मां देवमाया व बौ बेखानारायण मानन्धरया क्वखं ने.सं. १०७१ पोहेलागा ५ कुन्हु येँया झोँछेँ त्वालय् भाजु प्रेम साय्‌मिया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया छेँया नां प्रेमनारायण मानन्धर खः । प्रेम साय्‌मि नेपालभाषाया छम्ह अनन्य सेवकया नापं बहुआयामिक व्यक्तित्व खः । वय्‌कलं नेपालभाषा थकायेगु नितिं च्वसा न्ह्याकेगु बाहेक गबलें भाषिक कार्यकर्ता जुयाः ज्या यानादिलसा गबलें समाचारवाचक सा गबलें सम्पादक सा गबलें कलाकार जुयाः ज्या यानादीगु दु ।

वय्‌कःया लेखन ख्यलय् दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु मतिनाया किचलय् निबन्ध (ने.सं. १०९८ स जः दँपौ ल्याः ८ ) खः । अथे हे सफूया रुपय् वय्‌कःया खुगू सफू पिदंगु दु । गुगु थथे दु —दोलखाया नेपालभाषा (खँपु मुना) (ने.सं. ११०६), नेवाः नां मुना ब्व १ (ने.सं. १११७), नेवाः नां मुना ब्व २, (ने.सं. ११३४) परमेश्वरी स्वस्थानी व्रत कथा (ने.सं. ११३४), नेपालभाषाया अःखः खँग्वः धुकू (ने.सं. ११३६) ।

थ्वया नापं डा. कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् च्वासापासां पिदंगु ए डिक्सनरी अफ क्लासिकल नेवारीया निंतिं खँग्वः मुनेगु ज्या नं वय्‌कलं यानादीगु दु । नापं वय्‌कःया नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् साहित्यिक व सांस्कृतिक च्वसु यक्व पिदंगु दुसा वय्‌कलं थीथी पत्रिका नं सम्पादन यानाः पिकयादीगु दु ।

वय्‌कः सम्पादक तथा व्यवस्थापक जुयाः पिदंगु पत्रिका खः– त्रिचन्द्र क्याम्पसं पिदंगु जः दँपौ ल्याः ८ व ९, (२) हसना समसामयिक पत्रिका निगूगु ल्याः, पलिस्था दँ पौ ल्याः १ निसें २४ तकया व्यवस्थापक । वय्‌कलं रेडिया नेपालं वि.सं. २०४८ निसें २०६१ तक नेपालभाषा समाचार वाचक व मैत्री एफ.एमय् निदँ तक नेपालभाषा बुखँ वाचन यायेगु ज्या नं यानादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌क पलिस्थाया सचिव जुयाः नं नेपालभाषाया निंतिं आपालं ज्या यानादीगु दु । प्रेम साय्‌मि छम्ह बांलाःम्ह कलाकार नं खः ।

वय्‌कलं नेपालभाषाया थीथी प्याखं व ख्यालकय् नं कलाकार जुयाः म्हितादीगु दु । थुकथं नेपालभाषाया छम्ह च्वमि, समाचार वाचक, साहित्यिक पत्रिकाया सम्पादक, सशक्तम्ह कलाकार आदिया भूमिका निर्वाह यानादीम्ह नेपालभाषाया छम्ह सच्चाम्ह मातृभाषा अनुरागी भाषासेवी प्रेम साय्‌मिं ने.सं ११३६ य् छगू दुर्घटनाय् लानाः मत्यवं हे थ्व संसार त्वःताझाल ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु प्रेम प्रसाद कर्माचार्य नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २०१६ फागुण २३ गते जूगु खः । वय्‌कः पोखरा नपा वडा नं १२ य् च्वनादी । नेवाः नुगः दुम्ह वय्‌कलं रानीपौवाः नेवाः संगठनया नायः जुयाः कास्कीया नेवाःतय् उत्थानया ज्याय् तःधंगु भूमिका म्हितादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य थकायेत कुतः यानादीपिं नेपालभाषा सेवीपिं धर्मादित्य धर्माचार्य, चित्तधर हृदयजु लिपा पिदंम्ह भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाः खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया आधुनिक निबन्धया न्ह्यलुवाः, बहुप्रतिभाशाली साहित्यकार, क्रान्तिकारी राजनैतिक नेता, अभिलेख संकलनकर्ता नापं थीथी संघसंस्थाया संस्थापक खः । थज्याःम्ह महान व्यक्तिया जन्म ने.सं. १०३७ बछलाथ्व १० (वि.सं. १९७४ वैशाख शुक्ल दशमी) कुन्हु बौ आशामान सिं कसाः व मां मय्‌जु लक्ष्मीनानी कसाःया कोखं केलत्वाः मासंगल्लीया तःलिबि चुकय् जूगु खः । पटना विश्वविद्यालयं बिए तक ब्वनाः लिहां झाःम्ह वय्‌कलं नेपालय् राणा सरकारं जनतायात याःगु अत्याचार, दमनया विरोधय् आन्दोलित जुयाः जनतायात चेतना थनेत पासापिं नापं जानाः नेपाल प्रजातन्त्र संघ नीस्वनादिल । नापं जनतायात शिक्षा बीगु निंतिं वि.सं. २००३ सालय् शान्ति निकुञ्ज हाइस्कूल स्थापना यानादिलसा अबलय् हे पद्मोदय हाइस्कूल स्थापना यायेत सक्रिय जुयादिल । अथेहे वि.सं. २००३ साल पौष १३ गते कुन्हु वय्‌कलं प्रदीप्त पुस्तकालय चायेकादिल । राजनैतिक ज्या न्ह्याकाच्वनेत समाजसेवा संघ स्थापना यानादिल । लजगा कथं वय्‌कलं पद्मोदय हाइस्कूल, विश्वभाषा कलेज व पाटन क्याम्पसय् एमए.य् नेपालभाषा ब्वंकादिल । थथे ब्वंकेगु ज्या न्ह्याका च्वनादीसां राणाविरुद्ध जनचेतना थनेगु ज्या नं न्ह्याकातुं च्वनादिल । नापं मिस्तय् हक अधिकारया निंतिं नेपाल महिला संघ स्वनादिल । अथेहे नेपालय् व भारतय् नं नेपाली कांग्रेस पार्टीइ दुहां झाःसां लिपा पार्टी त्वःताः झिंस्वला तक धर्मोदय पत्रिकाया अन्तरंग सम्पादक जुयाः कलकत्ता व कालिम्पोङ्गय् च्वनादिल । नेपालय् राणा शासन क्वःदलाः प्रजातन्त्र वसेंलि २००७ साल फागुन २ गते थःगु छेँय् थ्यंकः झाल ।

बहुप्रतिभाशाली प्रेमबहादुर कंसाकार नेपालभाषा साहित्यया आत्मपरक निबन्धया न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कलं न्हूपुखू निबन्ध, ती, धर्मोदयलय् जि, गय् थें मस्यू बाखं पुचः च्वयादीगु दुसा स्वांमा, जापानी मचाबाखं व जापानी न्यँकँ बाखं, मतापय् च्वयागु निबन्ध अनुवाद यानादीगु दु । अथेहे मतिनाया म्ये, बाखंम्ये, नासःद्यःया म्ये, देबदेबतापिनि म्ये, लोकम्ये, न्यँकंबाखं, शुक्रबहतरिबाखं सफू प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे नसला, खाखें पुचः नगू ससुमां भाग १, २, ३ मचासाहित्य सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे जुजु जयप्रकाश मल्लया रत्नेश्वरया प्रादुर्भाव नाटक, चाणक्य सार संग्रह नीतिया सफू, सिद्धिदास म्हसीके जीवनी ‘Catalogue of Selected Buddhist Manuscript in Asha Safu Kuthi’ ग्रन्थ धलः नं प्रकाशित यानादीगु दु ।

थुकथं सफू च्वयेगु व सम्पादन यायेगु ज्या आपालं न्ह्याकादीम्ह वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्य थकायेगु निंतिं ने.सं. १०७० बछलागा ४ कुन्हु कलकत्ताय् च्वसापासा संस्थाया स्थापना यानादिल । थुगु संस्थाया न्हापांम्ह सभापति जुयादीम्ह वय्‌कः लिपा आजिवन दांभरि जुयाः नेपालभाषाया सेवा यानादिल ।

वय्‌कः नेपाः लिहां झासेंलि च्वसापासा नं नेपालय् थ्यन । थन वय्‌कलं पासापिं नापं जानाः हनुमानध्वाखा दुने स्वन्हु तक विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन न्यायेकादिल । अथेहे च्वासापासाया साहित्यया देगः दनेगु निंतिं वय्‌कलं आपालं पुलांगु ग्रन्थत मुंकाः च्वासापासा अन्तर्गत ने.सं. ११०८ थिंलागा २ कुन्हु आशा सफूकुथि स्थापना यानाः पुस्तकालयाध्यक्ष नं जुयादिल । अथेहे वय्‌कः खँग्वः धुकू निर्माण समिति, जापानी साहित्य अनुवाद समिति, अभिलेख संरक्षण समितिया संस्थापक नं खः ।

नेपालभाषा थकायेगु ज्याय् आपालं योगदान बियादीम्ह वय्‌कः नासः खलःया संस्थापक व नेपाल कोरिया मैत्री संघ, नेपाल चीन मैत्री संघया स्थापक दुजः खः । थुपिं संस्थाया नापं वय्‌कः उगु इलय् मेमेगु आपालं संघसंस्था नाप नं आवद्ध जुयादीगु दु ।

स्कूल कलेज युनिभर्सिटीइ नेपालभाषा अध्ययन अध्यापन यानाः भाषिक चेतना थनाः नेपालभाषा साहित्य थकायेगुलिइ आपालं योगदान दुम्ह वय्‌कःयात थीथी संस्थापाखें हंगु दुसा ने.सं. १०९५ बछलागा दुतियाकुन्हु च्वासापासां भाषानिभाःया उपाधीं छायेप्यूगु दु । थुकथं प्रेमबहादुर कसाजु थःगु जीवनकालय् राजनैतिक, सांस्कृतिक, सामाजिक, भाषिक ख्यलय् आपालं ज्या यायां ने.सं. ११११ यंलाथ्व १४ कुन्हु परलोक जुयादिल ।

भाजु प्रेममान पुं (चित्रकार)जुया जन्म ने.सं. १०६४ थिंला थ्व ४ कुन्हु येँय् भिन्द्यःत्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया बौया नां वखतमान चित्रकार व मांया नां चन्द्रमाया चित्रकार खः । नेपालभाषां कविता, म्ये, च्वखँ च्वयादीम्ह भाजु चित्रकार नेपाःया नांजाःम्ह चित्रकार खः । वय्‌कःया चित्रकला तसकं च्वन्ह्याः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु न्ह्यानाच्वंगु परम्परा कला (तिसा, ने.सं११३) नांगु च्वखँ खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– नसला कविता संग्रह (ने.सं.११२२), परम्पराय् च्वज्या विधि (ने.सं.११२७) सफू खः । अथेहे वय्‌कःया म्येँया म्येचाः(सी.डी) नं पिदंगु दु । भाजु प्रेममान पुं नं चित्रकलाया ख्यलय् आपालं सिरपाः त्याकादीगु दु । गथे — इन्द्रराज्यलक्ष्मी प्रज्ञा पुरस्कार, नरोत्तमदास इन्दीरा श्रेष्ठ गुथि पुरस्कार । वय्‌कः नेपाल परम्परागत कलाकार संघया नायः, नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः खः । वय्‌क नेपालः राष्ट्र बैंकया सिक्का डिजाइनर कमितिइ नं दुथ्याः ।

प्रेमशान्ति तुलाधर नेपालभाषाया गद्य लेखनया छम्ह सशक्तम्ह हस्ताक्षर खः । वय्‌कःया मांया नां ज्ञानदेवी स्थापित व बाःया नां मणिरत्न स्थापित खः । वय्‌कः भोताहिति येँय् ने.सं.१०७२ स बूगु खः । वय्‌कःया न्हापांगु प्रकाशित रचना सितु पत्रिकाय् ने.सं.१०८८ स पिदंगु जीवन व संघर्ष नांगु निबन्ध खः । जीवंकाःछि प्राध्यापन सेवाय् समर्पित जुयादीम्ह मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरजुया नेपालभाषाया समालोचना विधाय् क्वातुगु पकड दु । वय्‌कःया नेपालभाषा साहित्यया इतिहास सफू नेपालभाषा साहित्यया महत्वपूर्णगु दस्तावेज जुयाच्वंगु दु । थ्व सफूयात नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानं खस् नेपाली भाषं नं भाय्‌हीकाः प्रकाशित याःगु दु ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरजुया प्रकाशित कृति थुकथं दु– नेपालभाषा काव्य परम्पराय् कवि व्यथितया काव्य (समालोचना, ने.सं.११०७), न्हू बाखं पुचःया बाखं (समालोचना, ने.सं.११०९), सुगत सौरभ महाकाव्यया बारे छुं (समालोचना,ने.सं.१११९), जिगु सृजनाया पुचः (समालोचना, ने.सं.११२०), नेपालभाषा साहित्यया इतिहास (खोज इतिहास, ने.सं.११२०) ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरं संपादन यानादीगु सफू ग्रन्थ थुकथं दु –नेपालभाषा व थ्वया साहित्य विभागीय गोष्ठि (नेपालभाषा केन्द्रीय विभाग, पाटन संयुक्त क्याम्पस ने.सं.१११०), लोक साहित्य (ने.सं.१११३), विष्णु अल्पज्ञया जि व जिया दुने (ने.सं.१११५), तिमी मलाई चिन्नेछौ (ने.सं.११२०), नेपाल संबत व शंखधर साख्वाः (ने.सं ११२७) आदि खः ।

मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधरं नेपालभाषा एकेडेमि, लोकसाहित्य परिषद, नेपालभाषा साहित्य गुथि, उराय् समाज, नेपालभाषा मिसा खलः, मोतिलानी सिरपाः समिति, प्रेममोहन सिरपाः समिति आदि संघसंस्थाय् आबद्ध जुयाः नेवाः व नेपालभाषा साहित्यय् यक्व योगदान यानाः वैच्वनादीगु दु । महेन्द्र विद्याभूषण व दीर्घसेवा पदक कयादीधुंकूम्ह मय्‌जु प्रेमशान्ति तुलाधर चैन लाकौल सिरपाः व शिक्षा पुरस्कारं नं सम्मानित जुयादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं श्रेष्ठ सिरपाः, धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः, जरीमैंया साखः सिरपाः, भद्रकुमारी घले पुरस्कार नं कयादीगु दु । लिसें वय्‌कः भाषाथुवाः पाखें सम्मानित नं जुयादीगु दु ।

मां सिलुकुमारी व बौ ज्योतिरत्न बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०५१ चिल्लागा ११ कुन्हु येँया झ्वाःबहालय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया जन्म जूगु खः । थौं स्वयाः न्हय्‌गू दशक न्ह्यवंनिसें निरन्तररुपं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य संरक्षण सम्वद्र्धनया निंतिं थःत फ्यानाझाःम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य नेपालभाषाया कवि, गीतकार, निबन्धकार, बाखंच्वमि, समालोचक, अनुवादक, सम्पादक, वैय्‌याकरणविद्, बालसाहित्यया रचनाकार आदि फुक्कं खः ।

थःगु झिंखुदँया नच्चागु वैशंनिसें नेपालभाषां च्वसा न्ह्याकादीम्ह फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् न्हापां पिदंगु च्वसु बाहापुजाया न्यापु म्ये (ने.सं. १०६७ पाखे च्वयादीगु) खः । अनं लिपा थ्वय्‌कःया आमन्त्रण (ने.सं. १०६९) कविता धर्मोदय लय्‌पतिइ पिदन । अथे खःसां वय्‌कःयात म्हसीकेब्यूगु साहित्यिक विधा निबन्ध खः । च्वसापासां ने.सं. १०७३ य् येँया हनुमानध्वाखाय् स्वन्हुयंकं न्यायेकूगु ऐतिहासिक सम्मेलनय् थ्वय्‌कःया कुसा निबन्धं न्हापांगु सिरपाः त्याकलसा १०७८ य् नेपालभाषा समिति यलं न्यायेकूगु सम्मेलनय् नं थ्वय्‌कःया धौभ्यगः निबन्धयात न्हापंगु सिरपाः प्राप्त जुल । अथेहे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु स्वांसिन्हः निबन्ध मुनां ने.सं. १०८१ या श्रेष्ठ सिरपाः त्याकल । थुपिं सफू बाहेक थ्वय्‌कःया तय्‌जु, क्वाति, जिगु खँ आदि निबन्ध संग्रह नं पिदंगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य मूलतः सांस्कृतिक विषयवस्तु ज्वनाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खयाः नं थःगु वैयक्तिक अनुभूति, राष्ट्रिय अन्तराष्ट्रिय घटनाप्रति प्रतिक्रिया नं दुथ्याकाः निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार खः । थुकथं बस्तुगत निबन्धय् नं वैयक्तिकताया समन्वय दइगु थ्वय्‌कःया निबन्धया विशेषता जूगु दु । बाखं विधाय् थ्वय्‌कःया च्वापुया जः (ने.सं ११०७), शालिग्राम (ने.सं ११०८) थेंज्याःगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थुकी नेपाःया हिमाली भेगया जनजीवनयात कयाः च्वयातःगु तःपु बाखं नं दुथ्यानाच्वंगु दु । काव्य ख्यलय् चुलि (ने.सं. १०७८), तिमिला (ने.सं. १०७८) आदि पिदंगु दु । थुपिं सफूबाहेक वय्‌कलं नेपाल ऋतु पत्रिकाय् तत्कालिन शासकपिनिगु गिद्धदृिष्टं बचे जुइत नागेन्द्रमुनि, कुलिशाचार्य, रत्नवज्र बज्राचार्य, जुजुभाइ गुरुजु व फरब आदि उपनामं नं तःपु हे च्वसु पिकयादीगु दु। थथे पिदंगु च्वसु गुलिं थीथी च्वमिपिनिगु जीवनी सम्बन्धी, गुलिं थीथी सफूया समिक्षात्मक परिचय, गुलिं बुद्धधर्म सम्बन्धी जूगु दु ।

थ्वय्‌कलं मचासाहित्यया ख्यलय् नं साहित्य माः १, २, ३ यानाः स्वंगू ब्व तक मचापाठ्य सफू च्वयादीगु दु । अथे हे वय्‌कलं देथाय्पा आनन्दमुनि बज्राचार्यया जीवनी छपुलु, श्री बद्रीरत्न बज्राचार्यया सफू म्हसिके आदि सफू नं पिकयादीगु दु । फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यं थःगु जीवनय् आपालं च्वमिपिनिगु थुखेउखे लानाच्वंगु च्वसु मालाः, सम्पादन यानाः सफू पिकयादीम्ह सम्पादक जक मखसे थज्याःगु सफूया समिक्षात्मक भूमिका च्वयाः च्वमिया नापं सफू म्हसीके बियादीम्ह अनुसन्धाता, सम्पादक व समिक्षक नं खः । थज्याःगु भूमिका वय्‌कलं सच्छिपुं मयाक धयाथें च्वयादीधुंकूगु दु । थथे वय्‌कलं मुंकाः पिकयादीगु सफू खः— च्वमि चित्तधर हृदययागु हृदया झंकार, (ने.सं. ११०७), चित्तया चिन्तना–हृदयया रचना, (ने.सं. ११०७)आदि । कवि सिद्धिचरणयागु ग्वय्‌स्वां, कविता संग्रह (ने.सं. १११०), सिद्धिचरणया निबन्ध (ने.सं. १११२), नारी हृदय (बाखं व प्याखं ने.सं. १११२), उत्तरा विलाप (खण्डकाव्य ने.सं. १११३), सिद्धिचरणया घःमाः (समालोचनात्मक च्वसु ने.सं. १११६) आदि । अथेहे थ्वय्‌कलं तःम्ह स्रष्टापिनिगु स्मृति ग्रन्थया नं सम्पादन यानादीगु दु । गथे— चित्तधर हृदय स्मृति ग्रन्थ (ने.सं. ११०४), मोतिलक्ष्मी उपासिका स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११९), मणिहर्ष ज्योति स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. १११५) आदि । सफूया सम्पादन बाहेक धर्मोदय, नसंचा, नेपाल ऋतुपौया नं सम्पादन यानादीगु दु । नेपाल ऋतुपौया ला थ्यंमथ्यं नीदँ धैथें सम्पादक जुया पत्रिका पिकयादिल ।

फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य छम्ह साहित्यकर्मि जक मखु बौद्धधर्म तथा बज्रयान बौद्धदर्शनया नं छम्ह विद्वान खः । थ्व ख्यलय् वय्‌कःया— वज्रयानय् पुलुपालु, सफू पिकाःपिं बज्राचार्यपिं, बुद्ध व धर्म, बौद्ध धर्मया पुजाया सिद्धान्त व व्यवहार आदि यानाः छगू दर्जन स्वयाः अप्वः सफू पिदंगु दु ।

थथे सफू च्वयेगु पिकायेगु झ्वलय् फणीन्द्ररत्न बज्राचार्यया दकलय् तःधंगु योगदान म्हसीका धलः नांगु सफूया प्रकाशन खः । झिंप्यसः व चय्छम्ह (१४८१) नेपालभाषा व साहित्यनाप सम्बन्धित व्यक्तित्वपिनिगु किपासहित म्हसीका दुथ्याकातःगु थ्व सफूया फुक्क ज्याः थ्वय्‌कलं थः याकःचां हे यानादीगु खः । थथे हे वय्‌कलं नेपालभाषा परिषद्य् छ्याञ्जे, न्वकु व नायः जुयाः तःदँ तक परिषद्यात न्ह्याकाः भाषा साहित्यया सेवा यानादिल । वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप नेपालभाषाया ख्यलं श्रेष्ठ सिरपाः, नेवाः हना सिरपाः, भाषाथुवाः, डा. सत्यमोहन जोशी, नेपालभाषा साहित्य सिरपाः थेंज्याःगु सम्मान देछाःगु दुसा वय्‌कःयात सरकारपाखें शुभराज्यभिषेक पदक, प्रवल गोरखा दक्षिण बाहु, जनपद सेवा पदक आदि प्राप्त जूगु दु ।

नेपालभाषाया नांजाःम्ह च्वमि व पत्रकार फत्तेबहादुर सिंहया जन्म ने.सं १०२२ बछलागा १३ कुन्हु येँया थाय्मदु, ख्युंलँ त्वालय् मां देबलानी सिंह व बौ कुलदीप सिंहया कोखं जूगु खः । वि.सं १९९७ अर्थात् ने.सं. १०६१ सालया राजनैतिक काण्डय् जेलय् लाःपिं व्यक्तित्वपिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । नेपालभाषाया कविता, बाखं, निबन्ध, अनुवाद व पत्रकारीताया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांगु पत्रिका बुद्धधर्म व नेपालभाषामार्फत खनेदयेकः झाःम्ह कवि खः । थ्व पत्रिकाय् पिदंगु बांमलाःगु चाल (ने.सं १०५०, ३/४–५) थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कविता खः ।

थ्वय्‌कलं जेलय् लायेधुंकाः जेलय् च्वनाः नं कविताया रचना यानादीगु जक मखु कविता मच्वःपिं जेलय् लाःपिं ल्याय्‌म्हत गथे धर्मरत्न यमि, केदारमान व्यथित आदिपिंत च्वसा न्ह्याकेगुली हःपाः बियादीम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । नेपाली विहार (ने.सं १०५९) थ्वय्‌कलं सम्पादन यानादीगु कविता संग्रह खः । थुकी नं फत्तेबहादुरजुं थःगु कविता दुथ्याकादीगु दु । थ्वहे सफू पिकाःगु द्वपनय् थ्वय्‌कःयात जेलय् स्वथंगु खः ।

वय्‌कःया विशेष स्वापू उबलेया क्रान्तिकारी स्कूल महावीर स्कूल लिसे दुगु खः । जनस्तय् दकलय् न्हापां चायेकूगु थ्व क्रान्तिकारी महावीर स्कूलया मू संस्थापक वय्‌कःया किजा शहीद चिनियालाल खः । थुगु स्कूल वय्‌कःपिनिगु छेँय् हे स्थापना जूगु खः । किजां चायेकूगु स्कूलया ज्याय् फत्तेबहादुर सिंह नं उलि हे सक्रिय जुयादीगु खः । थथे सामाजिक, शैक्षिक, भाषिक ख्यलय् सक्रियता वय्‌कः जेलय् लाये न्ह्यः हे खनेदयेधुंकूगु खः । थ्व हे सक्रियतां यानाः वय्‌कलं प्राचीन, माध्यमिक व आधुनिक कविपिनिगु कविताया संग्रहया सफू नेपाली विहार पिकयादीगु जक मखुसे उकी तत्कालिन राणा सरकारयात हे छगू कथं हाथ्या बी थें सरकारपाखें जुयाच्वंगु भाषिक दमनया विरुद्धय् क्रान्तिकारी भूमिका च्वयादीगु खः । थथे मातृभाषायात जुयाच्वंगु भाषिक दमनयात कयाः स्वच्छन्द रुपं थुलि क्रान्तिकारी वक्तव्य पिदंगु थ्व नेपालभाषाया ख्यलय् न्हापांगु खः ।

जेलय् लायेधुंकाः थ्वय्‌कलं थःगु च्वसु मूलत काव्य ख्यलय् जक न्ह्याकादिल । थ्वय्‌कलं रचना यानादीगु सफूत थुकथं दु खः— वनसवासया छगू खँ (खण्डकाव्य, ने.सं १०६८), भागवतया किचः (अनुवाद, ने.सं १०६९), जीवन खुसी (ने.सं १०७०), ख्युं अयोध्या (ने.सं १०८४), चर्पट मञ्जरीका (वि.सं २००६), सफू सम्पादन – नेपाली विहार (ने.सं १०५९) । फत्तेबहादुर सिंह जेलय् लायेन्ह्यः हे राजनैतिक भाषिक सजगता दयेधुंकूम्ह व्यक्ति खयाः नं थ्वय्‌कःया कविताय् विप्लव भाव खनेमदु । पुनर्जागरणकालया मू प्रवृति— नीति उपदेशयात हे नालादीगु दु । अथेहे वय्‌कःया बाखं सफू पिमदंसां नेपालभाषाय् आधुनिक बाखं दुतहयेगु ज्याय् चित्तधर, परमानन्द नापं वय्‌कः नं छम्ह अभियन्ता खः ।

नेपालभाषाया पासा न्हिपौ स्वला पिदनाः दिनाच्वंगु इलय् नेपालभाषां पिदनीगु छगू न्हिपौया आवश्यकता महसुस यानाः थः हे प्रकाशक व सम्पादक जुयाः वय्‌कलं ने.सं. १०७५य् समाचार प्रधान नेपालभाषा न्हिपौ पिकयादिल । थ्व पत्रिकां देश विदेशया समाचार नेवाः भासं प्रसारण याःगु जक मखसे नेपालभाषाया बुखँ नापं धर्म संस्कृति आदिया लेख पिकयाः नेपालभाषाया अप्वः प्रचारप्रसार यानाबिल । नापं थीथी इलय् थ्व पत्रिकाया तपँपौ नं पिदनेगु जुल ।

थथे सफू पत्रपत्रिका पिकायेगु जक मखु महावीर स्कूलया छम्ह संस्थापक, नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं फत्तेबहादुर सिहं नेपालभाषाया सेवा यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर यानाः वय्‌कःयात नेपालभाषा परिषद्ं भाषारत्न उपाधि देछाःगु दु । थथे थःगु भाषा साहित्यया सेवा यायां थ्वय्‌कलं ने.सं ११०३ बछलागा १३ कुन्हु थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

स्वनिगःपिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक व सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु बखतनारायण श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कः तनहुँ जिल्लाया ब्यास नगरपालिका ३ य् च्वनादी ।तनहुँ जिल्लाया नेवाःतय् उत्थानया ज्याय् वय्‌कः सदां क्रियाशील जुयादी । म्ये हालेगु व बाजं थायेगुलिइ पोख्तम्ह वय्‌कः तनकुसुर व भिमसेन गुथिलिस आवद्ध जुयादी ।

बा हर्षराज शाक्य व मां जोगमाया शाक्यया कोखं यलया चाकुपाटय् ने.सं. १०५५ य् बौद्ध विद्वान भाजु बज्रराज शाक्यया जन्म जूगु खः । पि.एच.डि. यानादीम्ह भाजु शाक्यया भाषा–साहित्य ख्यलय् नेपालभाषा, नेपाली भाषा, अंग्रेजी भाषा थ्व स्वताय्‌सं उतिकं हे च्वसा न्ह्याः । दिके फइला ? नांगु कविता ने.सं. १०७४ य् धर्मोदय य् पिथनाः नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् पलाः छिनादीम्ह शाक्यं थःगु नुगः बौद्धधर्म पाखे क्वसाःगुलिं दकलय् न्हापांगु सफू कथं विद्याधर संस्कारित यशोधरा महाविहार संघ छगू अध्ययन नांगु सफू ने.सं. १११३ य् पिथनादिल । वय्‌कःया सम्पादनय् ने.सं. ११०८ य् पलेस्वां पत्रिका नं पिदंगु दु ।

वय्‌कलं बुद्ध धर्मनाप स्वापू दुगु थीथी गोष्ठी सम्मेलनय् ब्वति कयादीगु जक मखु उगु गोष्ठी सम्मेलनया प्रतिवेदन नं तःगू मछि हे सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । गथे— आशाकाजि बज्राचार्यया संस्मरणय् जूगु नेवाः बौद्ध संस्कृति संरक्षण गोष्ठी (ने.सं१११४), चर्या विषयक गोष्ठी प्रतिवेदन (वि.सं २०५३), नेवाः बौद्ध संस्कृती गुथि गोष्ठीया प्रतिवेदन (वि.सं २०५३), नेपालमण्डलया बौद्ध संस्कृति सम्मेलनया छगू प्रतिवेदन (ने.सं ११२०) आदि ।

भाजु शाक्यं थःगु संयोजकत्वय् ने.सं. १११९ य् राष्ट्रिय अन्तरराष्ट्रिय विद्वानपिं सहभागी जूगु नेपाल मण्डलया बौद्ध संस्कृति विषयया सम्मेलन यानाः बौद्ध संस्कृति म्हसीकेबीगु च्वछायेबहःगु ज्या नं यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं लोटस रिसर्च सेन्टर पाखें महायानी बौद्धधर्म ग्रन्थयात नेपालभाषां भाय् हिइकाः नेपालभाषा बौद्ध साहित्यया धुकू जायेकेगु ज्या नं यानादीगु दु ।

बा शाम्भवानन्द राजोपाध्याय व मां अमरवाणी राजोपाध्याय्‌या कोखं ने.सं. १०५५ तछलाय् मखंत्वालय् साहित्यकार भाजु बलदेव जुजुया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां बलदेव राजोपाध्याय खः । वय्‌कलं अध्ययनया झ्वलय् न्याय दर्शननाप स्वापू दुगु नब्य न्यायाचार्य क्वचायेकादीगु दु । भाजु बलदेव जुजुयाके संस्कृत व दर्शनपाखे गाक्कं ज्ञान दुगुलिं स्कूलय् संस्कृत स्यनेज्या यानादीसा कलेजय् नेपालभाषा साहित्य स्यनादी । भाजु बलदेब जुजु मचां निसें कर्मकाण्ड व संस्कारया ज्या यायेगु संस्कारय् ब्वलंगुलिं वय्‌कःया च्वसा सांस्कृतिक निबन्ध/प्रबन्धपाखे न्ह्याःगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु खड्ग सुरक्षाया प्रतिक च्वखँ (ज्वलान्हाय्‌कं) खः ।

नेपाःया धर्म व संस्कृति विषययात कयाः मालेज्या यानाः च्वसु च्वइपिं च्वमिपिं मध्ये भाजु बलदेव जुजु छम्ह नं खः । थ्वहे झ्वलय् नेपाःया धर्म व संस्कृति, तान्त्रिक खँचुत दुथ्याकाःतःगु सफू तलेजु (ने.सं. १११४), नेवाः संस्कृति व नेवाः दर्शन (ने.सं. १११६), नेवाः संस्कार व नेवाः विधि (ने.सं.१११९) पिथनादीधुंकूगु दुसा लिपा वय्‌कलं सुरेन्द्रमान श्रेष्ठनाप जानाः तन्त्रनाप स्वापू दुगु च्वसु दुथ्याकाः तान्त्रिक द्यः व तान्त्रिक पुजा नांगु सफू पिथनादिल । अथेहे वय्‌कलं नेपाःया संस्कार व संस्कृति नाप स्वापुदुगु गुपु च्वसुत दुथ्याकाः कान्तिपुर (ने.सं. ११०८) नांगु सफू पिथनादीगु दु ।

नेपाःया संस्कृति व नेवाः दर्शनया संरक्षण व सम्बद्र्धन यायेगु तातुनाः भाजु बलदेव जुजुं वैदिक प्रतिस्थान नीस्वनाः थ्व प्रतिस्थानया संस्थापक नं जुयादिल । अथेहे थ्वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमिया नं पार्षद खः । थज्याःगु ज्यायात कदर यासें भाजु बलदेव जुजुयात लोकसाहित्य परिषद्ं गौरी अनन्त सिरपाः (ने.सं. १११६), नेपालभाषा परिषदं ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११२०)पाखें हंगु दु ।