यल लाय्कुलिं पश्चिम स्वयाः वनेबलय् गाःबहाः त्वालय् लँया सिथय् खवपाखे हःखबहाः अवस्थित जुयाच्वंगु दु । थुगु बहालय् दुहां वनेगु त्वाथःया जवंखवं ततःधिकःपिं वहःया निम्ह सिंह दु । बहाःया लुखाय् बज्रसत्व व पञ्चमहाबुद्ध, प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वर, मुकुट, चामरयुक्त निम्ह भिक्षुपिं दु । थ्व लुखां च्वय् न्यापाःझ्याः छुनातःगु दु । मूलुखां दुने जवखवं फल्चा दु । थन जवपाखे महाकालया मूर्ति दु ।
थन उत्तराभिमुखया स्वतँ पौ दुगु स्वतँजाःगु क्वाःपाःद्यःया देगः दु । छचाःलिं नितँजा यानातःगु बहाःछेँ दु । क्वाःपाःद्यःया मूलुखा न्ह्यःने त्वाथः जःखः किसिया द्यःने सिंहनाद लोकेश्वर नापं सिंह निम्ह दु । जवपाखे फलय् गं छगः दु धाःसा खवपाखे कुमारी तयेत थाय् दयेकातःगु दु । मूलुखाया जवंखवं सारिपुत्र व मौदगल्यान दु । थ्वयां जःखः च्वंगु झ्यालय् बज्रपाणी व खड्गपाणीया चित्र दु । मूलुखा फुसय् लीया तोलं दु । दुने थुगु संघया क्वाःपाःद्यः अक्षोभ्य बुद्ध दु । देगःया न्हापांगु तल्लाय् दथुइ पञ्चबुद्ध तयातःगु पञ्चझ्याः तयाः दथुया झ्यालय् तोलं छगू नं दु । थुकिया जवंखवं तोलं लिसें निपाः झ्याः दु ।
पञ्चझ्याः च्वसं लुं सियातःपिं पञ्चबुद्ध न्याम्ह व जवंखवं प्रज्ञापारमिता, षड्क्षरी, लोकेश्वरया मूर्ति झ्वःलाक तयातःगु दु । थ्वया जवंखवं निम्ह भिक्षुपिनि मूर्ति दु । खवपाखे तोलं दुगु स्वर्णपत्र छपाः दु । च्वय्च्वंगु तँय् त्रिखाझ्याः छपाः व जवंखवं चिचीपाःगु तिकिझ्याः निपाः दु । हरेक तल्लाय् त्वानाःसिँ तयातःगु दु ।
म्हुतःपतिइ फय्गं दु । देगःया दकलय् च्वय् लुं सियाः पली भगिनय् द्यःने छत्र नापं लुं सियाः चैत्य स्वंगःया गजू तयातःगु दु । थ्व बहाया छचालं थाय्थासय् लुखा छुनाः थुकिं च्यय्या तल्लाय् त्रिखाझ्याः, सँझ्याः, तिकिझ्याः आदि छुनातःगु दु । देगःया खवपाखे तःधिकःपिं ल्वहंया वज्रसत्व, मन्जुश्री व बसुन्धाराया मूर्ति दु । थन द्यःपाः देनेगु फल्चा व धर्मागारया रूप वियातःगु फल्चा निगू नं दु । क्वाःपाःद्यःया न्ह्यःने चैत्य, थुकिं न्ह्यःने झ्वःलाक धर्मधातु मण्डल, परिभोग चैत्य, वज्र व मेगु निगः धर्मधातुमण्डल दु । क्वाःपाःद्यःया फुसय् आगं क्वथा व देगःया खवपाखे दिगी छेँ दु ।
हःखबहाःया पुलांग अभिलेख मध्ये ने.सं. २६९ या ताडपत्र, ५०५ या ताडपत्र, ने.सं ७७६, ९५९, १०५४, १०५५ या अभिलेख दु । हःखाबहाः, मूबहाः मध्ये छगू खः । थन झिंछम्ह आजुपिनिगु नेतृत्वय् संघया सदस्यपिं (२५२) म्ह दक्व मुनाः थन यायेमाःगु धार्मिक एवं सांस्कृतिक ज्याझ्वः नित्य पूजा, आरति पूजा, नामसंगीति ब्वनेगु, तुतः ब्वनेगु, द्यःख्यः चायकेगु, पूजा, फयेगु, गम्बासिँ थायेगु, माजं वनेगु, द्यःपाः देनेगु, दिगी आगमय् पाः फयेगु, न्हिकं यायेगु, दशमी पूजा यायेगु, दत्तपूजा यायेभु, पायो पिहां वयेगु, हःखबाहाः संघयाम्ह कुमारी यायेगु, कुमारी देवीयात पर्वपर्वय् जुइगु कुमारी पूजाय् यंकेगु, दिपंकर बुद्ध लँ स्वयाः हयेगु आदि थाना वयाच्वंगु दु ।
ताहाःसिँ माथं वंकेत बसिला व रन्धा छायेत तप्यं चिं तयेत छ्यलीगु ताःहाकःगु व तपुगु हाकु सुका हे हं खि खः । सिँया हाकः (Length) पाखें चिं तयेत छगू सि व मेगु सिइ सुका तन्के यानाः कतांचां तिक तिक दायाः चिं तयेगु याइ । छपुगु सुकाय् हाकुगु रंग दइ ।
हँय् पंछि जातया प्राणी खः । थुमि लखय् च्वने न्ह्याली । थुमिसं नसा नं लखय् त्वाररर यानाः नये ययेकी । माःगु जक घुतकाः म्वाःगु फुकं ल्ह्वयाछ्वइ । पिलि थें ज्याःगु लां तुतिइ पतिं प्यपुना च्वनी । लखय् ल्यहें पुइत थुकिं ग्वाहालि याइ । लखय् न्यासि वनाः ब्वयेफुपिं हँय् नं दु । न्यासि वनीबलय् यकें धिकें जुइपिं नं दु । थज्याःपिं ब्वां वनेगु व ब्वये नं फइ मखु । ब्वये फुपिं ब्वां नं वनेफइ ।
जुजुहँय्
तःधिकःगु जातया हँय् । तुइसे च्वनी । त्वाः म्हासु उनया जुइ । मिखाया नापं हाकुइ । ककु ताःहाकः जुइ । चाःचाः हीकेफइ । म्हधिकःयात ल्वयेक तुति ताःहाकः जुइ मखु ।
बरेहँय्
तुयू जातया हँय् । जुजुहँय्सिकं चीधिकः जुइ । तग्वारा जुइ । त्वाः पतिचिं थें जुयाः तबाला जुइ । त्वाः व तुतिया उन ह्याउँसे च्वनी । त्वाःया च्वसं मिखायाथाय् हाकुइ ।
लःहँय्
लखय् च्वनीम्ह हँय् । तःधिकःपिं व चीधिकःपिं यानाः यक्व जातया दइ । तातापाक ब्वयेफइ । लःया द्यःने चुल्ल चुल्ल न्यासि वने थें यानाः वनेफइ । लखय् दाइपिं न्या व कीचात लानाः नइ ।
सादाहँय्
छेँय् लहिनातइपिं हँय् । तुति चिहाकः जुइ । ब्वांवने फइ मखु । बाजात तःधिकः जुल धायेव छ्यं वाउँइ, न्हिप्यनय् क्वलःपा दइ । माहँय्या सः तसः व बाहँय्या सः चिसः जुइ ।
हँय् लहिगु ज्या याइपिन्त हँय्पू धाइ । थ्व ज्यायात थाकुगु ज्या कथं कयातःगु दु । हँय् जये यंकेत कुबियाः यंकेमाः । छन्हु म्हाल धकाः धायेदइ मखु । छम्हसिया मलाःसा मेम्हसिनं जूसां यायेमाः । यंके मलाःसा छेँय् हे लखय् म्हितकाः जूसां नकेगु याइ ।
हँ्य्पूतय् माखा छम्ह निम्ह नं लहिनातइ । कुकू च्वन धायेव हँय्खेँ अप्वः व खाखेँ छद्धगः निगः तयाः खासा बी । मचा थ्वल धायेव खाया मचा जक कताकाः हँय् जक अलग्ग यानाः थःपिसं बिचाः याइ । मचाचानि बलय् अथलय् लः तयाः बाय् गनं नं लः कुनाः लखय् म्हितकाः नसा नकेयु याइ । भचा ब्वलन धायेव कुबिया जय् यंकी । अथे जुयाः खायां ब्यं हँय्यां ब्यं हँय्पूया मब्यं धायेगु याइ ।
हँय्यात न्यासिकी मखु । न्यासिकलकि खेँ थ्वइगु पाः जुइ । जय् यंकेत क्वय्ली तयाः कुबिया यंकी । लिकाये तयेगु यायेत ककुइ ज्वनाः ल्ह्वनी । मचा बलय् याउँसे च्वंसां ब्वलना वःलिसे झ्यातुयावइ । न्हिं न्हिं भचा भचा अप्वः झ्यातुइ । अथे जुयाः गुलि कुबीफु उलिया ल्याखं जक लहीगु याइ ।
लः दुथाय् हँय् जय्गु याइ । पुखू, ध्वप व वाब्वय् नं जय्गु याइ । लखय् दइपिं न्या, संखूचा, हँय्चा नाः व की नकेगु याइ । चिधिकःपिं हँय् जय् यंकबिलय् नवःचा तीगु भय्दइ । ततःग्वःगु द्यां व द्वंबः दुथाय् नवःचा दयेगु याइ । थज्याःथाय् जय् मालीबलय् भचा होस यानाः जय्गु याइ । हँय्या खिं छाये यः । वाब्वय् जइबलय् खि फानातल धायेव तुकाज्या याइपिन्त छाइ । अथे जुयाः बुँथुवालं खन धायेव हँय् जय्के
मबीगु याइ ।
बाहँय् लाया लागि व माहँय् खेँय्या लागि लही । खेँय् व हँय् मियाः हँय्पूतसें आय् श्रोत दयेकी । नेवाः समाजय् हँय् व हँय्खेँया अलग्ग हे पहिचान दयेगु याः । देखा दुपिसं खा व खाखेँय् मछ्यसे हँय् व हँय्खेँ छ्यली । खा व खाखेँय् यंके मजिउपिं द्यःपिनताथ् नं हँय् व हँय्खेँय् हे यंकेगु याइ ।
काजि हंसमान सिंहया जन्म अबु काजि तुलसीमान सिंह व मां गणेकुमारी सिंहया कोखं ने.सं १०४० य् येँया भोटेबहालय् जूगु खः । राजदरबार सेवाय् कार्यरत जुयादीम्ह हंसमान सिंहयात अन काजिया दर्जा बियातःगु जूगुलिं वय्कःयात काजि हंसमान सिंह धायेगु जूगु खः । उगु इलय् दर्शन विषयय् एम.ए यानादीम्ह हंसमान सिंह नेपालभाषाया छम्ह कवि नं खः । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषं नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्कलं नेपालभाषाय् कविताया नापं दर्शन सम्बन्धी सफू, च्वखँ आदि च्वयाझाःगु दु ।
वय्कःया पिदंगु सफू खः – थः म्हसीगु मू लँपु (काव्य, ने.सं ११११), लुमन्ति छपासः (ने.सं ११११) आदि । नेपालभाषाय् थःत छम्ह दार्शनिक कवि कथं म्हसीकादीम्ह काजि हंसमान अद्वैत वेदान्त शास्त्र थेंजाःगु गहनगु विषययात नं थःगु मां भाषं सरल ढंगं ध्वाथ्वीक विवेचना यानाः ब्वया झाःम्ह स्रस्ता खः ।
काजि हंसमानं थःगु जीवनकालय् तत्कालिन सरकार पाखें जक मखु थीथी देश गथे बेलायत, फ्रान्स, स्पेन आदिपाखें नं तःगु पदक व सम्मान कायेखंम्ह छम्ह नेवाः खः । वय्कलं प्राप्त यानादीगु थज्याःगु छुं पदक व सम्मान खः — त्रिभुवन प्रजातन्त्र श्रीपद (छगूगु), गोरखा दक्षिणबाहु (छगूगु ), विशेष सेवा पदक आदि ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया च्वमि नापं भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु हंशराज शाक्य नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं. १९३७ कार्तिक कृष्ण पक्षय् भोजपुर जिल्लाया खिकामाछा बजारय् जूगु खः । वय्कः ज्योतिष खः । वय्कलं फुकंसित हे न्हिइका च्वनादीगुलिं सकसिनं वय्कःयात हास्या धकाः धाइ । वय्कलं घडियागु हिसावं उबले कविता च्वयादिल । अथेहे खिकामाछा बजारया वर्णन यानाः कविता च्वयादिल । वय्कः वि.सं.१९९३ श्रावण अष्टमि कुन्हु दिवंगत जुयादिल ।