यल लाय्‌कुलिं पश्चिम स्वयाः वनेबलय्‌ गाःबहाः त्वालय्‌ लँया सिथय्‌ खवपाखे हःखबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थुगु बहालय्‌ दुहां वनेगु त्वाथःया जवंखवं ततःधिकःपिं वहःया निम्ह सिंह दु । बहाःया लुखाय्‌ बज्रसत्व व पञ्चमहाबुद्ध, प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वर, मुकुट, चामरयुक्त निम्ह भिक्षुपिं दु । थ्व लुखां च्वय्‌ न्यापाःझ्याः छुनातःगु दु । मूलुखां दुने जवखवं फल्चा दु । थन जवपाखे महाकालया मूर्ति दु ।

थन उत्तराभिमुखया स्वतँ पौ दुगु स्वतँजाःगु क्वाःपाःद्यःया देगः दु । छचाःलिं नितँजा यानातःगु बहाःछेँ दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखा न्ह्यःने त्वाथः जःखः किसिया द्यःने सिंहनाद लोकेश्वर नापं सिंह निम्ह दु । जवपाखे फलय्‌ गं छगः दु धाःसा खवपाखे कुमारी तयेत थाय्‌ दयेकातःगु दु । मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौदगल्यान दु । थ्वयां जःखः च्वंगु झ्यालय्‌ बज्रपाणी व खड्गपाणीया चित्र दु । मूलुखा फुसय्‌ लीया तोलं दु । दुने थुगु संघया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय्‌ दथुइ पञ्चबुद्ध तयातःगु पञ्चझ्याः तयाः दथुया झ्यालय्‌ तोलं छगू नं दु । थुकिया जवंखवं तोलं लिसें निपाः झ्याः दु ।

 पञ्चझ्याः च्वसं लुं सियातःपिं पञ्चबुद्ध न्याम्ह व जवंखवं प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वरया मूर्ति झ्वःलाक तयातःगु दु । थ्वया जवंखवं निम्ह भिक्षुपिनि मूर्ति दु । खवपाखे तोलं दुगु स्वर्णपत्र छपाः दु । च्वय्‌च्वंगु तँय्‌ त्रिखाझ्याः छपाः व जवंखवं चिचीपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । हरेक तल्लाय्‌ त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।

म्हुतःपतिइ फय्‌गं दु । देगःया दकलय्‌ च्वय्‌ लुं सियाः पली भगिनय्‌ द्यःने छत्र नापं लुं सियाः चैत्य स्वंगःया गजू तयातःगु दु । थ्व बहाया छचालं थाय्‌थासय्‌ लुखा छुनाः थुकिं च्यय्‌या तल्लाय्‌ त्रिखाझ्याः, सँझ्याः, तिकिझ्याः आदि छुनातःगु दु । देगःया खवपाखे तःधिकःपिं ल्वहंया वज्रसत्व, मन्जुश्री व बसुन्धाराया मूर्ति दु । थन द्यःपाः देनेगु फल्चा व धर्मागारया रूप वियातःगु फल्चा निगू नं दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चैत्य, थुकिं न्ह्यःने झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, परिभोग चैत्य, वज्र व मेगु निगः धर्मधातुमण्डल दु । क्वाःपाःद्यःया फुसय्‌ आगं क्वथा व देगःया खवपाखे दिगी छेँ दु ।

 हःखबहाःया पुलांग अभिलेख मध्ये ने.सं. २६९ या ताडपत्र, ५०५ या ताडपत्र, ने.सं ७७६, ९५९, १०५४, १०५५ या अभिलेख दु । हःखाबहाः, मूबहाः मध्ये छगू खः । थन झिंछम्ह आजुपिनिगु नेतृत्वय्‌ संघया सदस्यपिं (२५२) म्ह दक्व मुनाः थन यायेमाःगु धार्मिक एवं सांस्कृतिक ज्याझ्वः नित्य पूजा, आरति पूजा, नामसंगीति ब्वनेगु, तुतः ब्वनेगु, द्यःख्यः चायकेगु, पूजा, फयेगु, गम्बासिँ थायेगु, माजं वनेगु, द्यःपाः देनेगु, दिगी आगमय्‌ पाः फयेगु, न्हिकं यायेगु, दशमी पूजा यायेगु, दत्तपूजा यायेभु, पायो पिहां वयेगु, हःखबाहाः संघयाम्ह कुमारी यायेगु, कुमारी देवीयात पर्वपर्वय्‌ जुइगु कुमारी पूजाय्‌ यंकेगु, दिपंकर बुद्ध लँ स्वयाः हयेगु आदि थाना वयाच्वंगु दु ।

ताहाःसिँ माथं वंकेत बसिला व रन्धा छायेत तप्यं चिं तयेत छ्यलीगु ताःहाकःगु व तपुगु हाकु सुका हे हं खि खः । सिँया हाकः (Length) पाखें चिं तयेत छगू सि व मेगु सिइ सुका तन्के यानाः कतांचां तिक तिक दायाः चिं तयेगु याइ । छपुगु सुकाय् हाकुगु रंग दइ ।

हँय्‌ पंछि जातया प्राणी खः । थुमि लखय्‌ च्वने न्ह्याली । थुमिसं नसा नं लखय्‌ त्वाररर यानाः नये ययेकी । माःगु जक घुतकाः म्वाःगु फुकं ल्ह्वयाछ्वइ । पिलि थें ज्याःगु लां तुतिइ पतिं प्यपुना च्वनी । लखय्‌ ल्यहें पुइत थुकिं ग्वाहालि याइ । लखय्‌ न्यासि वनाः ब्वयेफुपिं हँय्‌ नं दु । न्यासि वनीबलय्‌ यकें धिकें जुइपिं नं दु । थज्याःपिं ब्वां वनेगु व ब्वये नं फइ मखु । ब्वये फुपिं ब्वां नं वनेफइ ।

जुजुहँय्‌

तःधिकःगु जातया हँय्‌ । तुइसे च्वनी । त्वाः म्हासु उनया जुइ । मिखाया नापं हाकुइ । ककु ताःहाकः जुइ । चाःचाः हीकेफइ । म्हधिकःयात ल्वयेक तुति ताःहाकः जुइ मखु ।

बरेहँय्‌

तुयू जातया हँय्‌ । जुजुहँय्‌सिकं चीधिकः जुइ । तग्वारा जुइ । त्वाः पतिचिं थें जुयाः तबाला जुइ । त्वाः व तुतिया उन ह्याउँसे च्वनी । त्वाःया च्वसं मिखायाथाय्‌ हाकुइ ।

लःहँय्‌

लखय्‌ च्वनीम्ह हँय्‌ । तःधिकःपिं व चीधिकःपिं यानाः यक्व जातया दइ । तातापाक ब्वयेफइ । लःया द्यःने चुल्ल चुल्ल न्यासि वने थें यानाः वनेफइ । लखय्‌ दाइपिं न्या व कीचात लानाः नइ ।

सादाहँय्‌

छेँय्‌ लहिनातइपिं हँय्‌ । तुति चिहाकः जुइ । ब्वांवने फइ मखु । बाजात तःधिकः जुल धायेव छ्यं वाउँइ, न्हिप्यनय्‌ क्वलःपा दइ । माहँय्‌या सः तसः व बाहँय्‌या सः चिसः जुइ ।

हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के
मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।

विचित्र हरमेखला (प्राचीन चिकित्सा ग्रन्थ )
विचित्र कौतुक ग्रन्थ लुइन्ह्यः ने.सं ४९४या हरमेखला (राष्ट्रिय अभिलेखालय लगत—५, ल्याः ७९९९) तान्त्रिक चिकित्सा ग्रन्थयात न्हापांगु ग्रन्थ कथं कयातःगु खः । ने.सं ४९४ या हरमेखला केशर पुस्तकालय् नं लुयावःगु दु (केशर पुस्तकालय, दराज ल्याः ६०, अभिलेख ग्रन्थ ल्याः १००१ पत्र ८०, नाप २८.५.×३.३ सेन्टिमिटर, माइक्रोफिल्म ल्याः सि १०६-५) । ताडपत्र भुजिंम्वल लिपिं च्वयातःगु हरमेखला ग्रन्थयात लिपा लिपा नं ल्ह्ययेगु याःगु दु । थुकिया मूल च्वमि माधुक खः । नेपालभाषां ह्यूगु ने.सं ४९४ या हरमेखला ग्रन्थय् धाःसा जम्मा स्वंगू व प्यंगू अध्याय जक दु जब कि मूल संस्कृत ग्रन्थय् धाःसा न्हय्‌गू अध्याय दु । थुपिं निगू अध्ययाय् दुगु सिलः नं ल्ययाः ल्ययाः जक हिलातःगु दु । लिपा लिपा अनुवाद जूगु हरमेखला ग्रन्थय् मेमेगु अध्यायत नं हिलाः तनेगु जुल । ने.सं ७८२ स हिलातःगु हरमेखला ग्रन्थय् न्हय्‌गू अध्याय, ७७ पौ दु । गुगु भुजिंम्वल लिपिं मजुसे नेपाल लिपिं च्वयातःगु खः । थ्व ग्रन्थ एशियाटिक सोसाइटी अफ बंगाल कलकत्ताय् थ्यंगु दु । हरमेखला तन्त्रमन्त्र ब्वनाः उपचार यायेगु थ्व तान्त्रिक चिकित्सा ग्रन्थ खः । थ्व ग्रन्थ प्राचीन नेपालय् अतिकं लोकंह्वाःगु व थुकियात थीथी इलय् ल्ह्ययाः वासः यायेगु परम्परा लिपातकं ल्यनाच्वंगु खनेद् ।

भाजु हरि श्रेष्ठया जन्म अबु आशानारायण श्रेष्ठ व मां पद्मकुमारीया कोखं ने.सं १०४३ य् येँया भोंसिक्व त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कःया मेगु नां हरिनारायण श्रेष्ठ खः । नेपाली भाषा नापं नेपालभाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह हरि श्रेष्ठया नेपालभाषाय् न्हापांगु सफू ध्रुब गो ?  (ने.सं १०६७) नांगु खण्डकाव्य खः । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् कविता, खण्डकाव्य, रुपक च्वयाः थःत छम्ह स्रष्टा कथं म्हसीकादीम्ह हरि श्रेष्ठ रेडियो नेपालय् नेपालभाषां समाचार न्यंकेगु तसांनिसें समाचार न्यंकाः वयाच्वंम्ह छम्ह बुलन्द सःदुम्ह नेपालभाषाया समाचार वाचक नं खः ।

थ्वय्‌कःया नेपालभाषाय् —ध्रुव गो ? (ने.सं १०६७), शान्ति (रुपक, ने.सं १०७७), थःथः (कविता, ने.सं ११२०), हरि श्रेष्ठ मन्त हँ (कविता, ने.सं ११२०) पिदंगु दु । थ्वय्‌कःया रेडियो नेपालं प्रसारण जुइगु रुपक तसकं लोकंह्वाःगु खः । अथे हे हरि श्रेष्ठया सम्पादनय् संगीत पञ्चमी सफू पिदंगु दुसा वय्‌कःया हे संकलन, अनुवाद व सम्पादनय् वि.सं २०३१ सालय् तत्कालीन राजकीया प्रज्ञा—प्रतिष्ठान पाखें नेवारी लोकगीत नांगु सफूया प्रकाशन जूगु दु ।

नेवारी लोकगीत सफू सरकारी तवरं नेपालभाषाया म्ये न्हापां नेपाली भाषं अनुवाद जूगु सफू खः । थ्व नेवारी लोकगीत सफुलिइ भजन, सामाजिक म्ये, हासि, ख्यालि, बालगीत यानाः २६० पु नेपालभाषाया म्ये दुथ्यानाच्वंगु दु। हरि श्रेष्ठं थःगु इलय् भाषानिभाः प्रेमबहादुरं स्थापना याःगु नासः खलःया सचिव जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।

भाजु हरि स्यस्यः नेपालभाषा ख्यलय् पुलांम्ह अभियन्ता खः । नेपालभाषाया उत्थानया निंतिं सांस्कृतिक जागरण हयेया निंतिं वय्‌कःया यक्व योगदान दु । भाजु हरि स्यस्यःया जन्म बि.सं २००९ य् राम नवमि कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां कमल कुमारी कर्माचार्य व बाःया नां मानप्रसाद श्रेष्ठ खः । वय्‌कलं च्वयादीगु न्हापांगु कविता पल्पसा पत्रिकाय् ने.सं.१०९२ य् पिदंगु खः । वय्‌कलं च्वयादीगु ख्यालः व नाटक नं थीथी पत्रपत्रिकाय् प्रकाशित जूगु दु । मूलतः हरि स्यस्यः भाषिक अभियन्ता खः । येँ नेतपाच्वःय् नीस्वनातःगु श्वेत परिवार नांयागु संस्था पाखें वय्‌कलं पंचायतकालय् त्वालय् संगीत सम्मेलन यायेगु, नाटक मंचन यायेगु ज्या न्ह्याकादिल । येँयागु मेमेगु त्वालय् नं संगीत सम्मेलन यायेत ग्वाकेत ग्वाहालि यायेगु ज्या यानादिल । संगीत सम्मेलनया छगू लहर हे थनादिल ।भाजु हरि स्यस्यःजुं हनुमानध्वाखाय् ख्यालः न्ह्यब्वया काठमाडौं जिल्ला पंचायतपाखें न्हयसः सिरपाः कयादीगु दु । अथेहे साहित्य सम्मेलन व ख्यालः न्ह्यब्वयाः नं सिरपाः कयादीगु दु ।

नृत्य निर्देशक हरिकृष्ण दर्शनधारीया जन्म मोतिलाल दर्शनधारी व हरिमाया दर्शनधारीया कोखं ने.सं. १०६८ कछलागाः चौथि, सोमबारखुन्हु येँया भ्वताहितिइ जूगु खः ।
मचाबलय्‌निसें प्याखं हुलेगुली नुगः क्वसाःम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०१७ सालय्‌ रेडियो नेपालय्‌ ओपेरा प्याखंपाखें थःगु प्रतिभा न्ह्यब्वया दीगु खः । वय्‌कलं नारायणप्रसाद शर्मापाखें कत्थक, मृगेन्द्रमान सिं प्रधानपाखे भरतनाट्यम, अले सप्तमुनि वज्राचार्यपाखें चर्या नृत्य सयेकादीगु दु ।
वि.सं. २०१९ सालय्‌ राष्ट्रिय नाचघरय्‌ कलाकार जुयाः ज्या यानादिलसा २०२१ सालय्‌ नेपाल एकेदेमिइ नृत्य कलाकारया रुपय्‌ ज्या यानादिल । वय्‌कलं चर्याप्याखं नापनापं ब्याले, अपेरा, गीतिनाटक निसें थीथी जनजातिया नृत्यय्‌ यक्व सहभागी जुयाः थःगु प्रतिभा न्ह्यब्वया दीगु दु । राल्फा, बेदना, इसासया दुजः वय्‌कःया लसय्‌ हंगु विरोध म्येप्याखं तसकं लोकंह्वाःगु खः ।

कवि हरिकृष्ण श्रेष्ठया जन्म ने.सं १०३९ दिल्लागा ११ य् येँया झोछेँ त्वालय् मां तुलसीकुमारी व बौ नन्दकृष्ण श्रेष्ठया कोखं जूगु खः । वि.सं १९९७ अर्थात् नेसं १०६१ सालया राजनैतिक काण्डय् जेलय् लाःपिं व्यक्तित्वपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । छम्ह साहुया काय्‌मचा जुयाः नं तत्कालिन राणा शासनया विरुद्धय् टंकप्रसाद आचार्यया नेतृत्वय् स्थापना जूगु नेपाल प्रजा परिषद्या (ने.सं १०५७) दुजः जुयाः पर्चा इनाजूगु द्वपनय् थ्वय्‌कःयात नं ज्वनाः मेमेपिं राजनैतिक बन्दीत नापं कालकोठरीइ कुनाबिल । अन जेलय् कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ व महाकवि चित्तधर हृदयपिनिगु प्रोत्साहन व प्रशिक्षणं थ्वय्‌कलं नं कालकोठरीया कष्टमय जीवनं मुक्त जुइत कविता च्वयादिल ।

जेल वने न्ह्यः गबलें कविता मच्वःम्ह खःसां वय्‌कःया अन्तरव्यक्तित्वय् सुलाच्वंगु कविव्यक्तित्वयात जेलया नैराश्यपूर्ण जीवन व पासापिनिगु प्रोत्साहन व प्रशिक्षणं कविता च्वकेबिल । थथे जेलय् च्वःगु कविता मुनाः जेलं पिहांवयेधुंकाः ख्वबि (ने.सं १०७०) नांगु कविता संग्रह पिकयादिल । थ्व सफू तत्कालिन नेपाल प्रकाशनि समितिं पास जुइकाः पिकाःगु सफू खः ।

राजनैतिक कारणं हरिकृष्ण श्रेष्ठ जेलय् लाःम्ह वय्‌कःया थ्व कविता संग्रहय् विप्लव मनस्थितिया चित्रण दयेमाःगु खःसां वय्‌कःया कविताय् कोमल मनस्थितिया हे अप्वः प्रदर्शन जुयाच्वंगु दु । थः स्वजनपिं नाप बायाः जेलय् छगू अनिश्चित जीवन हनाच्वंम्ह छम्ह युवा कविया मनय् लुइगु ख्वबि झसुकाः नैराश्य, पीडाबोध थेंज्याःगु मानसिक स्थितिया मनोवैज्ञानिक चित्रण हे थ्व संग्रहया मूल विषय जूगु दु ।

येँ, मखंत्वाःया हरिगोपाल भाजुया जन्म सन १९४५ स जूगु खः । त्रिविविपाखे सन् १९६७ स गणित बिषयस स्नातकोत्तर उपाधि कयादीम्ह थ्वय्कः विशेषत नेपालय् कम्प्यूटर प्रविधियात कयाः प्रचार प्रसार यायेगुया नापनापं थुकिया न्ह्यलुवाः प्रशिक्षककथं ज्या यानावंम्ह खः ।