नेपालभाषा साहित्यय् साःमि, येँ उपनामं बाखं च्वयाः वैच्वनादीम्ह भाजु भरतनारायाण मानन्धर खः । वय्‌कः ने.सं १०७३ य् बाः पूर्णनारायण मानन्धर व मां कृष्णदेवी मानन्धरया कोखं झोछें, येँय् जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यय् आधुनिक बाखं च्वयादीम्ह भाजु साःमि, येँया न्हापां पिदंगु बाखं सर्गतं कुतुंवःम्ह झंगः (ने.सं.१०९४) खः । भाजु साःमि, येँया बाखं थीथी पत्रपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कः देगः लय्‌पौया सम्पादक, आलमत म्हिचा पौया प्रकाशक खःसा देगः म्हिचा सफू प्रकाशनया हामा नं खः । वय्‌कलं थःगु देगः म्हिचा सफूपाखें खण्डकाव्य, महाकाव्य, उपन्यास, बाखं, निबन्ध आदि ३७ गू सफू पिकयादी धुंकल । नेपालभाषा साहित्यया विकासया निंतिं थःगु मतापं श्रम व धन नितां छ्यला वैच्वनादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह तपस्वी खः । नेवाः प्रेस दबू, नेपाः पाखें मोतिहना सम्मानं सम्मानित जुयादीम्ह वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु कृति थुकथं दु– बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), सिलु (किपा बाखं, ने.सं.११०७), सतः (बाखंमुना, ने.सं.१०९७) । वय्‌कःया पिदंगु कृति थुकथं दु– नेपालय् महामन्जुश्री (किपा बाखं, ने.सं.११०७), थ्यैंक्यू मिष्टर ग्लाय्ड (अनुवाद उपन्यास, ने.सं.१११०) ।

सापारुकुन्हु सायाः वनीबलय् थाइगु धिमय् बोलयात साँयाःपो बोल धाइ ।

मानन्धर नेपाःया आदिवासी नेवाः खः । ने.सं ३५७ यागु चाँगुनारायणया अभिलेखय् छ्यलातःगु
‘मान्धुर’ खँग्वःपाखें मानन्धर जूपिं थुमित लिपा चिकं पिकायेगु साःया ज्या लजगाःकथं ज्वँसेंलि सालमि, सारमि, साःमि, साय्मि धायेगु यात । स्वनिगःया थीथी जात्रापर्वय् थुमिगु भूमिका दु । खास यानाः नापतौल सम्बन्धी प्रविधि नं थुमिगु ज्या खः । स्वनिगः नापं भोत थुमिगु मू मू थाय्बाय् खः । न्हापां बुँज्या लिपा चिकं उत्पादन यायेगु ज्यायात मू लजगाः नालाः थुपिं थौंकन्हय् थीथी मेगु ज्याय् संलग्न जुयाच्वंगु दु । बहुसंख्यक मानन्धरत बौद्ध वज्रयानी जूसां बैष्णव व शैव धर्म नं नाला कयावयाच्वंगु दु ।

चिकंसाःया ज्या न्ह्याकीपिं येँया साय्मितय्सं थःथःगु सालय् साःद्यः पुजा यानाः सालय् छ्यलीगु थी थी ज्याभः ज्वनाः पायाः पिहांवइगु खः । थौंकन्हय् येँय् दमकल लिउनेया लाय्कूसाःया साय्मितय् जक पायाः पिहांवयेगु चलन दनि । उमिसं दापा बाजंया तालय् सालय् छ्यलेगु पू, मुगः, लुसि ज्वनाः सालं पिहांवयाः पश्चिम पाखेया दुवातय् तक वनाः हाकनं सालय् दुहांवनकि थनया पायाः क्वचाइ । वथेंतुं ख्वपय् साकोलानय् नं अथे हे सालय्छ्य लीगु पू व लुसि ज्वनाः पायाः वयेगु चलन दु ।

चिकं काकेगु साय्मितय्गु साः खय्त ला छगू ज्यासः खः । अथेसां साः दुनेया लवःकवःयात साय्मितसें थीथी द्यः भाःपाः सत्कार याइ । सालय् आगंद्यः, भैरःद्यः, गनय्द्यः, हेमाःद्यः (हनुमान द्यः), विश्वकर्मा, याचिंद्यः, भुलुभालुद्यः आदि दइ । सालय् छु छु द्यः मानय् याइ धइगु थासंथाय् भचा भचा पाः । आगंद्यः दुगुलिं मेगु जातियापिन्त सालय् दुकाइ मखु ।
यमाःयात इन्द्रकथं मानय् याइसा नलिखिपःयात नाग भाःपियाः सादुरु छाइ । साःया गं चीत सर्गः स्वकाः धस्वाकातःगु ल्वहँया हितिमंगःयात भैरःद्यः बाय् साःद्यःकथं पुजा याइ । म्वहनीबलय् क्वखं मदायेक सुथन्हापां चायागु ग्वंपय् (कलश) नीलः जायेकाः सालय् थापना यायेमाः । थ्व हे याचिंद्यः खः गुकियात येँय् इकुंलः, ख्वपय् इकुनाः धाइ । याचिंद्यः दुगुलिं सुं जः मदयाः दूमाःसां सालय् वनेगु बारय् याये म्वाः । साय्मितय् इलय् ब्यलय् साःद्यःयात भैरव भाःपाः मतू, किकिंपा, इलां, थीथी माः आदि तिसां तीकाः झः झः धायेक बलि सहित पुजा यानाः सीकाःभू भ्वय् नं नयेमाः । अथे हे दच्छिइ छक्वः साःद्यःया तिसाबिचाः पुजा नं यायेमाः ।

म्वहनीया चालंकुन्हु साय्मितय् थःथःगु सालं पायाः पिहां वयेमाः । दापाबाजंलिसे गुथियारपिन्सं लाकु, पू, नाः आदि साःया थीथी लबःकबः ज्वनाः छगू लुखां पिहां वयाः साःया लागा चाःहिलाः मेगु लुखां दुहां वनी ।

नेवाःतय्सं बुसांनिसें मनू सीधुंकाः तक याइगु रीति व संस्कारया ज्याय् गुलिखे ज्वःलाः । अथेहे इलय् ब्यलय् हनीगु नखःचखः नं मपाः । इहि, बाह्राः,
कय्तापूजा, बरेछुइ, इहिपाः, ज्याथजंक्व छगू हे कथं हना वयाच्वंगु दु । अथे खःसां गुलिखे नेवाः समुदायया जात विशेषया दुने इहि यायेम्वाः, बुसाखँ खायेम्वाः । उलि जक मखु मृत्यु संस्कार नं पाः । खास यानाः नाथ सम्प्रदायया कपालीतय् मनू सी धुंकाः मसानय् यंकाः उइ मखु । सीगालय् यंकाः ल्हाका छ्वइ ।
नखः हनेगुली नं थिमिया गुलिखे जात समुदायपिन्सं म्हपुजा यानाच्वंगु मदु । खोनामिपिन्सं मोहनि हनी मखु । जात्रा पर्वया ल्याखं यमितय्सं पाहाँचःह्रे नखः हनी, यलय् मतयाः जात्रा जुइ, ख्वपय् बिस्काः तःजिगु नखः जुल । भ्वँमिपिनिगु निंतिं स्वांयाः पुन्हि विशेष जात्रा खत । अथे हे नेवाःत च्वनाच्वंगु थीथी लागा कथं थःथःगु मौलिक नखः, पर्व, जात्रात दु ।

सिँ सिमा पालाः दयेकी । दक्वं जातया सिमाया सिँ छगू हे कथंया जुइ मखु । गुगुुं सिमाया सिँ छाःगु दइ, गुगुं नाइसे च्वनी । स्यल्लानाः लखं काचाक्क स्यंके मफइगु सिँ नं दु, लः लात धायेव याकनं स्यनीगु नं दु । मि च्याकेत सिँ दुइ । सिँ च्याकेबलय्‌ म्ह्व जक राप दुगु नं दइ, यक्व दुगु नं दइ । इताः थें च्याके ज्यूगु सिँ नं दु । थज्याःगु सिँ प्वाःचां मतया ज्या तकं कायेगु याइ ।

ग्वय्‌छासिँ

छता छाःगु सिँ । प्याःबलय्‌ म्हय्‌ थिल धायेव चेँय्‌चेँय्‌ धाइ । दुइबलय्‌ राप यक्व दइ । ततःग्वंगुलिं उगः त्वाकः आदि दयेकेत ज्या काइ ।

चसिँ

नाइसे च्वंगु छता सिँ । यक्व झ्यातुइ मखु । पिचुकाः ज्या सने अःपुइ । थुकिं दयेकीगु सामान चर्कय्‌ जुइ मखु । रंग बांलाक च्वनी । किलं नयाः नं स्यंकी मखु ।

धुँसिँ

लप्तेमायागु सिँ । तांन्वःथाय्‌ दइ । न्याक्क बल्लाइ । लखं काचाक थी मखु । दंदंतक तुयाच्वनी । धुँसिं झ्याः खापा दयेकेगु व धलिं तयेगु याइ । थुकिया हलं लप्ते दयेकेगु याइ ।

सिन्तासिँ

सल्लामाया मिखाग्वंया सिँ । ह्याउँगु उनया जुइ । इताः थें च्याइ । चिपु यानाः हाकःचा लाकाः इतःमत थें च्याकेगु याइ । होम जग्गे पुजाय्‌ सुइनिका सिन्ता नं दुइगु याइ ।

सूसिँ

सिँया छता जात । नाइसे च्वनाः नं बल्लाइ । चिपु जूसां नं यातुइ मखु । पिचुक सुने अःपुइ । लवःकवःया चु तयेत व बजि ल्हुइगु लुसि दयेकेत ज्या काइ ।

हलूसिँ

उतिस जातया सिमाया सिँ । म्हासुगु जुइ । याउँसे च्वनी । नकिं ताये अःपुइ । रंग बांलाक च्वनी । याउँसे च्वंक सामान दयेकेत थज्याःगु सिं ज्या काइ ।

हाकुलासिँ

सूसिँया छगू जातया सिँ । नाइसे च्वनी । याउँसे च्वनाः नं बल्लाइ । प्याःथाय्‌ लाःसां याकनं चाःतुली मखु । धःखा लागाय्‌ कँ काइबलय्‌ प्वाकः त्यू मवयेकेत हाकुलासिँया तेका तइ ।

अंग्रेजी आखः सि आकारया बाघ । सिँया फि (मोटाइ) कताकेत छ्यलीगु ।

खोकना (खोना) यल दक्षिण भेग बागमती खुसि सिथया पुलांगु नेवाः बस्ति खः । थनया मूद्यः श्री रुद्रायणी सिद्धिकालीयात सिकाली नं धायेगु याः । थुम्ह सिकाली देवीया तसकं लोकंह्वाःगु ख्वाःपाः प्याखंयात सिकाली प्याखं धाइ । दँय्‌दँसं कौलाथ्वः सप्तमि मोहनिया फुलपातिकुन्हु खोकनाया क्वय्‌लाछि त्वाःया दबुलिइ न्हिच्छि हुइकीगु थ्व द्यः प्याखं स्वस्थानी व्रतया बाखंया लिधंसाय्‌ महादेव व दक्ष प्रजापतिया ल्वापु, सतीदेवी अंग पतन जूगुलिसें महालक्ष्मी देविं महिषासुर दैत्य संहार याइगु लु क्यनी । व लिसें थ्व प्याखनय्‌ गणेश व कुमारया बुद्धि स्वइगु लु नं अतिकं न्ह्यइपु ।
खोकनाया सिकाली प्याखं सिकाली द्यःया जात्रालिसे नं स्वानाच्वंगु दु । सिद्धिकाली माजु (सिकाली)या जात्रा दच्छिया प्यक्वः जुइ । दकलय्‌ न्हापांगु जात्रा गुंलागाः पारुकुन्हु, निक्वःगु जात्रा कौलाथ्वः पारुंनिसें अस्तमितक, स्वक्वःगु जात्रा कतिंपुन्हिकुन्हु व प्यक्वःगु जात्रा राम नःमिकुन्हु न्ह्याइ । निक्वःया जात्राय्‌ सिकाली प्याखं हुइके माः ।
गुंलागाः पारुकुन्हु खोकनाया देगलं यंकूम्ह सिद्धिकाली माजुयात पुलां खोकनाया सिकाली ख्यलय्‌ गमय्‌ स्वनाः पुजा याइ । लिपा अनं लित हयाः देवीयात क्वय्‌लाछि त्वाःया दबुलिइ तइ । थन सरकारी पुजा धुनेव श्री रुद्रायणी देवी प्याखं खलःपिन्सं व हे दबुलिइ न्हापां प्याखं हुली । प्याखं धुनेव च्वय्‌लाछि दबुलिइ हयाः देवीयात लसकुस यानाः ताःचां सालाः देगलय्‌ स्वनी । अन हे प्याखंया दक्वं द्यःपिनिगु ख्वाःपाः व मतू पुजाया निंतिं ब्वयातइ ।
निक्वःगु जात्रा कौलाथ्वः पारुंनिसें अस्तमितक न्ह्याइ । मू जात्रा कौलाथ्वः पञ्चमिकुन्हु जुइ । थ्वकुन्हु बहनी श्री रुद्रायणी देवीयात सिकाली ख्यःया पीथय्‌ स्वनेयंकी । व हे चान्हय्‌ अश्वमेध यज्ञ यायेमाः । कन्हय्‌कुन्हु सुथय्‌ उगु यज्ञ स्वयेगु धकाः श्री रुद्रायणी प्याखंया देवगणलिसे पँय्‌ताः बाजं खलः देशाः धकाः देश चाःहिलाः सिकाली ख्यलय्‌ वनी । द्यःपिं जज्ञ स्वयेत स्वर्गं कुहां वःगुभनं लुचुलुचु तिंन्हुयाः सिकाली ख्यलय्‌ थ्यंकी । अन सतीदेवी होमय्‌ क्वब्वाःगु लुकथं श्री रुद्रायणी देवी होमय्‌ क्वब्वाइ । थ्व धुनेवं दक्ष प्रजापति व महाद्यःया ल्वापुकथं वीरभद्रं दक्वं द्यःपिन्त लिनाछ्वइगु लु प्याखं हुली । थुकियात सिद्धिकाली याः धाइ ।
थनंलि सिकाली ख्यलं दक्वं द्यःपिं देश चाःहिलाः
लिहां वइ ।
थ्व हे जात्राया झ्वलय्‌ कौलाथ्वः सप्तमिकुन्हु न्हिच्छि खोकनाया क्वय्‌लाछि दबुलिइ श्री रुद्रायणी सिकाली प्याखं क्यनी । महालक्ष्मी देविं महिषासुर दैत्ययात संहार याइगु लु थ्व प्याखंया मू आकर्षण खः ।
दँय्‌दँसं गुंलां व कौलां निक्वः हुइकेमाःगु श्री रुद्रायणी देवी सिकाली प्याखनय्‌ मुक्कं २६ गू लु दु । थुकिइ थीथी प्याखंम्वः द्यः जुयाः मुक्कं ४६ म्ह प्याखंम्वः दइ । झिंनिदँया जात्राया झ्वलय्‌ सिकाली प्याखं खोकनां पिने नं हुइके यंकेमाः । थ्व प्याखं यलया मूचुक, ईन्द्रचुक, मंगः दबू, मंगःहिति दबू, तःबहाः दबू, क्वबहाः, गाःबहाः, च्यासः, नुगःहिति, नकबही, सौगः दबू व इखालखुइ हुइके माः । व थेंतुं थ्व प्याखं येँय्‌ लाय्‌कूया नासःचुक, दाख चुक, कालभैरव न्ह्यःनेया दबू, सिंहसतःया दबू, वंघः दबू व लगं दबुलिइ नं हुइके माः ।
श्री रुद्रायणी देवीया प्याखनय्‌ ४६ म्ह खलः दइ । व लिसें पँंय्‌ताः खलः १७ म्ह, पुजारी, थकालि, जात्रा गुथि तःगूया थकालि ५ म्ह, महांभूद्यः (वीरभद्र) गुथियार, तःगुथिया सुवाः, तःगुथिया मू इनाभा (क्वकालि), सलां गुथिया थकालि, सलां गुथिया महांभूद्यः, सलां गुथिया सुवाः, सलां गुथिया मू इनाभा, खड्ग भवानी द्यः ज्वनीम्ह द्यःबु, जम्बु गुथिया थकालि, जम्बु गुथिया सुवाः, जम्बु गुथिया मू इनाभा, जम्बु गुथिया महांभूद्यः व थकालि नायः यानाः मुक्कं ८२ म्ह जानाः सिकाली द्यःया जात्रा व प्याखं न्ह्याकी । थुपिं सकसिनं तुयूगु वसः पुनेमाः ।
सिकाली जात्रा न्ह्याकेत थीथी ज्याया निंतिं थीथी जातियापिं माः । थुकिइ ज्यापु, पुरोहित, श्रेष्ठ, पुं, भाः (कारञ्जित), छिपा, नौ, नकःमि, नाय्‌, जुगि, कुलु व कानफत्ता आदि सकसिगुं मंकाः गुहालि माः । येँया जुजु अमर मल्लया पालय्‌ ने.सं. ६३३ पाखे ३०० खोनामि व गणनापं द्यःपिं पलिस्था यानाः थ्व प्याखं न्ह्याकूगु न्यनेदु ।

सिकाली प्याखंया लु

खोकनाया सिकाली प्याखनय्‌ मुक्कं २६ गू लु थुकथं दु । झिंन्यागू लुतक थीथी देव देवीपिन्सं देवलोक व मत्र्यलोकय्‌ दुःख ब्यूम्ह महिषासुर दैत्ययात मालेगु प्याखं क्यनी । वयांलिपा शक्ति कुमारं महिषासुर दैत्य लुइकाः मत्र्यमण्डलय्‌ हइ । वयां लिपाया प्याखनय्‌ कुमारं महाद्यः व पार्वती माः वनीगु, अनं लिपा गणेशं महाद्यः व पार्वती लुइकीगु प्याखं हुइकी । वयां लिपा सुमेरु पर्वत चाःह्यू वंम्ह कुमार जंगलय्‌ यक्षया पञ्जाय्‌ लाइगु व हनुमान व गणेश जानाः कुमार लित हइगु प्याखं क्यनी ।
जंगलय्‌ लाःम्ह कुमार ख्वयाच्वंथाय्‌ जीवजन्तु वयेवने याइगु लु क्यनी । वयां लिपा महिषासुर मालेत सिंगिनी ब्याघ्रिनी वइगु लु वइ । अनं लिपा शक्ति कुमार (तिंकल द्वारपाल) महिषासुरयात देवलोकय्‌ ल्वाः वनेत ह्ययकीगु व श्री महालक्ष्मी देवी प्रकट जुयाः महिषासुर संहार याइगु मू लु क्यनी ।
– श्री अष्ट भैरवनाथया प्याखं
– श्री शक्ति कुमारया प्याखं
– सिंगिनी ब्याघ्रिनीया प्याखं
– श्री नाग नागिनीया प्याखं
– श्री गणेशया प्याखं
– श्री महादेव, रुद्रायणी व नागकन्याया प्याखं
– कुमारी, ब्रह्मा व विष्णुया प्याखं
– श्री ईन्द्रायणी, वाराही, चामुण्डाया प्याखं
– श्री महालक्ष्मीया प्याखं
– शक्ति कुमारया प्याखं
– श्री वीर हनुमानया प्याखं
– श्री अष्ट भैरव, वाराही, चामुण्डा व भेष हिलाः ब्रह्मा, विष्णु व महेश्वर जुयाः व लिपा श्री बालकुमारी, श्री भैरवी, काली व वाराहीलिसें प्यम्हेसिया प्याखं
– महामाया प्रकट जुइत प्यम्ह द्यःपिन्त मेय्‌, दुगु व हँय्‌ बलि बियाः पुजा
– श्री कुमारं महाद्यः व पार्वती माःवनीगु प्याखं
– लाखय्‌ यक्षया प्याखं
– शक्ति कुमारं महिषासुर ब्वनाहइगु प्याखं
– महाद्यः व पार्वतीलिसें गणेश कुमारया प्याखं
– कुमार, हनुमान व गणेशया प्याखं
– जंगलय्‌ लानाच्वंम्ह कुमारयाथाय्‌ थीथी जीवजन्तु वइगु प्याखं
– सिंगिनी ब्याघ्रिनिं महिषासुर माः वइगु प्याखं
– तिंकल द्वारपाल व महिषासुरया प्याखं
– महालक्ष्मी देवी महिषासुर संहार याइगु प्याखं
– महालक्ष्मी, महाद्यः व पार्वतीया प्याखं
– हनुमान, गणेश, कुमार, महाद्यः व पार्वतीया प्याखं
– ईन्द्रायणी, महालक्ष्मी, महादेव, पार्वती, गणेश, कुमारया प्याखं
– श्री कुमारी, श्री भैरव, वाराही व कालीया प्याखं व बलि पुजा