साहित्यया थीथी विधामध्ये समालोचना नं छगू खः । विश्व साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्याःगु आपालं लिपा हे जक नेपालभाषा साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्यात । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया पूर्वाभास ब्यूगु न्हापांगु सफूया रुपय् ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लया (ने.सं. ७३३–७५६) इलय् रचना जूगु संगितचन्द्रयात कायेगु याः । थ्व भरतया ‘नाट्यशास्त्र’ सम्बन्धी नेपालभाषाया टीका व्याख्या दुथ्याःगु ग्रन्थ खः । थ्वयां लिपा पुनर्जागरणकालय् धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.सं.१०२२ —१०८३) तत्कालिन बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं १०४७स पिदंगु नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (दँ ३, ल्याः ३-४)’ नांगु शोधमूलक च्वसुयात नेपालभाषाया समालोचनाया प्रारम्भिक पलाः कथं कायेछिं । थ्व च्वसुइ धर्मादित्य धर्माचार्यं तत्कालीन घण्टाघर पुस्तकालयय् च्वंगु नेपालाभाषाया सफू अध्ययन यानाः अन दुगु सफूया सरसरी धलः जक मब्वसे उकियात विधागत रुपं विषयगतरुपं ब्वथलाः व्याख्या विश्लेषण व पारख नं यानातःगु दु । थ्वयां लिपा महाकवि सिद्धिदास अमात्यया (ने.सं. ९८७–१०५०) ने.सं. ९३६ स सरल छन्दबोध व ने.सं. १०४७ स शूक्ष्म छन्दबोध निगू पूर्वीय सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू (ने.सं. १०८७ ) पिदंगु खः । थ्व बाहेक थ्व कालय् व्यवहारिक समालोचना च्वयेगु कुतः गनं जूगु मदु ।

नेपालभाषाय् वास्तविक समालोचनाया प्रादुर्भाव ने.सं. १०६७ य् रत्नध्वज जोशीया तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु धर्मोदय कहानित नांगु (धर्मोदय २१/२२ अंकय्) च्वसु निसें जुल । थ्व धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु थीथी च्वमिपिनिगु २३ पु बाखंयात कयाः समिक्षा यानातःगु व्यवहारिक समालोचनाया च्वसु खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदय पत्रिकाय् थ्व च्वसु पिदने न्ह्यः हे वय्‌कः नेपाली भाषाय् छम्ह समालोचक कथं परिचित जुइधुंकूम्ह च्वमि खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदयया कहानीत च्वसुं उगु इलय् समालोचनाया ज्या धैगु च्वमिपिनिगु मचाःमगाःगु जक खँ न्ह्यथनेगु खः धैथे आभास ब्यूगु दुसा समालोचक तकं लेखकपिं हतोत्साही जुइ धकाः निर्भिक रुपं निर्णय बीत ग्याःगु खनेदु । थथे धर्मोदय पत्रिकाय् रत्नध्वजया समालोचनाया च्वसु पिदने धुंकाः स्वय्‌म रत्नध्वजया लिसःया लिसः नांगु मेगु समिक्षात्मक लेख पिदनसा मेमेपिं समालोचकपिं गथे— आदिवज्रया आलोचना रामहरि जोशीया केदारमान व्यथितया काव्य साधना, माधवलाल कर्माचार्यया सीस्वांया विषयलय् छत्वाःचा खँ थेंज्याःगु स्यल्लाःगु समालोचनाया च्वसुत पिदन । थुकथं नेपालभाषाय् समालोचना साहित्यया सुत्रपात यायेगुली धर्मोदय पत्रिकाया महत्वपूर्ण थाय् दु।

देशय् २००७ सालया राजनैतिक हिलासू लिपा थौंकन्हे (ने.सं. १०७१), नेपाल (ने.सं.१०७२), पासा (ने.सं.१०७३), जः (ने.सं.१०८३), सितु (ने.सं.१०८४), झी (ने.सं.११७८), नसंचा (ने.सं.१०८१), तिकिझ्याः (ने.सं.१०८१), जः (ने.सं.१०८३), सितु (१०८४), ज्वलान्हाय्‌कं, शान्ति विजय (ने.सं.१०८९), लबु (ने.सं. १०९३) आदि थीथी साहित्यिक पत्रिका पिदन । थ्व थीथी पत्रिकां रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, रामहरि जोशी आदिपिं नापं माणिकलाल श्रेष्ठ, आशाराम शाक्य, चित्तरञ्जन नेपाली, धूस्वां साय्मि, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ आदिथें ज्याःपिं वौद्धिक व्यक्तित्वपिंत नं समालोचनाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकेबिल । थ्व समूहया गुलिं समालोचकपिं अंग्रेजी साहित्यया नं ज्ञाता जूगुलिं पाश्चात्य समालोचनाय् खनेदुगु न्हून्हूगु प्रयोग गथे प्रयोगवादी, प्रभाववादी समालोचनाया प्रयोग नं माधावलाल थेंज्याःपिं समालोचकपिं पाखें नेपालभाषाय् दुथ्यन । फलतः न्हापा खनेमदुगु यर्थाथवादी, प्रगतिवादी समालोचना नं नेपालभाषाय् विस्तारं खनेदयावल । समयया ह्यूपाः लिसें न्हापा पिदंगु गुलिं पत्रिका दिनावनसा गुलिखे न्हून्हूगु पत्रिका नं पिदन । फलतः थज्याःगु पत्रिकां जनकलाल वैद्य, झुलेन्द्रमान प्रधान, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, सुन्दरकृष्ण जोशी, पुष्पबहादुर चित्रकार, इन्द्र माली, नर्मदेश्वरमान प्रधान, जगदीश चित्रकार आदि थेंज्याःपिं समालोचकपिं पिकाल । थीथी पत्रिकाय् थ्वय्‌कःपिनिगु समालोचनाया च्वसु जक मखु सफूया रुपय् रत्नध्वजया हे सम्पादनय् साहित्य सुलचं (ने.सं.१०७२), थेंज्याःगु थीथी च्वमिपिनिगु न्हापांगु समालोचनाया संग्रह पिदनसा, झीगु साहित्य (ने.सं.१०७४), तुतां (१०८३), काव्यया स्वभाव (१०८७) नःलि कविता छगू विवाद (१०८७), नःलि स्वना (१०८७), सत्यसतिया विवेचना (१०८७), समालोचनाया सिद्धान्त (१०८८), सौन्दर्य व आलोचना ने.सं. (ने.सं.१०९२), नेपालभाषा साहित्यया तिसा (१०९५), बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), झीगु साहित्यय् बाखं (ने.सं.१०९७), सिकःमिया स्वाने (ने.सं.१०९८) आदि थेंज्याःगु सैद्धान्तिक नापं व्यावहारिक समालोचनाया संग्रहया सफू पिदन । उकी मध्ये दकलय् चर्चित व स्यल्लाःगु समालोचना मुनाय् डा. कमलप्रकाश मल्लया (सं) नःलि स्वना, सिकःमिया स्वांने, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनया सिद्धान्त जनकलाल वैद्यया सत्यसतिया विवेचनायात कायेगु याः।

अथेहे थुगु इलय् (ने.सं १०८७) आलोचकपिनि दथुइ आलोचना प्रत्यालोचना नं जुल । नःलि कविता संग्रहलय् द्थ्याःगु कवितायात कयाः समालोचकपिं रत्नध्वज जोशी, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्लपिनि दथुइ जूगु आलोचना, प्रत्यालोचना तथा मध्यस्थता जूगु नेपालभाषा समालोचनाया ख्यलय् छगू न्ह्यथने बहःगु घटना खः । थथेहे मेगु घटना खः — च्वसापासां न्यायेकूगु सिद्धिदास सच्छिदँ बुंदिंया लसताय् (ने.सं १०८७) स्वम्ह विद्वानपिंत सिद्धिदासया जीवनया विविध पक्षय्— सिद्धिदासया जीवन दर्शन, सिद्धिदासया काव्य प्रवाह व सिद्धिदासया नेपालभाषाया काव्य सिर्जनाया धाः विषयय् कार्यपत्र प्रस्तुत याकेबिलसा भाजु जनकलाल वैद्ययात सिद्धिदासया सत्यसती सफूया विवेचना च्वकेबिल । 

ने.सं. १०८० निसें कलेजय् व ने.सं १०९७ निसें विश्वविद्यालयय् नं नेपालभाषा ब्वंकेगु जुसेंलि नेपालभाषा शिक्षण पेशाय् संलग्न जूपिं शिक्षक, विद्यार्थीपिं नापं मेमेपिं बौद्धिक व्यक्तित्वपिसं नं थीथी साहित्यिक कृतियात कयाः, समालोचनाया च्वसु नापं सफू पिकायेगु यानाहल । थथे समालोचना लेखनय् च्वसा न्ह्याकूपिं लेखकपिं खः प्रा.नर्मदेश्वर प्रधान, सिद्धिचरण श्रेष्ठ गिरिजाप्रसाद जोशी, शान्तहर्ष वज्राचार्य, काशिनाथ तमोट, प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर, शान्तहर्ष वज्राचार्य, मल्ल के सुन्दर, डा. पुष्पराज राजकर्णिकार, पूर्ण ताम्राकार, डा. चुन्दा वज्राचार्य, डा. चन्द्रमान वज्राचार्य, प्रेमहिरा तुलाधर, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, तुलसीलाल सिंह, मदनसेन वज्राचार्य, जनक नेवाः, डा. बालगोपाल श्रेष्ठ, डा. आनन्द जोशी, अर्पणा प्रधान, शरद कसाः, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ आदि खः । थ्व प्यंगू दशकया दुने साहित्यिक सिद्धान्त, साहित्यया इतिहास, काव्य सिर्जना प्रवृत्तिया नापं साहित्यया थीथी विधाय् रचित समालोचना सफू नापं यानाः २२ म्ह लेखकया बासःगुलिं नं मयाक समालोचनाया सफू पिदंगु दु । अथेहे थीथी संस्थापाखें थीथी च्वमिपिनिगु निबन्ध, बाखं, प्याखं आदि वैयक्तिक तथा सामूहिक संकलन कथं सफू पिदनेगु नं अप्वः जुयावल । थज्याःया सफुलिइ च्वयातःगु कमलप्रकाश मल्ल, माधवलाल कर्माचार्य, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्य, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कसाः, चित्तधर ‘हृदय’ माणिकलाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु भूमिका नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासय् तःजिगु तिबः जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाया स्नातकोत्तर विद्यार्थीपिनिगु शोधज्याया सन्दर्भय् पिदनीगु च्वसु व सफू नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासया निंतिं न्ह्यथनेबहगु पलाः जूगु दु ।

नेपालभाषा समालोचना साहित्य प्रारम्भ जूगु थौं न्हय्‌गू दशक पुले धुंकल तर थ्व विधाय् गुलि विकास जुइमाःगु खः जुइफुगु मदु । अथेहे थ्व विधाय् प्रतिवद्ध जुयाः निरन्तरता बीपिं च्वमिपिं नं म्हो जक दु । थथे पिदंगु समालोचनाया सफू मध्ये पूर्वीय साहित्य व पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त बारे झिगू व इतिहास बारे निगू त्वःताः मेगु व्यावहारिक समालोचनाया कृति कथं खनेदु । उकिं नं गद्य व आख्यान साहित्यया तुलनाय् काव्यनाप सम्बन्धित समालोचनात्मक कृति अप्वः पिदंगु दु ।

मां अष्टमाया महर्जन व बौ बाबुकाजि महर्जनया कोखं वि.सं. २०३४ वैशाख २५ कुन्हु यल देय्‌या हक त्वालय् भाजु समीर महर्जनया जन्म जूगु खः । विज्ञान विषयस स्नातक ब्वने क्वचायेकाः वय्‌कः सन् २००५ य् अमेरिका झायादिल । वय्‌कलं न्यूयोर्क, मेरील्याण्ड व क्यालिफोर्नियाय् थःगु क्लासिक डाइमण्ड व ज्वेलरीया लजगाः न्ह्याकादिल ।

नेवाः जाति व थःगु भाषा संस्कृतिप्रति मचांनिसें हे मन क्वसाःम्ह भाजु समीर यलया ज्यापु समाज च्वन्ह्याकेत नापं नेपालभाषा, नेवाः संस्कृतिया ख्यलय् थीथी कथं मदिक ग्वाहालि यानाच्वनादीम्ह छम्ह नेवाः अभियन्ता खः । अमेरिका झायाः वय्‌कलं थःगु लजगाः जक च्वन्ह्याकादीगु मखु नेवाः ख्यलय् ज्या यायेगु थःगु भावनायात अझ चकंका सक्रिय जुयाः न्ह्यज्यानादिल । थ्वहे कथं वय्‌कलं अमेरिकाया न्यूयोर्क नेवाः गुथिया छगू कार्यकाल (सन् २०१२) नायः, आदिवासी जनजाति महासंघ अमेरिकाया छगू कार्यकाल न्वकू, अथे हे नेपाली समाज अमेरिकाया छगू कार्यकाल नायः आदि जुयाः ज्या यानादी धुंकाः हानं नं उगु संस्थाया सल्लाहकार जुयाः अभिभावकीय भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । अथे हे थौंकन्हय् वय्‌कः नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिका क्यालिफोर्निया च्याप्टरया सल्लाहकार, नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया संरक्षक, हलिं नेवाः दबूया केन्द्रीय वरिष्ठ न्वकू जुयाः थःगु नेवाः जाति, भाषा संस्कृतिया संरक्षण व प्रवद्र्धनया ज्याय् नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानाच्वनादीगु दु ।

थुकथं भाजु समीरं थःगु भाषा जातिया ख्यलय् यानादीगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात थीथी संस्थां थीथी सम्मान देछायेगु याःगु दुसा वय्‌कःया लजगाःया कदर स्वरुप सन् २०१९य् लुँ हिरा ब्यापारीपिं मध्ये अमेरिकाया उत्कृष्ट झिम्हेसिगु धलखय् वय्‌कःया नां नं दुथ्याःगु घोषणा यानाः अमेरीकाया इन्क म्यागाजिन नांगु संस्था वय्‌कःयात तःजिक सम्मान याःगु दु ।

म्वःल्हुइगु

सँया समाःया न्हापांगु समाः धयागु म्वःल्हुइगु खः । म्वःल्हुइगु, सफा सुग्घरया लागि जक मखसे समाः यायेगु निंतिं नं खः । उगु बखतय्‌ मनूतय्‌सं म्वःल्हुइगु निंतिं पूर्णरुपं प्राकृतिक ज्वलं छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । गथेकि खाःलः, म्हासुचा, खौ व हथं । थःगु सतिक व लकसय्‌ दुने छु दु व हे वस्तु छ्यलेगु याः । थःके सु दुसा सु च्याकाः वःगु नौयात छ्यलीसा गुँ सतिक दुपिंसं हथनं म्वःल्हुइ । चिकंसाः दुपिंसं वा सतिक दुपिंसं खौनं म्वःल्हुइसा म्हासुचा कायेथाय्‌ दुपिंसं म्हासुचां म्वःल्हुइ ।

खाःलःया लागि पोतासिइ भालिंचा तयाः उकी सु च्याकाः वःगु नौ तयाः द्यःनें लः तयायंकी । थ्व लखं म्वःल्हुइगु चलन उबलय्‌ यक्व दु ।

म्हासुचां म्वःल्हुइपिनि म्हासुचां सँय्‌ साब्वं थाय्‌ थें थानाः म्वःल्हुइ । थुकिं सँ चुलुसे च्वनाः बांलाइ । खौनं छ्यनय्‌ ब्वब्वस्यानाः म्वःल्हुइबलय्‌ छ्यनय्‌ त्वँचा नं दइमखु, सँ नं बांलाइ धयागु विश्वास दु । सँयात आपालं प्वालाप्वाला थीकाः चुल्लुसे च्वंकेमाःसा हथनं ब्वायांब्वायां वयेक थानाः म्वःल्हुइ ।

सँ छ्यनेगु

छ्यनय्‌ सँ ज्यंकेमाःगु लागि सँ छ्यनेमाःगु खः । सँ ज्यंकेगु निंतिं थकूचा, पंया ककीचा छ्यली । सँ ज्यनेधुंकलकि ककीचां छ्यनी । सँ छ्यनेगु फुकसियां मयासे मगाःगु समाः खः । सँ छ्यनेबलय्‌ अप्वः यानाः तूचिकं तिलेगु चलन दु । गुम्हगुम्हेसिनं नैंक्याःचिकं वा विदेशं आयातित नस्वाःगु चिकनं तिलेगु याः ।

सँ हाकुकेगु

मिजंत व मिस्त निखलःसिनं बैंसं सँ भुयूसां, बैंस आपाः मदुसां ल्वचं सँ भुयूसां हाकुकेगु लागि छुं न छुं उपाय याः । उबलय्‌ अप्वः मनूतय्‌सं ‘अम्बः सुकू’यात नयागु थलय्‌ तयाः चछिं फ्वयाः कन्हय्‌कुन्हु उकियात ग्वाराग्वारा दायेकाः ख्वाउँलकि छ्यनय्‌ पानाः सँ हाकुकेगु याइ ।

सँया समाःज्वलं

मिस्तय्‌सं सँया समाः थीथी कथं सपः हिनाः व सतुबतु थुनाः यायेगु याइ । गथेकिप्वाकय्‌ सपःहिनाः, क्वलः लुइक सपः हिनाः वा थ्वाय्‌चा सचिका तयाः छगू वा निगू सतुबतु थुइगु चलन दु ।

ल्यासेपिं व मचाल्यासेपिनि मिमफ¥यास तयेगु अति प्रिय तरिका खः । सँ छ्यने धुंकाः छ्यनय्‌ थीथी स्वानं छुइगु चलन दु । गथेकि गुलाफस्वां, गुनकेरास्वां, पंखास्वां आदि ।

छ्यनय्‌ वहःयागु काँता व नँयागु काँता तयेगु चलन दुसा सम्पन्न परिवारया मिसातय्‌ लुँस्वां, लुँया किलिप, लुँया सिन्चा, शिरबन्दी , न्यापु सिखः आदि तयेगु याइ ।

पंयागु ककीचा

उगु बखतय्‌ सँ छ्यनेत पंयागु ककीचा छ्यलेगु याइ । थ्व ककीचा प्यलांगूति हाकः जुइ । थुकिया निखेरं वा दयाः ब्या नं प्यलांगूति जक हे दइ ।

थकूचा

थ्व क्वलाछि हाकलं मयाक्क ताःहाकःगु ज्वलं खः । थ्व स्वयेबलय्‌ चिचाफिगु च्वाफि थें च्वं । थुकिया म्वलय्‌ गथि थें दुसा हाकः मसिनु जुयाः ताःहाकः जुइ । थ्व थकूचा केतकि माया हाग्वलं दयेकीगु खः ।

सतुबतु थुइगु

क्वललु सपः

थुगु सपः प्यायेत सँयात स्वपुइँ याइ । दकलय्‌ तपुइँगु सँयात प्वाकय्‌ सपः हिनी । वया द्यःने मेगु पुइँ हिनी । च्वकायात सिथय्‌सं स्वचाकी । वयांलि दकलय्‌ लिपांगु सँपुइँ नं उकिया द्यःने हिनायनी । च्वका सिथय्‌ स्वचाकाः वहःयागु वा नयागु कातां काकी । थुगु प्रकारयागु सपः उगु बखतयापिं जिथितय्‌ भ्वय्‌ वनीबलय्‌ प्याइगु तसकं यःगु सपः खः ।

थ्वाचा सचिका

थ्व ‘तुलकायागु’ सचिका खः । तर थुकियागु थ्वाचा रेशमयागु दयेकातइ । थ्व छगू म्वलं स्वपुइँ पिकयातइगु ताःहाःगु सचिका खः । अप्वः यानाः हाकुगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु थ्वाचा वा ह्याउँगु सचिकाय्‌ ह्याउँगु तुं थ्वाचा तयाः दयेकातःसां हाकुगु सचिकाय्‌ हाकुगु तुं थ्वाचा तयेगु चलन नं दु । थ्व भाःत मदुपिं मिस्तय्‌सं छ्यलेगु याइ । थ्वाचा सचिकाया थ्वालय्‌ ‘पत्तु’ व ‘समां’ हिनाः छाय्‌पिया तइ ।

माला सतुबतु

स्वपुइँया सतुबतु थें तुं थुयाः न्यापुइँ कयाः हासा थाये थें द्यःनेयागु तःलय्‌ तःलय्‌यागु द्यःने तयाः प्यकुं प्यकुंलाक थुथुं वनकि माला सतुबतु जुइ ।

मिमफ्यास तयेगु

छ्यंया लिउने दथुइ सिन्चा फायाः सचिका तयाः निगू सतुबतु थुइगु । जवय्‌ च्वंगु सतुबतुया च्वका खवय्‌ च्वंगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु, अथेहे खवगु सतुबतुया च्वका जवगु सतुबतु म्वःया दथुइ च्वय्‌ पिकायेगु । च्वय्‌च्वंगु सतुबतु जवगु जूसा खवगु म्वःया दथुइ क्वकायेगु । खवगु जूसा जवगु म्वःया दथुं क्वकायेगु । थुकथं पालंपाः यायां मिमफ¥यास सपः तयार जुइ । अन्त्यय्‌ निखेरं म्वलय्‌ सचिकां क्वातुक चीगु ।

सतुबतु थुइगु

सामान्य रुपं सतुबतु थुइबलय्‌ स्वप्वाँय्‌यात स्वपुइँ दयेकी । जवगु पुइँ हयाः दथुपुइँया द्यःने तइ, वयांलि खवगु पुइँयात द्यःने तयेहइ । थुकथं तःलय्‌ च्वंगु सँपुइँ द्यःने व द्यःनेच्वंगु सँपुइँ तःलय्‌ तयाः पालंपाः थुथुं वनकि स्वपुइँया सतुबतु जुइ ।

पंखावाल सचिका

थ्व अप्वः यानाः ह्याउँगु सचिकाया च्वकाय्‌ थ्वाःया पलेसा पंखा वा पानबुट्टा आकार वयेकाः पाता चिंक दयेकाः पत्तु व समां हिनातइ । सिथय्‌ सिथय्‌ रंगीचंगी ‘सितरात’ व ‘पू’ तयाः कां हनाः अझ आकर्षक खनेदयेका तइ । थुगु सचिका उगु बखतय्‌ तसकं म्हो जक मिस्तय्‌सं छ्यलीगु खः ।

सँतानी

सँतानी धयागु तँसा सँप्वाँय्‌ खः । सँ सालुपिनि ख्वातु खनेदयेकेत व सपः हिनेगु निंतिं थ्व छ्यलेगु याइ । सँतानी हाःगु सँ व जँ मुंकाः दयेकी ।

सँकुलि तयेगु

उगु बखतय्‌ कुलिकुलिचिंगु सँयात बांलाःगु सँ धाइगु चलन दु । सँ कुलिकुलिचिंपिंसं नं मचिंपिंसं नं नतूचा वा चिन्ता मिइ छुयाः कुलि चिंकेगु याइ । थ्व अप्वः यानाः मिसापिनि याइगु समाः खः । मिजंपिंसं ककीचां जक सँ कुलि तयाः छ्यनेगु याइ ।

न्यापुइँ कयाः सतुबतु

दकलय्‌ न्हापां स्वपुइँया सतुबतु थें तुं स्वपुइँया छपुइँ अतः गानाः पुइँ हिनाः सतुबतु थुइगु ।

प्वाकय्‌ सपः हिनेगु

थ्व सपः हिनेत सँ फुक्क छ्यंया लिउने यंकाः खव ल्हातं सँप्वाँय्‌ ज्वनाः प्यपचिनं हिनाः उकियात अःखतं चाःहीकाः म्वःयात दथुइ पिकयाः च्वका सालाः छचाःखेरं हिनाछ्वइ ।

मां सानुमैंया राजकर्णिकार श्रेष्ठ व अबु शंभु कुमार श्रेष्ठया काय् भाजु संयुक्त श्रेष्ठ नंसाः, येँय् ने.सं. १०९९ कौलागाः तृतिया, सोमबारकुन्हु बूगु खः । थौंकन्हय् वय्‌कः नेपालंपिने बेलायतया लन्डनय् च्वनादी । वय्‌कलं यूनिभर्सिटी अफ लन्डनं बौद्ध कला व इतिहास संरक्षणय् एम.ए, लन्डन मेट्रोपोलिटन यूनिभर्सिटीपाखें मल्टिमिडिया सिस्टमय् एम.एस्सी अले नेपाल इन्जिनियरिङ्ग कलेजपाखें कम्प्यूटर इन्जिनियरिङ्गय् ब्याचलर यानादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः ब्यालि कर्पोरेशन लन्डनय् सफ्टवेयर निर्माताकथं अले कर्टल्ड ग्यालरी लन्डनय् कला इतिहासया अध्यापककथं ज्या यानाच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कः हलिं नेवाः दबू (वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेशन)या नायः (ने.सं १०४२ निसें ) जुया च्वनादीगु दु । हलिं नेवाः दबूया कुतःकथं गुगलय् नेवाः भाय् दुथ्याकेत जुयाच्वंगु गुगल ट्रान्सलेट ज्याझ्वलय् न्हापांनिसें हे वय्‌कः संलग्न जुयाः ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः पासा पुचः गुथि, युके लन्दनया पुलांम्ह नायः व नेवाः अर्गनाइजेशन अफ अमेरिकाया मानार्थ दुजः नं खः ।

वय्‌कलं बेलायतं पिदनीगु दँपौ ने.सं. ११३३, ११३४, ११३९ व ११४० या सम्पादन यानादीगु जुल । वय्‌कलं थीथी इलय् नेपालभाषा, अंग्रेजी व खय् भासं नेवाः कला, सांस्कृतिक इतिहास, बौद्ध कलाया बारे च्वसु, ज्यापौ अले संकिपाया संवाद व मे नं च्वयादीगु दु । वय्‌कः विशेष यानाः नेपाःपिने दुगु नेवाः कलाया बारे अध्ययन अनुसन्धान यायेगुया नापं नेवाः संस्कृतिया लिधंसाय् कम्प्यूटर गेम दयेकेगु ज्याय् नं न्ह्यचिलादीगु दु । थुलि जक मखु वय्‌कलं नेवाः संकिपा ख्यलय् निर्माण, निर्देशन, लेखन व एनिमेशन यायेगु ज्याया लिसें नेपालंपिने नेवाः नखःचखः व थीथी कर्मकाण्डया ग्वसाः ग्वयाः न्ह्यब्वयेगु नं यानादी ।

ने.सं. ११४२ य् वय्‌कःया नेपालय् बुद्ध प्रतिमाया इतिहास नांगु च्वसु गुथि पत्रिकाय् पिदंगु जुल । अथेहे ने.सं. ११४३ य् ‘Tantric Art of Aoghpasha Lokeshwor’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal; Bilampau Art, Handicraft Association of Nepal, Kathmandu, Nepal CN ,ने.सं. ११४२ य् ‘Visual language of Paubha paintings’, Museum of Nepali Art, Kathmandu, Nepal, ने.सं. ११३८ य् ‘Ethnography of 18th Century Kathmandu through artworks’, Art & Materiality Conference, British Museum, London आदी थीथी गोष्ठी व सम्मेलनय् ज्यापौ न्ह्यब्वयादीगु दु । वय्‌कःया अंग्रेीज भासं इतिहास व जाति विज्ञान विषयया निगू सफू नं पिदंगु जुल ।

ने.सं. ११४२ य् हे त्जभ ब्चत या ‘Lakhay’, Solo Painting Exhibition, Classic Gallery, Kathmandu, Nepal वय्‌कलं च्वयादीगु किपा ब्वज्या जूगु दु । वय्‌कलं आःतकया दुने थीथी १५ गू विषयया च्वकिपा ब्वज्या यानादीधुंकूगु दु । ने.सं. ११३७ य् शंखधरया बाखं नांया एनिमेशन संकिपा नं दयेकादी धुंकूगु दु । अथेहे ने.सं. ११४१ य् नेवाः तिसा म्हसीके, ने.सं. ११३९ य् नेवाः नसा व विश्व सम्पदा सुचिकृत नेवाः थाय्‌बाय् म्हसीके, ने.सं. ११३१ य् प्रचलित लिपि सयेके व पौभाः म्हसीके नांया कम्प्यूटर गेम नं वय्‌कलं पिथनादीगु दु ।

वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात थीथी सिरपाः लःल्हायेधुंकूगु दु । गुगु थथे दु— ने.सं. ११३५ य् ‘Best Artist Award–Audiovisual’, Nepal Academy of Fine Arts, Kathmandu, Nepal; ने.सं. ११३१ य् ‘Best Online Games’, British Academy of Flim and Television Arts, London, UK, ने.सं. ११२१ य् ‘Best Cartoonist Award in South Asia’, Association of Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२१ य् ‘Special Award’, Clay Modeling in South Asia, Association या Indian Universities, Nagpur, India; ने.सं. ११२० य् ‘Best Artist Award–Painting’, Nepal Art Council, Kathmandu, Nepal, ने.सं. १११५  य् Best Artist Award, 2nd Place–Painting, United Nations, Affiliations, USA, थथेहे वय्‌कःयात ने.सं. ११४३ दँय् राष्ट्रिय विभूति शंखधर साख्वाः प्रतिष्ठान, नेपाल हस्तकला महासंघ, अक्षयश्वर परम्परागत बौद्धकला कलेज, हलिं नेवाः दबू नेपाःदेय् मूकवः व Dance Cultural Art Centre पाखें हनापौया लिसें सम्मान याःगु दु ।

हरिभक्त माथेमा न्ह्यच्वःगु माध्यमिक ईया न्ह्यलुवाः कवि खः । तत्कालीन राणा शासकत पाखें सरदार उपाधि कायेखंम्ह हरिभक्त माथेमाया हिन्दी काव्य सफू भजन माला (ने. सं १०४९) पिदंगु दु । थ्व म्ये सफुलिइ न्हय्पु नेपालभाषाया म्ये नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकी मन मसिया व दुःख सिया च्वना रे ज्ञानी मय्‌जु, बन झा छितः नाप लाये रे थेंज्याःगु आत्मज्ञान आत्मचेतना थनेगु कथंयागु म्येँ दुथ्याःगु दु । थ्व म्ये तत्कालीन समाजय् तसकं हे लोकंह्वाःगु खनेदु ।

येँ, नघःत्वाःया भाजु द्वारिकामानया म्ह्याय् मय्जु सरला सन् १९४८ स बूम्ह खः । सन् १९७१ स भारतया लखनउ विश्वविद्यालयपाखें एमबिबिएस क्वचायेके धुंकाः सन् १९८३ स किङ्ग जर्ज कलेज, भारतं चिकित्सा शास्त्रय् उच्च शिक्षा ब्वनादिल । हिस्तोलोजि थुज्वःगु न्हूगु विषय कयाः अध्ययन यानावयाः नेपालय् थुकथं स्वास्थ्य समस्यायात कयाः परीक्षण यायेगु प्रचलन सुरु यायेगुली थ्वय्कःया आपालं ल्हाः दु ।

नेपालभाषाया ख्यलय् सरस्वती तुलाधरया नामं नांजाःम्ह मय्‌जु सरस्वती रञ्जितया जन्म मां कृष्णकुमारी रञ्जित व बौ चन्द्रमान रञ्जितया कोखं ने.सं १०७८ य् येँया लगंत्वालय् जूगु खः । मय्‌जु सरस्वती तुलाधर नेपालभाषा बाखं ख्यःया छम्ह नांजाःम्ह बाखंच्वमिया नापं सक्रिया कार्यकर्ता खः ।

नेपालभाषा विषयय् एम.ए. यानाः नेपालभाषा विषय हे परोपकार आर्दश उ.मा.वि.इ ब्वंकेगु यानादीम्ह वय्‌कःया न्हापां पिदंगु रचना जिं लय्‌तायेके मफु (सितु ८, ने.सं १०८५) कविता खःसा लिपा वय्‌कलं थःगु च्वसा बाखं पाखे न्ह्याकादिल । वय्‌कःया बाखं ख्यलय् पिदंगु सफू खः— पौभाः छगू जीवनया (ने.सं ११३३), लकसय् न्ह्यानाच्वंगु जीवन, ईया हिलासुइ थौंया जीवन (ने.सं. ११३६) । थ्वय्‌कःया न्हापां न्हापांगु बाखं नेवाः समाज, नेवाः संस्कृतिया परिवेश व ग्राहस्थ समस्याय् केन्द्रित जूगु दुसा लिपाया बाखनय् थौंया समसामयिक समस्याया नापं विश्व परिवेशयात नं कःघानाः तःगु खनेदु । अथे हे थ्वय्‌कलं तःभुखाय्‌या आतंक, कोराना महामारीया आतंक आदि थेंज्याःगु अभिघाट विषययात कयाः नं बाखं च्वयेगु यानादीगु दु । बाखं च्वयेगु बाहेक वय्‌कलं पत्रपत्रिका व सफू सम्पादन, धलः दयेकेगु नापं लिप्यान्तरण नं यानादीगु दु । गथे — मोति बाखं पुचः, जः दँपौ(ल्याः १०), पौभाः लिपिपौ (मिसा ल्याः), लुँहिटीया ताःचा आदिया सम्पादक सितु निलापौया वर्णनात्मक धलःया निर्माता, मूलदेवशशीदेव प्राचीन नाटकयात थौं कन्हय्‌या नेपालभाषां लिप्यान्तरण, मोतिलक्ष्मी उपासिकाया शोध ग्रन्थया च्वमि आदि । अथेहे थ्वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । गथे— नेपालभाषा मिसा खलः, नेपालभाषा परिषद्, श्री दिगुख्यः गुथि, नेपालभाषा स्यनामि दबू आदि । थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थीथी सिरपाः तथा हनापौ प्राप्त यानादीगु दु । गथे— लुमिन श्रेष्ठ नेपालभाषा सिरपाः (ने.सं.११३२), बुद्धिपूर्ण सिरपाः (ने.स ११३६), मोतिलक्ष्मी सिरपाः (ने.सं११४२), किपुल्चा नेवाः पुचः पाखें हनापौ आदि आदि।

अकाय्माः– अःखतं माः हनातःगु सिन्हाय्स्वांमाः
अर्गः– खुगः अर्गःचाय् लः, सादुरु, अय्लाः, थ्वँ, ह्याउँथ्वँ तइ ।
अन्ति– अन्तिइ अय्लाः तइ ।
कलश व मस– नीलः दुगु लःथल स्वख्वः दुगु मसय् दिकी ।
क्वला– जाकि, बजि, छुचुं, तछ्वचुं, केरा, सादुरु, लः तयाः न्यागाः ग्वाराचा ग्वाराचागु पिण्ड दयेकाः तइ ।
खाय्पाः– खाय्पातय् मनाछ्वय्ला तइ ।
गुंगूमकः– चु दुगु ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकाः गुंगूया कुँ थनेगु मकःचा ।
थापिं– थापिनय् थ्वँ तइ ।
पुजाभः– पुजाज्वलं तइ ।
शंखचा व मस– चिग्वःगु शंखचा मसय् दिकी ।
समय्बाता– समय्ज्वलं तइ ।
सादुरु थल– चिकिचाग्वःगु कसि थें च्वंगु थल । थुकी सादुरु तइ ।
सिन्हःमू– म्हासुसिन्हः व भुइसिन्हः तइ ।
सुकुन्दा– गणेद्यः दुगु चिकं तयाः च्याकेगु मतच्याः थल ।

म्येहालामि सरिता शाहीया जन्म अबु पूर्णबहादुर शाही व मां नातिबेटी शाहीया कोखं ने.सं. १०९७ दिल्लाथ्वः चौथि, मंगलबारखुन्हु येँया कमलपुखुलिइ जूगु खः । वय्‌कलं वि.सं. २०५४ सालय्‌ राष्ट्रिय नाचघरपाखें थःगु कलायात्रा न्ह्याकादीगु खः । २०७१ सालय्‌ न्हापांगु नेवाः म्ये ‘सहः याये मफु’ रेकर्ड यानादीम्ह वय्‌कः २०७१ सालय्‌ पूmलबारी सम्मेलनया म्ये कासाय्‌ नेवाःम्येपाखें उत्कृष्ट जुयादीगु खः । २०७१ सालय्‌ हे रेडियो नेपालया आधुनिक म्ये कासाय्‌ नं लियांल्यू लाकादीगु खः । संगीतय्‌ स्नातक यानादीम्ह वय्‌कलं २०५६ सालय्‌ ‘ब्राइटर तिम्रो सुर मेरो गीत’य्‌ ब्वति कयाः उत्कृष्ट जुयादीगु खःसा २०५६ सालय्‌ पद्मकन्या कलेजया आधुनिक म्ये कासाय्‌ नं उत्कृष्ट जुयादीगु खः ।
२०७० सालय्‌ सफल एल्बमया ‘जुग बित्यो’ म्येपाखें बेष्ट फिमेल भोकलिष्ट, बक्स अफिस म्यूजिक भिडियो अवार्ड, पावर न्यूज अवार्ड, नेपाल म्यूजिक फेशन अवार्ड त्याकादी धुंकूगु दुसा कलानिधि इन्दिरा संगीत महाविद्यालयपाखें नगदसहित हना, ए.एम.एस नेशनल अनर २०७९ पाखें हना लःल्हाना कयादी धुंकूगु दु । सरीता शाहिंं नेपालभाषाया ८० पु व खस भाषाया १२० पु म्ये रेकर्ड यानादी धुंकूगु दु । कला न्ह्यब्वयेगु झ्वलय्‌ वय्‌कलं पोखरा, विराटनगर, बुटवल, राजस्थान, माउन्ट आबु, इजरायल, इंग्ल्याण्ड भ्रमण यानादीगु दु ।
वय्‌कलं नेपालभाषाया म्येमुना ‘मतिनाया चिखि’ पिथना दीगु दुसा ‘जोवनया रंग’ म्येमुनाय्‌ नं वय्‌कलं हालातःगु स्वपु म्ये दुथ्याना च्वंगु दु ।
‘वसन्त ऋतु’, ‘लाय्‌ मदु पसः कलाः मदु ससः’, ‘जामनः गुभाजु’, ‘लाखे भाजु’, ‘कृषा गौतमी’, ‘पटाचारा’, ‘कुमति’ थें जाःगु नेपालभाषाया संकिपाय्‌ नं वय्‌कलं म्ये हालादीगु दु ।

डेल्टा मल्टि मिडियापाखें ने.सं. ११२४ दँय्‌ निर्माण जूगु थुगु संकिपाया निर्माता गोबिन्द व्यञ्जनकार व भाईकाजी महर्जन नयन खःसा निर्देशक राज शाक्य खः । थुगु संकिपाया निर्देशक राज शाक्य खः थुकी बाखं गोविन्द व्यञ्जनकारया बाखं दुथ्याना च्वंगु थुगु संकिपाय्‌ कलाकारकथं राजेश महर्जन, सुमिका बज्राचार्य, राज शाक्य, पवन ताम्रकार दुथ्याः । थुकिया छायाँकार भाईकाजी महर्जन नयन खः । थुकी सर्गः नांयाम्ह मिजं व मिला नांयाम्ह मिसाया मतिनाया बाखं ब्वयातःगु दु ।