साहित्यया थीथी विधामध्ये समालोचना नं छगू खः । विश्व साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्याःगु आपालं लिपा हे जक नेपालभाषा साहित्यय् समालोचनाया परम्परा न्ह्यात । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया पूर्वाभास ब्यूगु न्हापांगु सफूया रुपय् ख्वपया जुजु जगज्योति मल्लया (ने.सं. ७३३–७५६) इलय् रचना जूगु संगितचन्द्रयात कायेगु याः । थ्व भरतया ‘नाट्यशास्त्र’ सम्बन्धी नेपालभाषाया टीका व्याख्या दुथ्याःगु ग्रन्थ खः । थ्वयां लिपा पुनर्जागरणकालय् धर्मादित्य धर्माचार्यं (ने.सं.१०२२ —१०८३) तत्कालिन बुद्ध धर्म व नेपालभाषा पत्रिकाय् ने.सं १०४७स पिदंगु नेपालभाषा व थ्वया साहित्य (दँ ३, ल्याः ३-४)’ नांगु शोधमूलक च्वसुयात नेपालभाषाया समालोचनाया प्रारम्भिक पलाः कथं कायेछिं । थ्व च्वसुइ धर्मादित्य धर्माचार्यं तत्कालीन घण्टाघर पुस्तकालयय् च्वंगु नेपालाभाषाया सफू अध्ययन यानाः अन दुगु सफूया सरसरी धलः जक मब्वसे उकियात विधागत रुपं विषयगतरुपं ब्वथलाः व्याख्या विश्लेषण व पारख नं यानातःगु दु । थ्वयां लिपा महाकवि सिद्धिदास अमात्यया (ने.सं. ९८७–१०५०) ने.सं. ९३६ स सरल छन्दबोध व ने.सं. १०४७ स शूक्ष्म छन्दबोध निगू पूर्वीय सैद्धान्तिक समालोचनाया सफू (ने.सं. १०८७ ) पिदंगु खः । थ्व बाहेक थ्व कालय् व्यवहारिक समालोचना च्वयेगु कुतः गनं जूगु मदु ।
नेपालभाषाय् वास्तविक समालोचनाया प्रादुर्भाव ने.सं. १०६७ य् रत्नध्वज जोशीया तत्कालिन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु धर्मोदय कहानित नांगु (धर्मोदय २१/२२ अंकय्) च्वसु निसें जुल । थ्व धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु थीथी च्वमिपिनिगु २३ पु बाखंयात कयाः समिक्षा यानातःगु व्यवहारिक समालोचनाया च्वसु खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदय पत्रिकाय् थ्व च्वसु पिदने न्ह्यः हे वय्कः नेपाली भाषाय् छम्ह समालोचक कथं परिचित जुइधुंकूम्ह च्वमि खः । रत्नध्वज जोशीया धर्मोदयया कहानीत च्वसुं उगु इलय् समालोचनाया ज्या धैगु च्वमिपिनिगु मचाःमगाःगु जक खँ न्ह्यथनेगु खः धैथे आभास ब्यूगु दुसा समालोचक तकं लेखकपिं हतोत्साही जुइ धकाः निर्भिक रुपं निर्णय बीत ग्याःगु खनेदु । थथे धर्मोदय पत्रिकाय् रत्नध्वजया समालोचनाया च्वसु पिदने धुंकाः स्वय्म रत्नध्वजया लिसःया लिसः नांगु मेगु समिक्षात्मक लेख पिदनसा मेमेपिं समालोचकपिं गथे— आदिवज्रया आलोचना रामहरि जोशीया केदारमान व्यथितया काव्य साधना, माधवलाल कर्माचार्यया सीस्वांया विषयलय् छत्वाःचा खँ थेंज्याःगु स्यल्लाःगु समालोचनाया च्वसुत पिदन । थुकथं नेपालभाषाय् समालोचना साहित्यया सुत्रपात यायेगुली धर्मोदय पत्रिकाया महत्वपूर्ण थाय् दु।
देशय् २००७ सालया राजनैतिक हिलासू लिपा थौंकन्हे (ने.सं. १०७१), नेपाल (ने.सं.१०७२), पासा (ने.सं.१०७३), जः (ने.सं.१०८३), सितु (ने.सं.१०८४), झी (ने.सं.११७८), नसंचा (ने.सं.१०८१), तिकिझ्याः (ने.सं.१०८१), जः (ने.सं.१०८३), सितु (१०८४), ज्वलान्हाय्कं, शान्ति विजय (ने.सं.१०८९), लबु (ने.सं. १०९३) आदि थीथी साहित्यिक पत्रिका पिदन । थ्व थीथी पत्रिकां रत्नध्वज जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, रामहरि जोशी आदिपिं नापं माणिकलाल श्रेष्ठ, आशाराम शाक्य, चित्तरञ्जन नेपाली, धूस्वां साय्मि, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, चित्तधर हृदय, सिद्धिचरण श्रेष्ठ आदिथें ज्याःपिं वौद्धिक व्यक्तित्वपिंत नं समालोचनाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकेबिल । थ्व समूहया गुलिं समालोचकपिं अंग्रेजी साहित्यया नं ज्ञाता जूगुलिं पाश्चात्य समालोचनाय् खनेदुगु न्हून्हूगु प्रयोग गथे प्रयोगवादी, प्रभाववादी समालोचनाया प्रयोग नं माधावलाल थेंज्याःपिं समालोचकपिं पाखें नेपालभाषाय् दुथ्यन । फलतः न्हापा खनेमदुगु यर्थाथवादी, प्रगतिवादी समालोचना नं नेपालभाषाय् विस्तारं खनेदयावल । समयया ह्यूपाः लिसें न्हापा पिदंगु गुलिं पत्रिका दिनावनसा गुलिखे न्हून्हूगु पत्रिका नं पिदन । फलतः थज्याःगु पत्रिकां जनकलाल वैद्य, झुलेन्द्रमान प्रधान, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, सुन्दरकृष्ण जोशी, पुष्पबहादुर चित्रकार, इन्द्र माली, नर्मदेश्वरमान प्रधान, जगदीश चित्रकार आदि थेंज्याःपिं समालोचकपिं पिकाल । थीथी पत्रिकाय् थ्वय्कःपिनिगु समालोचनाया च्वसु जक मखु सफूया रुपय् रत्नध्वजया हे सम्पादनय् साहित्य सुलचं (ने.सं.१०७२), थेंज्याःगु थीथी च्वमिपिनिगु न्हापांगु समालोचनाया संग्रह पिदनसा, झीगु साहित्य (ने.सं.१०७४), तुतां (१०८३), काव्यया स्वभाव (१०८७) नःलि कविता छगू विवाद (१०८७), नःलि स्वना (१०८७), सत्यसतिया विवेचना (१०८७), समालोचनाया सिद्धान्त (१०८८), सौन्दर्य व आलोचना ने.सं. (ने.सं.१०९२), नेपालभाषा साहित्यया तिसा (१०९५), बाखं समालोचना (ने.सं.१०९५), झीगु साहित्यय् बाखं (ने.सं.१०९७), सिकःमिया स्वाने (ने.सं.१०९८) आदि थेंज्याःगु सैद्धान्तिक नापं व्यावहारिक समालोचनाया संग्रहया सफू पिदन । उकी मध्ये दकलय् चर्चित व स्यल्लाःगु समालोचना मुनाय् डा. कमलप्रकाश मल्लया (सं) नःलि स्वना, सिकःमिया स्वांने, प्रा.माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनया सिद्धान्त जनकलाल वैद्यया सत्यसतिया विवेचनायात कायेगु याः।
अथेहे थुगु इलय् (ने.सं १०८७) आलोचकपिनि दथुइ आलोचना प्रत्यालोचना नं जुल । नःलि कविता संग्रहलय् द्थ्याःगु कवितायात कयाः समालोचकपिं रत्नध्वज जोशी, कृष्णचन्द्र सिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्लपिनि दथुइ जूगु आलोचना, प्रत्यालोचना तथा मध्यस्थता जूगु नेपालभाषा समालोचनाया ख्यलय् छगू न्ह्यथने बहःगु घटना खः । थथेहे मेगु घटना खः — च्वसापासां न्यायेकूगु सिद्धिदास सच्छिदँ बुंदिंया लसताय् (ने.सं १०८७) स्वम्ह विद्वानपिंत सिद्धिदासया जीवनया विविध पक्षय्— सिद्धिदासया जीवन दर्शन, सिद्धिदासया काव्य प्रवाह व सिद्धिदासया नेपालभाषाया काव्य सिर्जनाया धाः विषयय् कार्यपत्र प्रस्तुत याकेबिलसा भाजु जनकलाल वैद्ययात सिद्धिदासया सत्यसती सफूया विवेचना च्वकेबिल ।
ने.सं. १०८० निसें कलेजय् व ने.सं १०९७ निसें विश्वविद्यालयय् नं नेपालभाषा ब्वंकेगु जुसेंलि नेपालभाषा शिक्षण पेशाय् संलग्न जूपिं शिक्षक, विद्यार्थीपिं नापं मेमेपिं बौद्धिक व्यक्तित्वपिसं नं थीथी साहित्यिक कृतियात कयाः, समालोचनाया च्वसु नापं सफू पिकायेगु यानाहल । थथे समालोचना लेखनय् च्वसा न्ह्याकूपिं लेखकपिं खः प्रा.नर्मदेश्वर प्रधान, सिद्धिचरण श्रेष्ठ गिरिजाप्रसाद जोशी, शान्तहर्ष वज्राचार्य, काशिनाथ तमोट, प्रा. प्रेमशान्ति तुलाधर, शान्तहर्ष वज्राचार्य, मल्ल के सुन्दर, डा. पुष्पराज राजकर्णिकार, पूर्ण ताम्राकार, डा. चुन्दा वज्राचार्य, डा. चन्द्रमान वज्राचार्य, प्रेमहिरा तुलाधर, ओमकारेश्वर श्रेष्ठ, तुलसीलाल सिंह, मदनसेन वज्राचार्य, जनक नेवाः, डा. बालगोपाल श्रेष्ठ, डा. आनन्द जोशी, अर्पणा प्रधान, शरद कसाः, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ आदि खः । थ्व प्यंगू दशकया दुने साहित्यिक सिद्धान्त, साहित्यया इतिहास, काव्य सिर्जना प्रवृत्तिया नापं साहित्यया थीथी विधाय् रचित समालोचना सफू नापं यानाः २२ म्ह लेखकया बासःगुलिं नं मयाक समालोचनाया सफू पिदंगु दु । अथेहे थीथी संस्थापाखें थीथी च्वमिपिनिगु निबन्ध, बाखं, प्याखं आदि वैयक्तिक तथा सामूहिक संकलन कथं सफू पिदनेगु नं अप्वः जुयावल । थज्याःया सफुलिइ च्वयातःगु कमलप्रकाश मल्ल, माधवलाल कर्माचार्य, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्य, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, प्रेमबहादुर कसाः, चित्तधर ‘हृदय’ माणिकलाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु भूमिका नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासय् तःजिगु तिबः जूगु दु । अथेहे नेपालभाषाया स्नातकोत्तर विद्यार्थीपिनिगु शोधज्याया सन्दर्भय् पिदनीगु च्वसु व सफू नं नेपालभाषाया समालोचनाया विकासया निंतिं न्ह्यथनेबहगु पलाः जूगु दु ।
नेपालभाषा समालोचना साहित्य प्रारम्भ जूगु थौं न्हय्गू दशक पुले धुंकल तर थ्व विधाय् गुलि विकास जुइमाःगु खः जुइफुगु मदु । अथेहे थ्व विधाय् प्रतिवद्ध जुयाः निरन्तरता बीपिं च्वमिपिं नं म्हो जक दु । थथे पिदंगु समालोचनाया सफू मध्ये पूर्वीय साहित्य व पाश्चात्य साहित्य सिद्धान्त बारे झिगू व इतिहास बारे निगू त्वःताः मेगु व्यावहारिक समालोचनाया कृति कथं खनेदु । उकिं नं गद्य व आख्यान साहित्यया तुलनाय् काव्यनाप सम्बन्धित समालोचनात्मक कृति अप्वः पिदंगु दु ।