे स्वकी। छस्वां मगाःसा ग्वःस्वा माः वःस्वा न्ह्यःने पाखेंनिसें तइ।

दा
वा हायेकेत दाखिं चीगु कले। वामाया प्वलय् दाखिं चिनाः छ्वावानाः वा हायेकी। वा हायेके धुनागु दा फोल्त÷उत ग्वयाः क्ववयेकाः सु दयेकी।

दाखि
वा दायेत चीगु खिपः। सु निलाः म्हूचा लाकी। कुत्याति हाकः याइ। च्वकापतिइ भचा चिपु व प्वःपतिइ भचा तपु याइ। नीकाः मचिसे च्वः निच्वतं ल्हातिइ कताकी। फ्यनेत छच्वः त्वःताः साली।

दोलाखःमू
ह्वः मदयेक मालिङ्ग तिवा बाय् पौबालां चाकलाक थानातःगु खःमू। छगू फुट जाः व छगूत्या÷निगू फुटति ब्यास दइ। च्वय् व क्वय् प्वता व तःलय् स्वंगः प्यंगः प्वताधलिं तयाः पतिं हिनातइ।
छपाः खःमुली खुकु व खुकुत्या हाकःगु खिपः निपु गाखि यानाः तयातइ। गाखिया प्यच्वतं प्वताय् उतिग्यंक पाः तयाः प्यथाय् ची। निपां खःमुलिइ चिनाः ल्यंगु निपुं खिपःया निकुति अथें त्वःताः ल्यंगु खिपः थवंथवय् तक्यंकाः न्वःया च्वतय् हिनाः वा तयाः कुबी।

पाथि
च्यामना न्ह्यंगु दापु। हापा, सिँ बाय्धा तुं दयेकातःगु थल। सामाज्यां थुलि वा सामा दु धकाः ल्याः दयेकेत दानाः म्हे, लाखःमुलिइ वा थनेगु याइ।

प्वता
रिङ थें चाकलाकाः दयेकातःगु चाः। बःचापुगु बछाकचा व पतिं दयेकातइ। दोला खःमुलिइ प्यंचालय् व च्वय्या सी तयाः कसय् जुइक चिनाः गाखि तइ।

प्वताधलिं
बल्लाःगु पंबालाया कथि। खःमू, दोलाखःमूया प्यंतःलय्या क्वय्या प्वताय् दिकाः पौ बाय् तिबां क्वातुक हिनातइ। छपाय् स्वंगः प्यंगः तइ।
पुलु ÷ चिलिन्चा (माला)
वा दायेत खलेय् लाइगु तिबां थानातःगु वस्तु। निकु ब्या व प्यकु हाकः जुइ। बँय् लाइबलय् वा थनेपाखेया च्वः ल्हाकी।

फयेके
वाय् दइगु कःलि व नचुगु घाँय्म्वः फसं पुइकाः लिकाये। हासा बाय् पाथिं तुयाः च्वय् ल्ह्वनाः फय्या धारय् सलें च्वंक वा कुर्काः वा यचुकेगु याइ।

फैमिखा
वागुइँया तिकः धःधःपानावनीगु। वा पाकय् जुइगु बखतय् चा गन धायेव हा छ्वासुयाः तिकः उखेंथुखें स्वइ। थथे जुल धायेव वागुँइ कःलि यक्व थाइ।

फोल्त (उत)
वामा नःदयेकाः सुइ हीकेत व माय् थानाच्वंगुु वा क्व वयेकाः हायेकेत तयातःगु वामाया पँ। वामा व बुँया अन्दाज यानाः चाः ज्याइ। मिलय् जुइक तइ। तःलय् ग्वब व ग्वबचाः तयाः माःकथं ल्हाः सालाः चाकलं वाकाः चाः तयेगु याइ। निचाः तये धुनकि दथुइ गाः वंसा दथु तयाः गाः ल्हायेगु याइ। फोल्त जाइथे जुल धायेव छित तइ। च्वकाय् ताबला तयाः गजू लुइकी। तयाः न्हय्न्हुं निसें गुन्हु दतकि फोल्त दायाः वा हायेकी।

फोल्त दाये
वा लयाः पँ चिनातःगु फोल्त लिकाये। खलय् माला लाइ। ताबला लिकाइ। प्वलय् दाखिं चिनाः छसिनिसें छदा छदा वयेक लिकयाः च्वका झ्वाझ्वा यानाः दाइ। वामरा नःदयाः सु जुइ। थुकियात म्हू म्हू यानाः च्वकापाखे ची। खले छचाःलिं प्वः दुने लाकाः थितुंथीक सुम्हूू लानाः सिलु तइ। म्हूचिनागु सु पायेयंकी। क्वचायेकाः घाँय्म्वः लिकयाः फयेकाः फ्वलवा मुनी।

फ्वलवा
फ्वल दायाः वइगु हाकुगु वा। त्यनाः पुष्ट जुइकातःगु वा। यच्चुक हायाः पुतुपातु दायेक मनाः गंक पाइ। जा बजि दयेकेत ज्या काइ। नयेबलय् प्वाः याउँइ।

भकारि
स्वःगु अन्न स्वथनेगु थल। मा तयाः पं बाय् तिंबालां ह्वः मदयेक भिंmनिकुति हाकः व स्वकुति ब्या यानाः थानातइ। निखेया च्वः ल्वाकाः बल्लाक सुयाः वा स्वथनेगु याइ।

भ्वसाः
साः अप्वः जुयाः लतरपतर जुये। वाब्वय् साः अप्वः जुल धायेव हःपा जक यक्व जुयाः वा फुदने फइ मखु। थज्याःगुलिइ वाग्वः यक्व दःसां फ्वकत्यागु यक्व दइ।

म्हे
भुलुया कापतं दयेकातःगु तपाःगु म्हिचा। सामाज्यां थुकी वा तयाः म्हेकुन्वय् यखानाः कुबिया हयेगु याइ। झिफां निसें भिंmनिफा तक न्ह्यंक दयेकातइ।

लःम्हू
वा लइबलय्् प्वाः तप्वाः ज्वनेछिंक हःपां कताकीगु। बँय् वाब्व तयेत लःम्हू कयागु वाप्वाः छप्वाः खिपः लाये थें च्वःप्वः निखे लाकी। वाब्व काइबलय् च्वःप्वः ज्वनाः ल्ह्वनी।

ल्हाः साले
ग्वबचाःद्यःने जवंखवं वामरा तये। फोल्त
वः ज्यायेगु अन्दाज ज्यानाः ग्वःस्वा माः वःस्वा प्वः ल्हाकाः तइ। छस्वाया छपु नाली। पिकं छपुमाः धयागु मान्यता याइ।

वाकू
स्वःगु वा स्वथनेत दराज थें दयेकातःगु थाय्। सिँयागु बल्लाःगु मा तयाः सिपतिं पःखुया तइ। च्वय्पतिइ वा तयेत व लिकायेत खापा थें तयाः चुकू तयेगु यानातइ।

वाख्वं
वा लयेबलय् बँय् ल्यनीगु वामाया ख्वं। थुकी हा स्वानाच्वनी। वाख्वं चीहाकः जक ल्यंकाः वा लयेगु याइ। ध्वप दाःथाय् ताःहाकः ल्यंकी।

वागुइँ
वा सयाच्वंगु धे। वा लइबलय् वागुइँयात ध्यान बियाः सुरक्षा याइ। लः दयाच्वनीथाय् व ध्वप बुँइ वा लइबलय् वाब्व तयेत गुइँ द्यःने लाकाः वाब्वं वाब्वय् सल गयेकाः तइ।

वापाये
वायात खलेय् चखिनाः निभालय् तये। वाकुथिइ वा भकारिइ स्वथनेत वा पानाः गंकेगु याइ। खलेय् चाबँ जूसा माथंवंकाः सौ व चा ल्वाकछ्यानाः बँ इली। ल्वहं बाय् चिकंअप्पां सियातःथाय् जूसा भुलिइ चां इली। वा द्वँचिनेथाय् छकूचा वा पाइ मखु। तुतिं वालाः ध्वः दयेकी। छकःपतिं खुचं (खुइँनं) भचाभचा छ्वयाः द्वँ मुनी। छिन छिनय् वालेगु याइ। हासां गालाः धू लिकाइ। चिचाःदंगु तुफिं पुनाकाइ।

वापुसा काये
नाः दाः मदुथाय्यागु वाब्वं जक वापुसा कायेगु याइ। दुथाय् जूसा न्हापालक नाःदाः निं लयाः अलग्ग याइ। थ्वकाः गुइँ तुनाः कायेत नं थज्याःथासं हे काइ। पुसा कायेगु वा शीत दनिबलय् लइ मखु। वा दाइबलय् न्हापा दाइ। मुनीबलय् दथुया जक कयाः अलग्ग छथाय् यंकाः हिलातइ। छेँय् थ्यंकाः नं हिलाः सिन्तामतं गायेकी। स्वयेक निभालय् पानाः चाभाराय् जतन यानाः तयातइ।

वाब्व
वा लयाः पँचा पँचा तयातःगु वामा। पँ झ्वःझ्वःलाक कायेछिंक तइ। छ्वास्याछ्वास्या मवंक वाप्वाः तइबलय् भचा क्वत्यली। ततःब्व याइ मखु।

वाले
पानातःगु वा संकाबी। वा चखिने धुंकाः तुति लुलुं न्ह्यानाः ध्वः दयेकी। न्हःगं थें जुल धायेव ध्वः द्यःनेया छबःचा मुनाः द्वँचिनी। ल्यं दनिगुलिइ हानं वालेगु याइ।

सल गयेके
वाब्वया द्यःने मेगु वाब्व तये। लः दयाच्वनीथाय् वा लइबलय् वागुइँ मप्याकेत वाब्वया द्यःने वागुइँ लाकाः द्यतनाः वाब्व तइ। दकलय् तःलय् चिब्वगु लाकी।

सिलु
वा दायेथाय् पःखुइगु वामरा। वा दायेबलय् वा तिंन्हुयाः खलें पिहां मवंकेत छचाःलिं दांदां च्वका ल्हाकाः वामरा तइ। वा दाये सिधल धायेव लिकयाः वा थाथायानाः फोल्तय् तइ।

सुम्हू
फ्वलदायाः दा फायाः म्हू चिनातःगु सु। गंक पानाः कलेचिनाः पँचिनेगु याइ। हाज्या प्वःज्या यायेत व बल पलिं चीत सुकू आदि थायेत ज्या काइ।

हलंपू
वागुइँयात हलं त्वपुइ। वागुइँ सिकं हः ताःहाकः जुल धायेव वागुइँयात हलं त्वपुइ। यानं स्वयेबलय् हः जक खनेदइ। हः चिहाकःगुलिइ गुइँ खनेदइ। वाया जातकथं थथे जुइ।

हासा
छचाःलिं सि थकयाः चाकुलाक तिबां थानातःगु वस्तु। हायाः धू लिकायेत व वा पायेबलय् वा गालाः कःलि व घाँय्म्वः लिकायेत ज्या काइ।

हःपा
वामाया हः। सल्लफल्लं ब्वलंगु वामाय् हः यक्व दइ। तमा जूलिसे क्वय्या हः क्वहः जुयाः झ्याप्प जुइ। वाब्वय् लः तयाः क्वहःगु हःपा दक्वं दायाः लिकयाछ्वइ।

सापारुकुन्हु सायाः वनीबलय् थाइगु धिमय् बोलयात साँयाःपो बोल धाइ ।

मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।

चिकंसाःया ज्या न्ह्याकीपिं येँया साय्मितय्सं थःथःगु सालय् साःद्यः पुजा यानाः सालय् छ्यलीगु थी थी ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खः । थौंकन्हय् येँय् दमकल लिउनेया लाय्कूसाःया साय्मितय् जक पायाः पिहांवयेगु चलन दनि । उमिसं दापा बाजंया तालय् सालय् छ्यलेगु पू, मुगः, लुसि ज्वनाः सालं पिहांवयाः पश्चिम पाखेया दुवातय् तक वनाः हाकनं सालय् दुहांवनकि थनया पायाः क्वचाइ । वथेंतुं ख्वपय् साकोलानय् नं अथे हे सालय्छ्य लीगु पू व लुसि ज्वनाः पायाः वयेगु चलन दु ।