देशय् पञ्चायती व्यवस्था लागु जुसेंलि राज्यं छगू देय् छगू भाषाया नीति (एक देश एक भाषाको नीति) ज्वनाः देय्‌या मेमेगु मातृभाषायात थें नेपालभाषायात नं बहिष्कृत यायेगु ज्या जुल । २००७ सालया प्रजातन्त्र स्थापना लिसें रेडियो नेपालं प्रशारण यानावयाच्वंगु नेपालभाषा समाचार वाचन लगायत जीवन दबू थेंज्याःगु ज्याझ्वः नं बन्द यानाबिल । साहित्य सम्मेलन थेंज्याःगु साहित्यिक कार्यक्रम तकं याकेमबिल । पञ्चायती शासनया थज्याःगु दमनकारी भाषा नीतिं नेवाः समुदाययात आतंकित व आन्दोलित यानाबिल । थज्याःगु दमनया विरोधय् तत्कालीन ल्याय्‌म्हतय्‌सं त्वाःत्वालय् वाःवाःपतिं साहित्य सम्मेलन यानाः भाषिक आन्दोलन न्ह्याकल । थज्याःगु साहित्य सम्मेलनं पुलांपिं लेखकपिनि च्वसा परिमार्जित जुइकेबिलसा न्हूपिं आपालं च्वमिपिं नं बुइकल । फलत असंन्तोष, आक्रोश व व्यंग्य हे तत्कालीन कविता, बाखं, च्वखँया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । अथेहे काव्य साहित्यय् टी. एस. इलिएट, इजरा पाउण्ड थेंज्याःपिं अंग्रेजी कविपिंसं प्रयोग याःगु आधुनिक कविता प्रवाह व लु शुन, माओत्सेतुंग आदिपिंसं प्रयोग याःगु प्रगतिवादी प्रवाह नेपालभाषा काव्यय् नं नापनापं थ्वहे इलय् दुथ्यन । थ्वहे कथं प्रतिकात्मक अभिव्यक्ति, परम्परागत मूल्य मान्यताप्रति अनास्था, वर्तमानप्रति असन्तोष आदि तत्कालीन काव्यया मूलभूत प्रवृत्ति जुयाबिल । पूर्ण वैद्य, आनन्द जोशी, रमेश मधु, योगेन्द्र प्रधान, बुद्ध साय्मि, श्यामसुन्दरु सैंजु, इन्द्र माली, पुष्पबहादुर चित्रकार, पुष्परत्न तुलाधर, पुष्पराज राजकर्णिकार, त्रिरत्न शाक्य, सत्यभामा माथेमा आदि थ्व प्रवृतिया अग्रज कविपिं खःसा थ्व हे क्रमय् नातिवज्र, नवीन चित्रकार, नर्मदेश्वरमान प्रधान, भगतदास श्रेष्ठ, प्रतिसरा साय्मि, शाक्य सुरेन, सुधीर ख्ववि, श्रीराम श्रेष्ठ, वसन्त महर्जन, नारद वज्राचार्य, सुदन खुसः, रामभक्त कायष्ठ, श्यामलाल दिवाकर, महेन्द्र कायष्ठ, शैलेन्द्र श्रेष्ठ, अमोघ ताम्राकार आदि कविपिं नं खनेदत ।

बाखं विधाय् न्हापा खनेदुपिं बाखं च्वमिपिनिगु बाखं गथे पूर्णदासया न्हूधाः, मथुरा साय्मिया जि हेरा, कस्ति, फणिन्द्ररत्न वज्राचार्यया च्वापुया जः आदि थेंज्याःगु बाखं पिदनसा हितकरवीर सिंह कसाःया अगिंमथः, यज्ञरत्न धाख्वाःया सारी, सुवर्ण केशरीया गुंच्व मूपुली आदि बाखं सफू पिदन । हरिशंकर रञ्जितकार, राजा शाक्य, सुवर्ण केशरी, गम्भीरमान मास्के, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, दुर्लभलाल सिंह, केशरमान ताम्रकार, नर्मदेश्वर प्रधान, मंगलदेवी स्थापित, मोतिलक्ष्मी शाक्य, मनदेवी तण्डुकार, अष्टमुनि गुभाजु, अमोध ताम्राकार, ध्रुव मधिकर्मि, सुलोचना मानन्धर, सुशीला मानन्धर, केदार सितु, केशवमान शाक्य, श्यामदास कुमाः, अमीर रत्न ताम्रकार, बालगोपाल श्रेष्ठ, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, उद्धव मास्के, लोचनतारा तुलाधर, रीना बनिया, सरस्वती तुलाधर, शशीकला मानन्धर, भवानी तुलाधर थेंज्याःपिं पुलांपिं नापं न्हून्हूपिं बाखं च्वमिपिंसं नं बाखं च्वयेगु यानाहल । फलतः सामाजिक कुरीति, सुधारया सन्देश बीगु जक बाखं मखु मनोवैज्ञानिक, नारीमुक्तिया चेतं प्रभावित बाखं नं खनेदत । शैली व प्रस्तुती चेतना प्रवाह, फ्लासबाय्‌क थेंज्याःगु न्हापा उलि खनेमदुगु प्रयोग बाखं व उपन्यासय् नं छ्यलेगु जुल । अथेहे लघुकथा, विम्वात्मक बाखं नं प्रचलनय् वल ।

उपन्यास विधाय् नं शुरुइ निम्ह प्यम्ह उपन्यासकारपिं जक खनेदुथाय् थुगु समयावधी वयाः गिरिजाप्रसाद जोशी, जगदीश चित्रकार, रत्नवहादुर साय्मि, मथुरा साय्मि, चिनियालाल वज्राचार्य, केवलप्रकाश कायष्ठ, रामकुमार खेँ, रामशेखर नकमि, मदनगोपाल श्रेष्ठ, मल्ल के.सुन्दर, अरुण साय्मि, शशीकला मानन्धर, तुयुबहादुर महर्जन, नजरराम महर्जन, राज साय्मि थेंज्याःपिं उपन्यासकारपिं नं खनेदत । प्रवृत्तिगत रुपं थ्व इलय् वयाः फ्रायडवाद, यर्थाथवाद, जक मजुसे माक्र्सवाद, प्रगतिवाद, विसंगतिवाद, अस्तित्ववाद दर्शनं प्रभावित उपन्यास नं पिदन । धर्मरत्न यमिया आंगल्हामो, इश्वरानन्दया न्हाय्कं, रामशेखरया नसंफाःगु चा आदि उपन्यास थुकिया दसु खः । अथेहे यःम्ह सत्रु उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाय् जासुसी उपन्यासया प्रार्दुभाव राज साय्मिं यानादिलसा मिसा उपन्यासकार कथं शशीकला मानन्धर नं शैली उपन्यास ज्वनाः पिदन । लघु उपन्यास, लघुकथा, गजल, मुक्तक आदिया प्रचलन नं विस्तारं खने दयावल ।

निबन्ध विधाय् नं प्रेमबहादुरं न्ह्याकूगु आत्मपरक निबन्धया धाःयात अझ चकंकेगु ज्या पद्मरत्न तुलाधर, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, पूर्ण वैद्य, मंगलप्रसाद स्यस्यः, पूर्ण ताम्रकार आदि थेंज्याःपिं च्वमिपिंसं यानायंकल । थ्व समयावधीइ वयाः कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध, स्वयम्भुलाल श्रेष्ठया झीजि, हेमराज शाक्यया नेपाल संस्कृतिया मूलुखा, स्वयम्भु महाचैत्य थेंज्याःगु ग्यसुग्यंसु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिदनसा जीवनपरक च्वसुत नं आपालं पिदन । थ्व समयावधीइ विकास जूगु छगू महत्वपूर्ण विधा हास्यव्यंग्य नं खः । सूर्यबहादुर पिवाः, रामशेखर, पद्मरत्न, श्रीकृष्ण अणु आदिपिंसं थ्व विधायात ब्वलंकेगु ज्या यातसा लिपा हानं ध्रुवनारायण कायष्ठ, हृदयप्रसाद मिश्र, सौरभ शाक्य, केशरत्न शाक्य आदिपिंसं नं थ्व लँय् पलाः न्ह्याकल । नाटक विधाय् दुर्गालाल श्रेष्ठया निमन्त्रणा, ब्यहांचुलि थेंज्याःगु गीति नाटक, वासुशशीया ताःचाप्वाँय्, गिरिजाप्रसाद जोशीया बाखा छेँ थेंज्याःगु सामाजिक नाटकं आपालं लोकप्रियता कमय् यातसा दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि आदि थेंज्याःपिं न्हूपिं नाटककारपिं नं पिदन ।

समालोचनाया ख्यलय् माणिकलाल श्रेष्ठया समालोचनाया सिद्धान्त, कमलप्रकाश मल्लया नःलि स्वना (सं), सिँकःमिया स्वांने, जनकलाल वैद्यया सत्यसतीया विवेचना, नेपालभाषाया काव्य सिर्जना प्रवृति, ईश्वरानन्दया सौन्दर्य व आलोचना, पूर्ण वैद्यया कविताया लागा आदि पिदन । थुकथं न्हापा पत्रपत्रिकाय् जक समालोचनाया च्वसु च्वयाच्वंपिं समालोचकपिं माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्दसिंह प्रधान, कमलप्रकाश मल्ल, झुलेन्द्रमान प्रधान, नर्मदेश्वर प्रधान, इन्द्र माली, गिरिजाप्रसाद जोशी, काशीनाथ तमोट आदिपिनिगु सैद्धान्तिक व व्यावहारिक समालोचनाया सफू पिदनसा न्हून्हूपिं समालोचकपिं मनमोहन श्रेष्ठ, प्रेमशान्ति तुलाधर, माधवलाल श्रेष्ठ, शान्तहर्ष बज्राचार्य, चन्द्रमान बज्राचार्य, चुन्दा बज्राचार्य, जनक नेवाः आदि पिदन । थ्वहे कथं ने.सं १०८७ इ सिद्धिदास १०० दँ बुदिंया लसताय् सिद्धिदास सम्बन्धी स्वम्ह विद्वानपिंसं कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासय् न्हापांगु साहित्यिक गोष्ठी सम्पन्न जुल । थथे नेपालभाषाय् समालोचनाया विकासया दृष्टिं थ्व समयावधी उर्वराकाल सिद्ध जूगु दु । अथेहे नेवाः एकता व भाषिक अधिकार प्राप्त यायेगु तातुनाः ने.सं ११०० य् नेपालभाषा मंकाः खलःया स्थापना जुलसा थ्व संस्थां गैर खसनेपाली भाषीतय्‌गु दथुइ भाषिक चेतना थनेगु नापं नेपाल संबत्‌या प्रणेता शंखधरया शालिक स्थापना यानाः म्हपुजाया दिनय् न्हूदँ हनेगु परम्परा न्ह्याकेगु यात ।

मां दिव्यलक्ष्मी व बौ ज्ञानरत्न तुलाधरया कोखं ने.सं. १०६० सिल्लाथ्व १५ कुन्हु येँया न्हाय्‌कंतलाय् पद्मरत्न तुलाधरया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवनकाल निसें नेपालभाषाय् पलाः छिनाः च्वसा न्ह्याकूगु खः । दकलय् न्हापां वय्‌कलं पद्मोदय हाइस्कूलय् जूगु न्हापांगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् कविता ब्वनाः ब्वति कयादीगु खः । स्वक्वःगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् वय्‌कलं विश्व सम्राट हाइड्रोजन बम निबन्ध च्वयाः न्हाप सिरपाः त्याकूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् वय्‌कःया पिदंगु कृति कथं वय्‌कः निबन्धकार, नाटककार, उपन्यासकार, समालोचकया नापं पत्रकार नं खः । अथे खयाः नं वय्‌कःयात छम्ह निबन्धकार व ख्यालः च्वमि कथं अप्वः म्हसीकेगु याः । वय्‌कःया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू खः – बुलुमि (निबन्ध मुना ने.सं. १०८३), आः जितः नं तनतन दइवल (ख्यालः मुना, ने.सं. १०९७), हसिना (उपन्यास, ने.सं. ११०९), झ्वाः मजुइगु स्वां (जीवनी, सह–लेखक ने.सं. ११०१), ख्याः बछि नि बछि (ख्यालः मुना, ने.सं. १०९४), जिं लात कि …. (ख्यालः मुना, ने.सं. ११३५), बाथरुम व मेमेगु निबन्ध (ने.सं. ११३२), लुमं लुमं न्ह्याइपुसे च्वं (संस्मरण, ने.सं. ११३५), ग्वय्दां व मेमेगु छधाः प्याखं मुना ।

पद्मरत्न तुलाधर नेपालभाषा पत्रिका न्हिपौया सम्पादक जुयाः ने.सं. १०९७–११०२ तक नियमित कथं पत्रिका पिथंगु खः । पत्रिका पिथनेगु झ्वलय् उगु इलय् हे वय्‌कलं निगू लाख तका द्यापं च्वनेमाःगु खः । नापं वय्‌कलं नेपाल ऋतुपौ (१०९६–११०२)या सह–सम्पादक व झी लय्‌पौया न्हापां व्यवस्थापक लिपा प्रकाशक जुयाः तःदँ तक साहित्यिक पत्रिका पिथनादिल । थथेहे नेपालभाषा मंकाः खलःया संस्थापक नायःया नापं च्वसापासा, आशा सफूकुथि गुथि, प्रतिभा समाजया नायः जुयाः थुगु संस्था न्ह्याकादीगु दु ।

पद्मरत्न तुलाधर कलेजया विद्यार्थी जीवनकालय् थःगु छेँय् ने.सं. १०८३ स लूजः  नागु संस्था नीस्वनाः उकिया संस्थापक दुजः जुयादिल । थ्वया नापं वय्‌कः त्रिचन्द्र कलेजया जः साहित्य पाःलाः, नेपालभाषा परिषद्, नेपालभाषा डिक्सनरी कमिटी, नेपालभाषा एकेडेमिया नं दुजः जुयादीगु दु । अथेहे वय्‌कः साहित्य गुथि, नेपाल लिपि गुथि, नेपाल शान्ति प्रतिष्ठानया संरक्षक व नेपाली भाषाया युगधारा साप्ताहिकया वरिष्ठ सम्पादक, मुल्यांकन मासिक पत्रिकाया सल्लाहकार नं खः ।

नेपालभाषाया भाषागत आन्दोलन, मानवाधिकार, जनजाति आन्दोलन, नागरिक आन्दोलनया अभियन्ता पद्मरत्न तुलाधर माओवादी जनयुद्धया इलय् शान्ति प्रक्रिया व द्वन्द्व व्यवस्थापनय् नं सक्रिय भूमिका म्हितादीम्ह खः । स्वतन्त्र कथं वामपन्थि राजनीतिइ सक्रिय जुयाः पद्मरत्न तुलाधरं झिदँ तक सांसद व प्र.म. मनमोहन अधिकारीया मन्त्रिपरिषद्य् गुला तक स्वास्थ्य व श्रममन्त्री (सन १९९५–९६) जुयादिल । पद्मरत्न तुलाधरयात नेपालभाषा परिषद्ं भाषाथुवाः (ने.सं. ११२३) व अमेरिकाया इउभल क्ष्लतभचलबतष्यलब िगलष्खभचकष्तथ सन् २००५ य् मानार्थ विद्यावारिधी बियाः हंगु खः । थथेहे ३२ गू थीथी संघसंस्थां वय्‌कःयात तःजिक हंगु खः ।

बहुप्रतिभाशाली बहुआयामिक व्यक्तित्वं जाःम्ह पद्मरत्न तुलाधर नेपालभाषा ख्यः व देशय् जक मखुसे हलिमय् हे मानवअधिकारवादी अभियन्ता कथं नां जाः । नेपालभाषा व साहित्य ख्यः चकंकेगुलिइ पद्मरत्न तुलाधरया योगदान दु थें देशय् थीथी आन्दोलन न्ह्याकेगुलिइ नं वय्‌कःया भूमिका दु ।

कोशकार पन्नाप्रसाद जोशीया जन्म येँया वटु गुच्चात्वालय् ने.सं. १००६ य् जूगु खः । वय्‌कःया बौया नां पन्नालाल जोशी खः । जातं जोशी जूसां आयुर्वेदशास्त्रया अध्ययन यानादीम्ह वय्‌कलं मनूतय्‌गु जातः च्वयेगु मखु मनूतय्‌गु उसाँय् सुथां लाकेगु वैद्य ज्या यानादिल । उकिं वय्‌कःयात जातं वैद्य मखुसां वैद्यबाः धाइगु खः ।

दकलय् न्हापां ङहुने जिगु विनति (पौ) धर्मोदय १/७–८ पत्रिकाय् पिथनाः नेपालभाषा साहित्यय् पिलूझाःम्ह वैद्यबाः वासः यानाः मनूतय्‌गु उसाँय् सुथां लाकेगु जक मखु उसाँय् मदयाच्वंगु नेपालभाषा सुथां लाकेत नं यक्व ज्या यानाझाःम्ह छम्ह ज्वः मदुम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । थ्वहे झ्वलय् वय्‌कलं नेपालभाषाया अक्षरबोध (ने.सं.१०७०), नेपाल देशया अक्षरबोध (ने.सं. १०७४), संक्षिप्त नेपालभाषा शब्द कोष (ने.सं. १०७६), संक्षिप्त नेपालभाषा शब्दकोषया ताःचा (ने.सं.१०८६), नेपालभाषा शब्द रूपावाली थेंज्याःगु मू वंगु तःगू सफूत पिथनाः नेपालभाषाया कोशया धुकू जायेकेगुली तःजिगु योगदान बियादिल । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप वय्‌कःयात च्वसापासां ने.सं.१०८३ स भाषाजवाः उपाधिं सम्मानित याःगु खः । शब्दकोश निमार्णया झ्वलय् वैद्यजुं ख्वीद्वःति शब्द दुगु छगू तःधंगु हे नेपालभाषाया शब्दकोश पूवंकादीगु जुयाच्वन । थ्व शब्दकोश पिकायेगु नितिं सफूया पाण्डुलिपि ज्वनाः वय्‌कः आशाराम शाक्यया मोटरसाइकलय् च्वनाः सिंहदरवारय् मन्त्री नापलायेत झाःगु जुयाच्वन । तर दुर्भाग्यबस आकाझाकां वय्‌कःपिनिगु मोटरसाइकल दुर्घटनाय् लानाः वय्‌कलं अन हे थःगु प्राण त्वःतादिल । थुकथं नेपालभाषा साहित्यया नितिं ज्या यायां सहिद जुयाझाःम्ह छम्ह व्यक्ति खः— पन्नाप्रसाद जोशी ।

भाजु पन्नारत्न मर्हजनया जन्म वि.सं २००३ सालय् मां बुद्धिमाया महर्जन व अबु तुल्सीलाल महर्जनया कोखं येँया दुगंबहिली जूगु खः । भाषा व संस्कृति लोप जुल धायेवं जाति नं लोप जुइ धैगु धारणा ज्वनाः नेपालभाषाया ख्यलय् पलाः तयादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह च्वमिया नापं भाषिक अभियन्ता नं खः । मचांनिसें थः अबु नापनापं बुँज्या यानाः बुँज्याया ज्ञान कयाझाःम्ह भाजु महर्जनं थःके दुगु नेवाः बुँज्या प्रणालीया ज्ञानयात नेपालभाषां सफू व थी थी च्वसु मार्फत झीगु न्ह्यःने तयादीगु दु । थ्वहे कथं वय्‌कःयात नेपालभाषाय् नेवाः बुँज्या प्रणाली बारे च्वइम्ह छम्ह च्वमि कथं म्हसीकेगु जूगु दु । अथेहे थ्वय्‌कलं थः ब्वलंगु नेवाः लोक जीवनया थीथी पक्षयात नं साहित्यमार्फत् म्हसीके बियादीगु दु । थ्वय्‌कःया आःतक पिदंगु कृति थुकथं दु— झीगु कासा, (कासा मुना सफू, ने.सं. ११२५) झीगु लवःकवः (हलं ज्वलं म्हसीका, ने.सं. ११२९), कँ कायेगु प्रविधि (जमिन तःलं चासाः लिकायेगु कला, ने.सं. ११३०), अन्धबिश्वासय् लिकुनाच्वंगु बिज्ञान व संस्कारया वैज्ञानिक विश्लेषन (ने.सं. ११३०) स्वनिगःया वा बालि, संस्कृति व प्रविधि (ने.स.११३४) न्ह्यपु मदुम्ह भ्याय्‌चा (किपा हना बाखं, ने.सं. ११३३), अन्धविश्वासय् लिकुनाच्वंगु विज्ञान निगूगु ब्व, संस्कारया वैज्ञानिक विश्लेषन निगूगु ब्व (ने.सं. ११३७) । अथेहे वय्‌कःया आपालं च्वसु थीथी पत्रिकाय् नं पिदंगु दु ।

सफू च्वयेगु बाहेक थ्वय्‌कलं थीथी नेवाः सामाजिक संस्थाय् आबद्ध जुयाः नं आपालं ज्या यानादीगु दु । गथे ज्यापु महागुथि येँ महानगर तदर्थ समितिया न्वकु (२०५२—५५) खुसिबुँ वाचनालयया छ्याञ्जे (२०५२) , धम्माबास बिहार विकास समितिया छ्याञ्जे (२०५६) , ज्यापु महागुथि येँ महानगर समितिया मूदुजः (२०५६— ६१), ज्यापु महागुथि केन्द्रिय समितिया दुजः (२०७१— ७९), वतु नाट्येश्वर मिसा पुच्:या सल्लाहकार आदि आदि । अथेहे भाजु पन्नारत्नं ज्यापु महागुथि पाखें पिदंगु लुमन्ति पौया गवलें सम्पादक सा गबलें व्यवस्थापक जुयाः लुमन्ति पौ पिकायेगु ज्या नं यानादीगु दु । अथेहे ज्यापु महागुथि येँ महानगर समितिपाखें पिदनीगु ज्यापु पौ ल्याः १—२१, ८४—१४१ या सम्पादक व ल्याः २५—२९, ७१—८३या सम्पादन ग्वाहालिमि, डाक्टर लिसे, पोखरा मुनां निसें भिंतुना तक, खँल्हाबल्हा, बुँज्याया पद्धतिया सम्पादक जुयाः ज्या यानादीगु दु । भाजु पन्नारत्नया योगदानयात कदर यानाः वय्‌कःयात थीथी संस्थां हनेधुंकूगु दु । वय्‌कः गोर्खा दक्षिणबाहु चौंथो (ने.सं. ११२४) पाखें नं सम्मानित जुइधुंकूगु दु । अथेहे वय्‌कःयात भाइकाजि रत्नमेवी पत्रकारिता पुरस्कार नं  लःल्हायेधुंकूगु दु ।

गद्यगुरु निष्ठानन्द बज्राचार्यया छुइ, परमानन्द बज्राचार्य नेपालभाषाया ख्यलय् आपालं योगदान बियावंम्ह छम्ह च्वमि खः । थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं १०५०स मां पूर्णकुमारी बज्राचार्य व अबु पं.सकलान्दया कोखं जूगु खः । थःगु जीवनयात राजनीति नापनापं नेपालभाषा साहित्यया नितिं छ्यलादीम्ह थ्वयकलं नेपालभाषा समृद्ध यायेगु तातुनाः कविता, बाखं, च्वखँ, प्याखं आदि फुक्क विधाय् धैथें थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु । नेपालभाषाय् नं पश्चिमी विश्वय् पिदंगु आधुनिक चीहाःबाखं दुतहयेगु अभियान न्ह्याकादीपिं स्वम्ह (चित्तधर हृदय, फत्तेबहादुर सिंह तथा परमानन्द बज्राचार्य) बाखंच्वमिपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । तर थ्वय्‌कलं थःगु बाखं सफू धाःसा पिकाये मफुत । अथेहे थ्वय्‌कः प्याखं च्वमि जक मखु थम्हं च्वयागु प्याखं दबुली मञ्चन यानादीम्ह कलाकारया नापं सफल निर्देशक नं खः । थ्वय्‌कःया तसकं लोकंह्वाःगु छगू दबू प्याखं युवराज कुणाल (ने.सं१०५०)यात लिपा वय्‌कःया जहान कृष्णदेवी बज्राचार्यं सम्पादन यानाः सफूया रुपय् ने.सं. ११३५ स पिकयादीगु दु । थुगु प्याखं सफूयात प्रेममोहन सिरपाः नं देछाःगु दु । अथेहे वयकःया छन्त लुमंका नांगु कविताया सफू नं वय्‌कः मदयेधुंकाः पिदंगु खः ।

वय्‌कः छम्ह प्रेसया थुवाः जुयाः नं थम्हं च्वयागु कृति पिकायेगु स्वयाः नं नेपालभाषाया ख्यलय् भाषिक साहित्यिक गतिविधि न्ह्याकेगुली हे थःगु अप्व ई फ्यानादीम्ह मातृभाषा अनुरागी खः । च्वसापासाया सचिव जुयाः थःगु हे सक्रियताय् ने.सं १०७३ य् स्वन्हुयंकं हनुमानध्वाखाय् नेपालभाषाया ऐतिहासिक साहित्य सम्मेलन न्यायेकादिलसा ने.सं १०८७ इ सिद्धिदास सच्छि दँ बुंदिं भव्य सफलतापूर्वक सम्पन्न यानादिल । परमानन्द बज्राचार्य छम्ह मातृभाषा सेवक जक मखु प्रजातन्त्र सेनानी नं खः गुकिं यानाः वय्‌कलं आपालं जेल नेलया सजाँय नं फयेमाल । थथे भाषा व देय्‌या सेवा यायां ने.सं १०९६ य् वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु परशुराम श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००६ फागुण १२ गते बागलुङय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां चन्द्रकुमारी व बाःया नां पशुपति श्रेष्ठ खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् बागलुङ नगरपालिका वडा नं.३ किनारा त्वाः खः । भाजु परशुराम श्रेष्ठ नेपालभाषा मंकाः खलः, बागलुङया न्हापांम्ह नायः (ने.सं.१११२–११२३) खः । लिसें वय्‌कः बागलुङया हनुमान नाच संरक्षण परिषदया न्हापांम्ह नायः अले नेवाः देय् दबू पश्चिमाञ्चल क्षेत्रया न्हापांम्ह न्वकू नं जुयादी ।

राजमति वा मतिना याये वा धयागु तसकं लोकंह्वाःगु म्येहालामि कथं म्हसिका दुम्ह भाजु पवित्र कसाःया पूवंगु नां पवित्रवीर सिंह कंसाकार खः । वय्‌कःया मांया नां रत्नदेवी कसाः व बाःया नां बुद्धिवीरसिंह कसाः खः । वय्‌कःया जन्म येँया केलत्वालय् ने.सं. १०८७ पोहेलाथ्व ५ य् जूगु खः । भाजु पवित्र कसाः नेपालभाषा व नेवाः जातिया थपु यायेगु ज्याय् सदां न्ह्यचिलादीम्ह नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कः नेपालभाषाया लिपि, संगीत व संचार ख्यलय् लोकंह्वाःम्ह छम्ह सक्रिय अभियन्ता खः ।

वय्‌कलं सत्यां मयाक नेवाः म्ये हालादीगु दु । वय्‌कः नेपाल लिपि, रञ्जना लिपिया लिसें नेपाल भाषा स्यनेगु लिसें भाषिक व सामाजिक ज्या खँय् तसकं हे सक्रिय । वय्‌कः नेपाल लिपि गुथिया न्वकू, नेपालभाषा चीहा संकिपा कासा ग्वसाः खलःया दुजः, भानु मा.बि.या नेपालभाषा स्यनामि खः । वय्‌कलं छगू इलय् गुडनाइट एफएमय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादिल, एनटीभिइ मतिनाया स्वां नांयागु ज्याझ्वःया वय्‌कः ग्वसाः कजि व स्यनामि लिसें नेपाल मण्डल टेलिभिजनय् नेवाः संकिपा नांगु ज्याझ्वःया ग्वसाःमि, कजि व खँ च्वमि नं जुयाः ज्या यानादीगु जुल ।

वय्‌कलं अन्तर क्याम्पस नेपालभाषाया म्ये कासाय् दकलय् बांलाःगु सः व लय् न्हाप सिरपाः कयादीगु दु । दकलय् बांलाःम्ह ज्याझ्वःन्ह्याकामिया सिरपाः नं कयादीगु दु । लिसें दान्यहिरा हःपाः सिरपाः, तिर्थहेरा सिरपाः व रमेश ताम्राकार संगीत सिरपालं विभूषित जुयादीगु दु ।

भाजु पवित्र बज्राचार्यया जन्म अबु परमानन्द बज्राचार्य व मां कृष्णदेवी बज्राचार्यया कोखं ई.सं १९५७ अक्टोवरय् येँया ओमबहाः त्वालय् जूगु खः । च्वासापासाया तत्कालिन छ्याञ्जे परमानन्द वज्राचार्यया काय्‌भाजु पवित्र बज्राचार्य मचांनिसें हे नेपालभाषा ख्यःनाप परिचित जुइगु स्वभाविक खः । वय्‌कः न्हापां थीथी साहित्य सम्मेलन व सभाय् अबु नाप जुजुं नेपालभाषाया छम्ह प्रतिवद्धम्ह कार्यकर्ता जुयादिलसा थौं नेवाःतय्‌गु राष्ट्रिय संगठन नेवाः देय् दबूया नायः जुयाः नेवाः समुदायया हे नेतृत्व यानादीम्ह जुयादीगु दु ।

भाजु पवित्र बज्राचार्यं थम्हं चायेकं नेपालभाषाया ख्यलय् ज्या यानादीगु धयागु तता नगिनाया स्कूलय् वि.सं २०३० सालय् जुइत्यंगु अन्तर हाइस्कुल साहित्य सम्मेलनयात ग्वाहालि यायेगु ज्या निसें खः । वि.सं २०३६ निसें वय्‌कः ओलम्पस क्लबया अध्यक्ष जुयादिल । थुबले वय्‌कलं थःगु सम्पादनय् धुंज्या नांगु दँ पौ पिकयादिलसा थः अबुया निगू सफू छन्त लुमंकाः कविता संग्रह व राजकुमार कुनाल नाटक सफू पिकयादिल । अथेहे ओलम्पस क्लब मार्फत तःक्वः मछि सभागृह व प्रज्ञाप्रतिष्ठानय् थीथी सांस्कृतिक कार्यक्रम न्ह्याकेगु, ओमबहालय् दँय्‌दसं न्हूदँया लसताय् नेपालभाषाया न्हूगु सफू पिकायेगु व निष्ठानन्द बुंदिं हनेगु ज्या यानादिल । अथेहे नेपालभाषा मंकाः खलः स्वंसांनिसें अन ग्वाहालि यायेगु ज्या यानादिल । ने.सं ११०७ य् वय्‌कः येँ महानगरपालिकाया २३ वडाया नगर सभासद जुयादिलसा न्यादँ लिपा उगु हे वडाया वडा अध्यक्षय् निर्वाचित जुयादिल । थबलय् वय्‌कलं येँ महानगरपालिकाया आधिकारिक भाषा नेपालभाषा नं जुइमाः धका बोर्ड बैठकय् प्रस्ताव तयादिल । वय्‌कःया प्रस्ताव पारित जुल । येँ महानगरपालिकाय् नेवाः भाय् नं छ्यलेफैगु जुल । तर थुकियात सर्वाच्चे अदालतया निर्णयं पनाबिल । वडा अध्यक्ष जुयाच्वनादीलय् डा. शान्तबिरसिं तुलाधरया नेतृत्वय् नेवाः गुथि स्वनेगु ज्या जुल । वय्‌कलं नेवाः गुथिया मूछ्यांजेया भाला कयाः ज्या यानादिलसा लिपा वय्‌कः नायः हे जुयादिल । उगु हे इलय् लसय् हंगु बिरोध व मयजु लानीझ्याः नांया निगू क्यासेट पिथनादिल । वय्‌कलं नेवाः ख्यलय् आवश्यक न्ह्यागुंज्या न्ह्यामेस्यां याःसां सफल जुइमाः धकाः तिबः बीगु कथं नेवाः न्ह्यलुवा भाजु मल्ल के. सुन्दर नेवाः देय् दबूया नायः जूगु निगू कार्यकाल तक्क मूछ्यांजेया भाला कयाः ज्या यानादिल । डा. महेशमान श्रेष्ठजुया संयोजकत्वय् गठन जूगु गुथि विधेयेक विरुद्ध एकीकृत आन्दोलनया सह–संयोजक जुयाः ज्या यानादिल । थौंकन्हय् वय्‌कलं नेवाः देय् दबूया नायःया जिम्मेवारी क्वबियाच्वनादीगु दु । नेवाः देय् दबू सकल नेवाःतय् मंकाः संस्था जुसेंलि नेवाः नाप सरोकार दुगु फुक्कं ज्याखं थुगु संस्थाया सरोकारया विषय जुइमाः धकाः थुकियात व्यापक यायेगु कुतः यानादिल । थौंकन्हय् वय्‌कः नेवाः देय् दबूया थःगु हे छेँ दयेमाः धकाः छेँ धस्वाकेगु ज्याय् लगे जुयाच्वनादीगु दु ।

अबु विष्णुभक्त धौभारी व मां खेमकुमारी धौभारीया कोखं ने.सं. १०३६ पोहेलागा पञ्चमी कुन्हु ख्वपया लाकुलाछेँँ त्वालय् भाजु पशुपतिभक्त धौभारी बूगु खः । बि.ए. तकया ब्वनेज्या सिधयेकाः ने.सं. १०६७ इ सरकारी सेवा पाखें बीरगंज भंसारय् ज्या यानादीम्ह, न्हापांनिसें थःम्हं सिउगु ताःगु खँ कने न्ह्याःम्ह भाजु धौभारीं सरकारी लजगाः त्वःताः बीरगंजया हे त्रि–पद्म हाइस्कुलय् ब्वंकेज्या यानादिल । लिपा चित्तधर हृदयया खुपु बाखंचा सफूया हःपालं नेपालभाषाय् दुहांझाःम्ह भाजु धौभारीया न्हापांगु सृजना बाखं स्वर्गया स्वाहाने ने.सं. १०७८ य् धर्मोदय ११/१२९ पत्रिकाय् पिदंगु खः । ब्वंकेज्या पाखें मांभाय्‌या सेवा यानाझाःम्ह पशुपतिभक्तजुं थःगु च्वसायात नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा चिनाखँ, च्वखँ, बाखं व छधाः प्याखंपाखे न्ह्याकादिल । ने.सं. १०८३ इ विराट नेपालभाषा साहित्य गुथिया नायः जुयादीम्ह भाजु धौभारीया नेपालभाषा विकासय् तःधंगु योगदान दु । थःपिंसं सिउगु खँ न्ह्यब्वयेगु यानादीम्ह धौभारीजुं तःम्ह हे सफू च्वमिपिनिगु सफुलिइ थःगु नुगःखँ च्वयाः छम्ह त्याजीम्ह समालोचक कथं नेपालभाषाया समालोचना लागाय् दं झाल । वय्‌कलं नेपालभाषां तःगू हे प्याखं च्वयादीगु दु । उकिया दथुइ सीम्वाःम्ह मनू व मिपुसा प्याखंया ब्वज्या नं जुइधुंकूगु दु । थथे ताःइलं निसें नेपालभाषाया सेवा यानाझाःगुलिं वय्‌कःयात ने.सं. १११० कौलाथ्व द्वादशी कुन्हु विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथिपाखें विराट सिरपाः देछाना हनेज्या याःगु दु । नेपाः देय्‌या, नेपालभाषा व संस्कृति ख्यलय् तःदँतक थःत फ्यानाः तब्याः तःचाकः यायेत तःधंगु योगदान बियाझाःम्ह मास्टर पशुपतिभक्त धौभारीं ने.सं. १११३ सिल्लागाः १ संचवाः कुन्हु थःगु देह त्याग यानाझाल ।

ख्वपया जगाति योगा त्वालय् ने.सं. १०५७ य् जन्म जूम्ह पशुपतिमान पःमां छम्ह नेपालभाषाया अनुरागी खः । थी थी स्कूलय् शिक्षक, प्रधानाध्यापक जुयाः तःदँ शिक्षा ख्यलय् थःगु जीवन पानादीम्ह थ्वय्‌कलं नेपालभाषाय् श्रीश्रीश्री स्वस्थानी (ने.सं ११३४) नुगः घाः (ने.सं ११३६), नेवाः वाँउभक्तु (ने.सं ११४१) मलखं कःगु छेँ (ने.सं ११४१)यानाः प्यंगू बाखंसफू च्वयादीगु दुसा मचासाहित्यया ख्यलय् भिंम्ह मनू थेंज्याःगु मचा नाटक व मचा बाखंत नं पिकयादीगु दु । थ्वय्‌कःया तःपु बाखं नेवाःतय्‌सं नेवाः भाय् त्वःताहःगु आदि विषययात कयाः च्वयातःगु दुसा थः मचातय्‌त थःगु मांभाय् ल्हाकेमाः धैगु सन्देश बियादीगु दु ।