स्वयेकी । त्यप थुइत त्यप स्वयेक गंकेया लागि फ्वसिइ लः दायेकाः उकी त्यप भपुयाः क्वाकी । त्यपय् लुसि थीकाः लुसि पुत धायेव हाये गाःगु यानाः लिकयाः ख्वाउँकी ।

नेपालभाषा काव्य विधाया थीथी प्रकार मध्ये छगू नविनतम प्रकार हाइकु नं खः। स्वंगू पंक्तिइ झिंन्हय्गः आखःया (५ + ७ + ५) काव्यिक रुप जुयाच्वंगु हाइकुया उत्पति झिंन्हयगूगु शदिइ जापानया महान च्वमि मात्सुओ बासो पाखें जूगु व अनहे विकास जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यय् नं हाइकुयात दुथ्याकेगु कतः ईश्वरानन्द पाखें जूगु खःसा थुकियात समीक्षकपिंसं हाइकुया वास्तविक प्रयोगु कथं काःगु मदु । बरु तवः मरुया ने.सं १११३ य् पिदंगु नेवाः हाइकुयात नेपालभाषाया न्हापांगु हाइकुया सफू कथं कायेगु याःगु दु । तर तवः मरु नेपालभाषाया न्हापांम्ह हाइजिन कथं स्थापित जूसां वय्‌कलं थ्व क्षेत्रयात निरन्तरता बीगु प्रतिवद्धता क्यनेगु ज्या धाःसा यानामदिल । तवः मरु धुंकाः पिदंम्ह मेम्ह हाइजिन बिमल ताम्राकार खः । वय्‌कलं तिलकता स्वां (ने.सं ११११), जीस्वां (ने.सं १११३), साकुरा (ने.सं १११५) आदि छगूयां लिउ मेगु हाइकु सफू पिकयाः हाइकु च्वज्याय् प्रतिवद्धता क्यनादीगु जक मखु हाइकु गथे जुइमाः हाइकु गथे च्वयेगु (ने.सं ११२६) आदि थेंज्याःगु हाइकु सम्बन्धी सैद्धान्तिक जः ह्वलीगु सफू नं पिकयादिल । बिमलयां ल्यू हाइकु च्वइपिं मेमेपिं च्वमिपिं गथे— सौरभ शाक्य, कृष्ण्भक्त बोडे, दया खड्गी, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, आनन्द जोशी, सुरेश प्रधान, अगिव बनेपाली, राधाकृष्ण श्रेष्ठ, रीता महर्जन, अन्जना ताम्राकार, रजनी श्रेष्ठ, रामशरण महर्जन, रेणु श्रेष्ठ, सबिन महर्जन, रत्नकाजी ‘मन’, उर्मिला डंगोल, बिजयरत्न असंबरे, कृष्णमोहन जोशी, बद्री वेदना, दुर्गालाल श्रेष्ठ, तुयु पुं, शाक्य सुरेन, बुद्ध नेवाः, मिलन शाक्य, राधाकृष्ण श्रेष्ठ, रीता महर्जन, अन्जना ताम्राकार, धर्मराज राजकर्णिकार, ज्ञानबहादुर महर्जन मोक्षबहादुर अमात्य, पूर्णिमा शाक्य, मोतिशान्ति शाक्य, रीता प्रधान आदिपिं नं खनेदतसा हाइकुसम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञानया नापं नेपालभाषाया हाइकुया समिक्षा दुथ्याःगु इन्द्र मालीयागु हाइकु : छगू अध्ययन, हाइकुया लागा, झी हाजिन–झीगु हाइकु, कवि आनन्द जोशीया हाइकुया न्हूगु आयाम, न्हूगु दिशा, कृष्णभक्त बोडेया हाइकुया जातः, जिगु मिखाय्, थौंया हाइकु आदि सफू नं पिदन । हाइकुया सफू जक मखु नेवाः हाइकु निलापौ, स्वलापौ पत्रिका नं पिदन । अथेहे नःलि पत्रिकां तःकः हे हाइकु विशेषांक पिकयाः हाइकुया विकासय् तिबः बीगु यात । फलतः थौं थ्व ख्यलय् न्हून्हूपिं च्वमिपिं जक मखु मेमेगु विधाय् ल्हाः न्ह्याकाच्वपिं आपालं च्वमिपिंसं नं हाइकु च्वयेगु यानाहःगु दु । अझ कोविडया कारणं जूगु लकडाउनया सदुपयोग यायेकथं सुरेस प्रधानजुया संयोजकत्वय् हाइकु ख्यःया ग्वसालय् दिलबहादुर चित्रकारजुं कियादीगु किपायात कयाः फेसबुकय् वाःवाःपतिकं भर्चुअल हाइकु गोष्ठी यायेगु ज्या जुल गुकिं यानाः नेपालभाषाय् आपालं न्हून्हूपिं हाइकु च्वमिपिं नापं ब्वमिपिंत थ्व ख्यलय् सालेगु यात । भर्चुल जुइगु कारणं केवल थःगु देशय् जक मखु विश्वया कुंकुलामय् च्वंपिं नेवाःतय्‌त नं नेवाः भाषं हाइकु च्वकेगुली उत्प्रेरणा बिल । केशरमान ताम्राकार थेंज्याःम्ह बाखंमि, आनन्द जोशी थेंज्याःम्ह कवियात नं हाइकु च्वकेबिलसा, तिलकप्रकाश कायष्ठ थें ज्याथम्ह च्वमियात तकं हाइकुइ ल्हाः न्ह्याकेबिल । थथे भर्चुअल हाइकु गोष्ठीइ दुहांवःगु गुलि नं हाइकु दु उपिं फुक्कंयात हाइकु धायेज्यू वा मज्यू व थःगु थासय् दु तर थ्व भर्चुअल हाइकु गोष्ठीं केवल हाइकुया प्रचार प्रसारय् जक मखु नेपालभाषाया प्रचार प्रसारय् तःधंगु योगदान ब्यूगु दु । उकिं थ्व भुर्चुअल हाइकु गोष्ठीया नायः सुरेश प्रधान व तुयु पुंपिनिगु तःजिगु कुतःयात च्वमछासे मगाः । थौं नेपालभाषाय् दकलय् अप्वः न्हू च्वमिपिं दुगु विधा हाइकु जूगु दु । नापं थौंया नेपालभाषाया हाइकु प्रकृतिया विषयय् जक लुकुंबिना मच्वँसे थौंया समसामयिक जीवनया घाटप्रतिघाटयात नं आत्मसाथ यानाः न्ह्याःवनेगु याःगु दु ।

थ्व विहार ध्वाखाबहाःया निगूगू कचाबहाः खः । असनं न्हाय्‌कं त्वाःवनेगु झ्वलय्‌ खवय्‌ खुखाः न्हय्‌खाः छेँया दथुइ छगू गल्लीया चुलिंचू थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँ खनेदइ । प्यतँ जाःगु थ्व बहाःया क्वाःपाःछेँया छेलिइ उत्तराभिमुख जुयाः दना बिज्यानाच्वंम्ह विश्वव्याकरण मुद्राया मैत्रयबुद्ध पलिस्था यानातःगु दु । क्वाःपाःद्यया मू लुखाया न्ह्यःने निम्ह सिंह तयातल । मू लुखाया तोरणय्‌ न्ह्यथनातःगु ने.सं.७७१ या विवरणं विहारया ऐतिहासिक पक्षयात छुं भचासां अनुमान यायेत ग्वाहालि यायेफु । स्थानीयया कथं थ्व बहाः हर्ष धाःम्ह मनुखं दयेकूगु खः । अले न्ह्यःने अशोकचैत्य दुगुलिं बहाःयात हर्षचैत्य विहार धयावल । तोरंया च्वसंच्वंगु मातं तलाय्‌ स्वपाःझ्याः, जवंखवं याकःझ्याः, वयां च्वय्‌ त्वानाःसिँया क्वय्‌ झ्वलिं भगवान चिचिधिकःपिं द्यःया मूर्ति अगंलय्‌ पलिस्था यानातःगु खनेदु । तर थौंकन्हय्‌ न्याम्ह मध्ये स्वम्ह जक दनि । निम्ह तने धुंकल । च्वतँय्‌ कलात्मक विमानझ्याः दु । दकलय्‌ च्वय्‌ चिचिपाःगु पिने क्वःस्वये जिइक प्यपाः झ्याः व वयां जवंखवं कलात्मक त्वानासिँ दु । जस्तां पलिंचिनाः गजू छुनातःगु दु ।

बहालय्‌ क्वापाःद्यया न्ह्योनेसं अशोक चैत्य धकाः तुयु चिभाः छगः,मञ्जुश्री व पद्मपाणी पलिस्था यानातल । विहारया आयश्रोत मदुसां नित्यकर्मया निंतिं ध्वाखाबहाःया छगू कवःयापिं बज्राचार्य थन वयाच्वंगु दु । थन नियमित रुपं मेगु गतिविधि मजूसां पौस महिनाय्‌ दिसिपुजा याइगु परम्परा खनेदु ।

वा लयाः महायेकुसे निवाः निवाःत्या तक माँ माँनापं त्यनाः क्व वयेकाः ह्याउँसे हाकुसे च्वनेव वा दायाः हायेकेगु ज्यायात हाकुवाज्या धाइ। थ्व ज्यायात बुरांज्या बाय् हाकुबुरां नं धायेगु याः। पुजाविधि यानाः हाकुवा ज्या याइगु गुथि नं दु। विधि थाय्कथं पानाच्वनी।
हाकुवा ज्यां द्वंबः, धः बुंगाः सतीथाय्, व लः न्ह्यानाच्वनीथाय् नापं फोल्त÷उत तइ मखु। क्वथ्याःथाय् लाकाः नं तइ मखु। बुँक्वाःया प्यखेरं उलि हे सतिनाः खले दयेके छिंथाय् तइ। उत त्यनेथाय् दथुइलाक सु छम्हू आसन यानाः चकंकाः लाइ। थुकी वागुइँ लाकाः दादां वाब्व तयाः उत ग्वयाः दथुइ गाःवंथाय् दथु तयाः जायेकाः च्वका लुइकी।
हाकुवा न्हिनय् दाइ मखु। खलःपिं दक्वं चाःलानाः सन्ध्या ई फःचायाः द्यः ख्युंख्युं धायेकाः जक ज्या न्ह्याकेगु याइ। द्यः ख्युं मजूनिबलय् सन्ध्या इलय् बाय् न्हिनय् खले लायेगु याइ।
उतग्वः न्ह्याम्हसिनं नं काचाक्क क्वकाइ मखु। थाकुलि, नायः, कजि बाय् इमिसं उजं ब्यूम्हेसिनं भागि यानाः क्वकाइ। न्हापां ताबला लिकयाः क्वतबी। थुकियात द्यः भाःपियाः उकी द्यःने इंचा छपु स्वनी। थथे स्वनागु हतियार विरुद्ध सुनानं छुं याये फइ मखु धयागु बिश्वास यानाः मनोभावनात्मक रुपं उर्जा काइ। मालावन धाःसा उकिं हे प्रतिकार याइ।
ततःदा मयासे निम्ह स्वम्हसिनं पालंपाः यानाः वा दाइ। वा भचाभचा खायेवं द्वँ मुनेगु याइ। वा हायेके धुनागु दा क्वतबी। खलय् च्वंपिन्सं थुकियात म्हू चिनाः पिने तइ। घाँय्म्वः थितुंथीक लिकाइ। म्हाइपु मजुइकेत दुइमदु सुइमदु खँ ल्हाइ। म्हुतु वाये दइ मखु। काचाक्क वःसा माफि फ्वनी।
उत तयातःथाय् क्वाइगु चां अदृष्य रुपं राप थहां वयाच्वनी धयागु मान्यता दु। लिपांगु दा लिकायेवं अन सुम्हू तयेगु याइ। स्वनातःगु हतियार व ताबला नं भागि यानाः क्वकाइ।
वा दाये क्वचायेकाः द्वँ मुनातःगु वाय् घाँय्म्वः दःसा लिकयाः यचुकी। वाद्वँयात सकलें चाःलानाः लक्ष्मी थीर जुइमा धकाः आशिकाः यानाः द्यः पुज्यानाः प्रसाद कयाः समय् नइ। नायः, थाकुलि, कजि बाय् इमिसं उजं ब्यूम्हं भिंगु आशिका यानाः पाथिं दानाः दोलाखःमुलिइ बाय् म्हय् वा थनी। छपाय् झिफाया दरं वा तयाः ल्ह्यइ। मनंतुना सिकं वा अप्वः वःसा कजिं फरमास नं याइ।

दुइमदु सुइमदु
अल्सि मचायेकेत ल्हाइगु छुं अर्थ मदुगु खँ। ज्या यायां त्यानुयाः अल्सि जुयावये यः। थज्याःबलय् ख्याः फाःपिन्सं अल्सि मचायेकेत उगुंथुगुं खँ ल्हानाः न्ह्यइपुकाः म्हाइपु तंकेगु याइ।

द्वंब्वः
चा द्वँ चिनाः थथ्यानाच्वंगु थाय्। घाँय्, झाः व सिमा बुयाच्वनी। बालीनाली छुं याइ मखु। भुवाः कथं म्हसीका दुपिं नवःचा, छुँ, ताहाः आदिं गः दयेकातइ।

बुंगाः
लः मुनाच्वनीगु गाः। बुँ फाँटय् थाथ्थासय् बुंगाः दयेकातइ। गनं स्थायी जूसा गनं अस्थायी जुइ। माय् लः बीत थन हे लः काइ। लः बांलाःथाय्यागु त्वनेगु नं याइ।

हायाः बुकातःगु जा । छछः धाइ । चकंक हिलाः ख्वाउँल धायेव मना वालाः उतिग्यंक संकाः क्वंचाय् तयाः क्ववयेक त्यनाः प्वक दयेकी ।

हारति हर् मूल खँग्वःपाखें वःगु खः । उकिया अर्थ हरण याइम्ह धैगु खः । हारतियात जटाहरणी नं धाः । बौद्ध साहित्यय्‌ दुःख, शोक, रोग, भय, अशिक्षा व अज्ञानता हरण याइम्हकथं कयातःगु दु । हारतियात हरितया सन्तान, सःया भक्त, हरित रंग, कश्यप ऋषिया काय, यदुया काय धयातःगु दु । हारति यक्षणी खः । जन्म जूगु इलय्‌ अविरति धैगु नां तयातःगु खः । हारति कुबेरया कलाः, न्यासःम्ह मचाया मां, मस्त हरण यानाः यनीम्ह कुबेरया राज्यय्‌ ज्या याइम्ह पाचिंक यक्षया कलाः खः । बुद्धधर्मया शरणय्‌ वयेवं हारति झिंनिदँतकया मचातय्‌त पालनपोषण याइम्ह रक्षक देवीया रुपय्‌ स्थापित जुल । हारतिया मूल देगः स्वयम्भू चैत्यया उत्तर पश्चिमय्‌ रत्नपीठय्‌ पलिस्था यानातःगु दु । हारतिया धारणा गबलय्‌ ब्वलन धैगु स्पष्ट मजू ।

हारतियात तःकै वइगु इलय्‌ सितलाया रुपय्‌ नं पूजा यानाच्वंगु सीदु । नेपालय्‌ हारतिया मूर्ति प्यंगू शदीपाखें विकास जूगु सीदु । हारतियात रक्षक देवीया रुपय्‌ पंचरक्षा सफुलिइ ब्वयातःगु दु । उकिं हारतियात अजिमा मां धायेगु याइ । हारति मां मनूयाके दुब्यूम्ह मनूयात हारति मां दुब्यूगु धाइ । हारति दुब्यूगु इलय्‌ विरामी जूपिन्त वासः यायेगु यानाच्वंगु दु । मूर्तिया रुपय्‌ क्यनेमाःसा हारतियाके न्याम्ह मचानाप च्वनाच्वंगु क्यनी । धनभाजु, धनमय्‌जु, वासिंभाजु, वासिंमय्‌जु, जिलंभाजु क्यनेगु याइ । हारतिनाप स्वापू दुगु म्ये नेपालभाषाया धार्मिक साहित्यय्‌ चिनातःगु दु । यक्व विरामी जुइपिं मनूतय्‌ मचातय्‌त हारतिं रक्षा याइकथं

हारतिया मचातनाप त्वाय्‌ चिंकेगु चलन दु । त्वाय्‌ चिनेधुंकाः दच्छिया छकः कलःपुजा वय्‌गु याइसा झिंनिदँ दतकि त्वाय्‌ फ्यनेगु याइ । त्वाय्‌ चिनातःगु ईतक मचायात चिपनिप छ्यासमिस याइमखु । हारतियात नेपालय्‌ तःकै लंकीम्ह द्यःया रुपय्‌ काइ ।

नेवाः संगीतय्‌ सूरबाजंकथं यक्व छ्यलाबुला दुगु आधुनिक बाजं खः– हार्माेनियम । हार्माेनियम सिँया बाकस थज्याःगु बाजं खः । परम्परागत नेवाः बाजं मखुसां सलंसः दँनिसें भजन व आधुनिक नेवाः संगीतय्‌ लोकंह्वाःगु थ्व बाजंयात बोलिचालिया भासं हार्बिन व थाइम्हसित हार्बिनचि धायेगु चलन दु ।
छपा ल्हातं पंखा संकेगु हार्माेनियम थाइबलय्‌ हार्बिनचिं मुलापतिं थ्यानाः फ्यतुनाः थ्व बाजं न्ह्यःने बाय्‌ सिथय्‌ बँय्‌ तयाः थाइगु खः । छपा ल्हाःतिं थायेगु हार्माेनियमय्‌ तुयूगु व हाकुगु यानाः ४२ गू तक पर्दा दइ । पंखा संकलकि हार्माेनियमया बाकस दुने फय्‌ जाइ । ल्हाःया पतिंचां हार्माेनियमया पर्दा तिलकि उकिया ह्वः चाली । ह्वतं पिहां वःगु फसं उगु पर्दाह्वःलिसे स्वानाच्वंगु धातुया रीड सनाः सः पिज्वइ । रीडयात थीथी सुर पिज्वइकथं दयेकातःगु दइ ।
दकलय्‌ न्हापा हार्माेनियमया विकास सन् १९४० पाखे फ्रान्सया पेरिस शहरया अलेक्सान्दे्र फ्राँस्वाँ दिबाइनं ( Alexandre–Francosis Debain) याःगु खः । तजाःगु मेचय्‌ फ्यतुनाः निपा तुतिं पंखा संकाः निपा ल्हातं थायेगु थ्व हार्माेनियम धयागु पियानोया चिग्वःगु रुप खः । बँय्‌ फ्यतुनाः छपा ल्हातं पंखा संकाः मेगु ल्हातं पर्दा तियाः थायेगु कथंया चिग्वःगु हार्माेनियम भारतया द्वारकानाथ घोषं विकास याःगु खः ।
थौैंकन्हय्‌ नेपाः लगायत दक्षिण एशियाय्‌ थुगु किसिमया हार्माेनियम हे यक्व छ्यलाबुलाय्‌ खनेदु । लिपांगु इलय्‌ यक्व ताजिया हार्माेनियमया विकास जुल । गथेकि छझ्वः जक रीड दुगु हार्माेनियम, तःगू रीडझ्वः दुगु हार्माेनियम, स्वरमण्डल दुगु हार्माेनियम, २२ गू श्रुतिया हार्माेनियम, स्केल हिले ज्यूगु हार्माेनियम आदि । सःया ल्याखं मिजं व मिसापिनिगु निंतिं सः ल्वयेक ‘मर्दाना’ व ‘जनाना’ धकाः नं निथी हार्माेनियम दु ।
यूरोपय्‌ विकास जूगु हार्माेनियमया सः थौंकन्हय्‌ अन स्वयां नेपाः लगायत दक्षिण एशियाया देसय्‌यक्व थ्वयाच्वंगु दु । भजनलिसें हिन्दुस्तानी शास्त्रीय संगीत, गजल, सूफी संगीत, कव्वाली, नाट्य संगीत आदि विधाय्‌ हार्माेनियम मदयेकं मगाःगु बाजं जूगु दु धाःसां पाइ मखु । नेपाःया नेवाःतय्‌गु हरिभजन, धल्चा भजन, रास भजन, रामायण भजन, ज्ञानमाला भजन, मृदङ्ग भजन आदि भजनय्‌ मे हालेत मू सूरबाजं हे हार्माेनियम खः । अथेहे नेपालय्‌ शास्त्रीय संगीत व थीथी आधुनिक संगीतय्‌ नं हार्माेनियमया छ्यलाबुला यक्वं खनेदु । बिस्कं कथंया सूरपद्धति दुगु परम्परागत नेवाः संगीतय्‌ भ्त्रगब ित्झउभचबmभलत क्अबभि दुगु हार्माेनियम छ्यले मज्यू धाइपिं नं छथी संगीतज्ञपिं दु ।

नेपाःया विशिष्ट हार्बिनचि
नेपालय्‌ विशिष्टकथं हार्माेनियम थाइम्ह वाद्य शिरोमणि गणेशलाल श्रेष्ठया नांजाः । वय्‌कलं छपाल्हाःतिं, निपाल्हाःतिं, न्ह्यःखतं, अःखतं, दनाः, द्यनाः, भ्वपुइकाः अनेक किसिमं चमत्कार थें हार्माेनियम थानादी । वय्‌कलं मिखां मखंसां थुकथं हार्माेनियम थानाः भारतया पण्डित विष्णु नारायण भातखण्डेयात नं प्रभावित यानादीगु खः ।्

तग्वःगु चाभारा । म्हुतुप्वाः १४— १६ इञ्चति दयाः चकनी । हः भचाभचा दइ । ककु ती । दथुइ भचा तचाः जुइ । प्यं ग्वल्लाः थें जुयाः दथुइ लाक ६—७ इञ्चति व्यास दुगु ह्वः छह्वः दइ । उकिया छचाःलिं १ इञ्चति व्यास दुगु भिंmनिह्वः दइ । हरेक प्यह्वःया दथुइ भचा थाय् खालि जुइ । खालिथाय् दुनेपती ग्वःचा ग्वःचा थकया तइ । मि दुइत हासिइ गुलु तइबलय् थ्व ग्वःचा गुलुया ख्वः थें जुयाः कः दायाः वइगु हा थहां वये छिंक ह्वः दइ ।