पञ्चायतकालय् लादे याःगु ‘छगू देय्, छगू भाषा’या नीति, बहुदलीय व्यवस्था वयेधुंकाः नं थ्व नीति कायम हे जुयाच्वन । २००७ सालया क्रान्तिं तत्कालीन युवातय्‌त गुगु भाषिक साहित्यिक चेतना थनाब्यूगु खः बहुदल व्यवस्था लिपाया राजनैतिक क्रान्तिं अज्याःगु उत्साह, जागरण थनेमफुत । बरु साइबर संस्कृति, यातायात व शिक्षाया विकासं थनया च्वमिपिंत पिनेया विश्वनाप सतिकाः नेपालभाषा साहित्यया चाकःयात नं तचाः तब्या जुइकेबिल । थ्वहे कथं नेपालभाषाया बाखं, नाटक, उपन्यास, च्वखँ, चिनाखँ आदी न्हापान्हापाया थें निश्चित विषय व परिधीइ जक सीमित मजुसे न्हून्हूगु विषय न्हून्हूगु समस्या गथे— पहिचानया समस्या, विदेश पलायनया समस्या, डाइस्पोरियन समस्या, नारी अस्मिताया समस्या, अभिघाटया समस्या, तेश्रोलिंगीया समस्या आदिंं थाय् कयाहल । विषयगत रुपं जक मजुसे पिनेया साहित्यय् खनेदुगु न्हून्हूगु आयाम, प्रयोग, प्रविधित नं नेपालभाषा साहित्यय् न्हापालिपा स्वयाः याकनं दुथ्यनेगु जुल । सत्यया सर्वकालिकताय् विश्वास, अनुभूतिया एकताय् विश्वास आदि थेंज्याःगु सिद्धान्तयात गुगु उत्तर आधुनिकवादं क्वःथलेगु याःगु खः थुकिया प्रभाव ने.सं ११११ लिपाया नेपालभाषा साहित्यय् नं खनेदयावल । थ्वहे कथं थ्व इलय् वयाः निबन्ध, बाखं, उपन्यास च्वज्याय् नं म्हिगःया विधागत फर्मुलाय् जक सीमित मजूसे अन्तर विधात्मक सिद्धान्तयात छ्यलेगु यानाहःगु नं खनेदत । समानता, स्वपहिचान, आत्मसम्मानया सः हे मू विषय जुयावल । फलतः थ्व समयावधीइ पिदंगु– भगतदास श्रेष्ठ, पुष्पराज राजकर्णिकार, श्रीराम श्रेष्ठ, नवीन चित्रकार, माधव मूल, सुधीर ख्वबि, सुरेशकिरण, शाक्य सुरेन, सौरभ शाक्य, त्रिरत्न शाक्य, केशवमान शाक्य, प्रतिसरा साय्मी, रजनी मिला, सुदन खुसः, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, रजनी मिला, राजेन्द्र पुता आदिपिनिगु काव्यय् नं शव्द जक पानाः मूल सः थ्व हे जुयाबिल । अथेहे न्हापा न्हापा स्वयाः मिसा च्वमिपिनिगु सहभागिता नं अप्वः खनेदत । उमिसं नं थःपिनिगु रचनाय् न्हापा स्वयाः नारी मुक्ति, नारी अस्मिता नारी सशक्तिकरणया नितिं सः बुलन्द यानाहःगु खनेदत ।

बाल साहित्यं नं थ्व इलय् वयाः विधागत पहिचान बीगु चेष्ठा याःगु खनेदत । बाल उपन्यास, बालकथा, बालगीत जक मखु बाल साहित्य सम्बन्धी थीथी पत्रिका गथे ‘ईलोहँः मचा क्यब’ आदि पिदन । शान्तदास मानन्धर, तेजप्रकाश श्रेष्ठ, नरेशवीर शाक्य, हरिगोविन्द श्रेष्ठ, शशीकला मानन्धर, राजभाइ जकःमि, मिना वज्राचार्य, रीतादेबी प्रधान, राजमान महर्जन आदि थ्व विधाय् च्वसा न्ह्याकूपिं श्रष्टापिं खः ।

वि.सं २०४६ सालया आन्दोलन लिपा नेपालभाषा साहित्यय् खनेदयेक विकास जूगु मेगु विधा खः –शोधलेखन । नेपालभाषा उच्च अध्ययनय् संलग्नपिं विद्याथीपिंपाखें तयार जूग शोध—ग्रन्थयात सफूया रुपय् पितहयाः नं नेवाः जाति तथा नेपालभाषा साहित्यया विषयय् आपालं खँ पितहःगु दु । अथेहे थ्व हे समयावधी वयाः न्हापा मजूनिगु नेपालभाषा साहित्यया इतिहास च्वयेगु कुतः काशीनाथ तमोट, प्रेमशान्ति तुलाधर, नर्मदेश्वर प्रधान थेंज्याःपिं श्रष्टापिं पाखें जुल । थ्व समय्य वयाः तःम्ह च्वमिपिंसं च्वसा न्ह्याकूगु छगू विधा न्हू बाखं नं खः । लक्ष्मण राजवंशी, यज्ञरत्न धाख्वाःपिं छगू छगू दर्जनं मयाक बाखं सफू पिकयाः कीर्तिमान तयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । अझ बाखं साहित्यया विकास यायेत लक्ष्मण राजवंशीं थःगु अग्रसरताय् बाखं दबू धस्वाकादिलसा, यज्ञरत्न धाख्वाः नं दान्यहीरा सिरपाः नीस्वनादिल । कृष्णभक्त बोडे, केदार सितु, दया खडगी, भवानी तुलाधर, निजिरोज श्रेष्ठ, विमलप्रभा, दिव्या ताम्राकार, रेण्ुा श्रेष्ठ, अञ्जना ताम्रकार, रीता महर्जन, अर्पणा शाक्य, रासा, अमीर रत्न ताम्रकार आदि थ्व समयावधीए सक्रिय जुयादीपिं बाखंच्वमिपिं खः । उपन्यास, नाटक विधाय् पुरुष लेखकपिनिगु जक आधिपत्य जुयाच्वंगुली शशिकला, अपर्णा प्रधानपिंसं उपन्यास च्वयाः मिसा उपन्यासकारपिं नं मिजं उपन्यासकारपिं स्वयां कम मजू धकाः क्यनाबिल । आख्यानकार मथुराकृष्ण साय्मिया आह्वानय् झिंनिम्ह नारी स्रष्टापिंसं झिंनिगू उपन्यास पिकयाः थ्व विधाय् नारी सहभागिता छक्वलं अप्वयेका बिल । अथे हे नजरराम मर्हजनं छगू दर्जन स्वयाः अप्वः उपन्यास च्वयाः आञ्चलिक उपन्यासया रसास्वादन याकादिलसा राज साय्मिं नं तःगू जासुसी उपन्यास पिकियाः जासुसी उपन्यासया ल्याः म्हो मजुइकल । आर मानन्धर, रास जोशीपिंसं नं ऐतिहासिक, पौराणिक उपन्यासया अनुभूति याकेबिल । अथे हे मल्ल के सुन्दरं छक्वलं प्यंगू उपन्यास— व लँपु थ्व पलाः, द पोष्टर, शंखधर, सेप्टेम्वर १७ थेंज्याःगु ग्यसुग्यंगु उपन्यास पिकयाः नेपालभाषा उपन्यासया स्तर च्वन्ह्याकेगु ज्या यानादिल । नाटक लेखनय् नं प्रकाशकुमारीं लुफि, शशिकलां न्हूगु सारी थेंज्याःगु पूधाः प्याखं पिकया नाटक लेखनय् नं मिसापिनिगु उपस्थिति क्यनाबिल । ज्ञानकाजि मानन्धर, विजयवहादुर मल्ल, पद्मरत्न तुलाधर, गणेशराम लाछि, परमानन्द वज्राचार्य, महेशमान लँजुवाः आदिपिनिगु नाटक नं थ्वहे समयावधीइ वयाः पिदन । तर मेमेगु विधाय् गुलि सफू पिदंगु खः थ्व समयावधीइ नाटक विधाय् म्हो हे जक सफू पिदंगु दु । काव्य विधाय् शाक्य सुरेन, सुधीर ख्वबि, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामेश्वर जलन, केशरमान ताम्रकार, रजनीमिला, ईश्वरीमैंया श्रेष्ठ, ज्यापु जुजु, राजेन्द्र महर्जन, तुयु पुं, राजेन्द्र पुता, अञ्जना ताम्राकार, सिर्जना दुवाल, दया खड्गी ‘वेचैन’, वद्री वेदना, बुद्ध नेवाः, रासा, रामेश्वर जलन, पूर्णिमा डंगोल आदि थेंज्याःपिं श्रष्टापिं मध्ये गुलिस्यां कविता पाखे च्वसा न्ह्याकलसा, गुलिस्यां कविताया नापं हाइकु, मुक्तक, गजल आदि थें थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकेगु यात । थ्व इलय् वयाः सीदयेक विकास जूगु विधा हाइकु नं खः । हाइकु साहित्यया विकासय् इन्द्र माली, आनन्द जोशी, सुरेश प्रधान, विमल ताम्राकार, तुयु पुंपिनिगु प्रयास च्वछायेबहजू । अथेहे गजल विधाय् भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषाया अद्वीतिय गजलकार खः । थ्व समयावधीइ वयाः लघुउपन्यास, लघुकथा लेखनय् नं आपाःसिया ध्यान वंगु खनेदु । मथुराकृष्ण साय्मिया प्यंगू प्यंगू भागतक पिदंगु माकुगु विष, ह्याउँमिला लघुउपन्यास व विमल ताम्रकार, अगिव बनेपाली, सुधिर ख्ववि, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, इश्वरीमैंया श्रेष्ठ, सुरेन्द्र शाक्य, गोविन्द श्रेष्ठ, कृष्णभक्त बोडे, दिव्या ताम्राकार आदिपिनिगु लघुकथा थुकिया दसु खः । लघुकथाया विकासय् सुधिर ‘ख्ववि’पिंसं न्ह्याकूगु सः छगू फरक अभिव्यक्ति अभियानया भूमिका नं च्वछायेबहजू । समालोचना विधाय् वयाः नर्मदेश्वर प्रधानया पाश्चात्य समालोचनाया सिद्धान्त, बुद्ध साय्मिया कविता थौंया मिखां , सिद्धिचरण श्रेष्ठया सिद्धिचरणया घमाः आदि न्ह्यथनेबहःगु समालोचनाया सफू पिदंगु दुसा मेपिं समालोचकपिं— चुन्दा वज्राचार्य, चन्द्रमान वज्राचार्य, मदनसेन वज्राचार्य, श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, जनक नेवाः, बालगोपाल श्रेष्ठ, रामभक्त श्रेष्ठ, पूर्णकाजि ताम्राकार, प्रेमहेरा तुलाधर, रवि शाक्य, सिर्जना शाक्य, कुन्दनप्रसाद श्रेष्ठ, गोवद्धर्न शर्मा, राकेश महर्जन, बालगोपाल श्रेष्ठ आदिपिनिगु नं समालोचनाया सफू पिदंगु दु ।

भाजु बाबुकाजी सुवाल बि.सं २०२७ पुष २८ कुन्हु बौ दिलबहादुर सुवाल व मां रत्नमाया सुवालया कोखं चांगुनारायण न.पा, झौखेल ख्वपय् जन्म जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया लिपांगु पुस्ताया कवि खः । वय्‌कलं नेपालभाषा व खस् नेपाली भाषां कविता, गजल व चीबाखं च्वयेगु यानादी । थीथी पत्रपत्रिकाय् वय्‌कःया साहित्यिक रचना निरन्तर रुपय् पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कःया पिदनेधुंकूगु चिबाखं सफू गंगु सिमा (११४१) खः । साहित्यकार सम्मान कयादीम्ह वय्‌कः चांगुनारायण साहित्यिक स्वला पौ व चांगुनारायण स्मारिकाया सम्पादक नं खः । बिराट नेपालभाषा साहित्य गुथिपाखें पिदनीगु ह्याउँबाला पत्रिकाया वय्‌कः दुजः सम्पादक नं खः । वय्‌कलं विकेश निराशी उपनामं नं थःगु साहित्यिक च्वसु पिकयादीगु दु ।

कलाकार बाबुकृष्ण शाक्यया जन्म ने.सं. १०७१ पोहेलागाः षष्ठि कुन्हु अबु बुद्धरत्न शाक्य मां धन कुमारी शाक्यया कोखं ज्याःबहाः, येँय् जूगु खः । वय्‌कलं नेपाःया परम्परागत जडीबुडी छ्यलाः चाया (बोचा)या द्यः दयेकादिइ । नेपाःया महत्वपूर्ण द्यःपिनि १२ दँय् छक्वः कलेवर हिलीगु झ्वलय् द्यःपिं दयेकेगुया नापं माःकथं ल्ह्वनेगु व भिंकेगु यानावयाच्वना दीगु दु । वय्‌कःया पुर्खापिनि इलंनिसें न्ह्याका वयाच्वंगु द्यः दयेकेगु ज्याकथं सक्वया खड्गयोगिनी, फम्पिया बज्रयोगिनी, बिज्यासःया विद्याधरी (आकाश योगिनी), येँया भिंद्यःत्वाःया भिंद्यः व मेमेपिं द्यःया १२ दँय् कलेवर हिलीबलय् द्यः दयेकेगु यानादीगु दु । वय्‌कलं थीथी विहारया क्वाःपाःद्यः, आगंद्यः व मेमेपिं द्यःपिं नं दयेकेगु व माःकथं भिंकेगु ज्या यानादीगु दु ।

नेपाल सरकार, घरेलु तथा साना उद्योग कार्यालयया हस्तकला ईकाइ प्रमुख जुयाः ज्या यानादीम्ह भाजु बाबुकृष्ण शाक्यं धातु पाताय् कियाः द्यः दयेकेगु, शील्ड, मेडल आदि नं यक्वः हे दयेका दीगु दु । थुकिया नापं वय्‌कलं थीथी द्यःया स्केच व किपा नं च्वयादीगु दु । वय्‌कलं ‘मञ्जुश्री नक महाविहारया शाक्य निवाः खलः’ (ने.सं. ११२८) सफू च्वयाः पिथनादीगु दु । वय्‌कःयागु कलाकारिताया कदर यासें वय्‌कःयात जनपद सेवा पदक (२०२३), श्री ५ विरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक (२०३१), विरेन्द्र ऐश्वर्य सेवा पदक (२०५८) व दीर्घ सेवा पदकपाखें सम्मान याःगु दु ।

बा धर्मदत्त आचार्य व मां शिवकुमारी आचार्यया कोखं वि.सं. १९९४ चैत कृष्ण १३ कुन्हु येँया सिनामुगः त्वालय् इतिहासकार बाबुराम आचार्यया जन्म जूगु खः । ज्योतिषशास्त्र व इतिहास च्वज्या यानादीम्ह भाजु आचार्यं उगु इलय् खरदार पदय् च्वनाः ज्या यानादीम्ह खः । साहित्य, इतिहास, समालोचना थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु सुन्दरी पत्रिकाय् पिदंगु मालिनीया विलाप खः । वि.सं. २००८ य् जुजु त्रिभुवन पाखें इतिहास शिरोमणि पदं छाय्प्यूम्ह इतिहासकार आचार्यं खस नेपाली भासं च्वयादीगु नेवाः, नेवाः भाय् व संस्कृति सफू साहित्यकार स्वयम्भुलाल श्रेष्ठं नेवाः भासं भाय्‌हिलाः पिथनादीगु खः । नेवाः जातिया उत्पति सम्वन्धी जः ह्वलीगु आपालं तथ्यत दुथ्याकातःगु थ्व ताहाकःगु लेख नेवाः अनुसन्धाताय्‌गु नितिं अतिकं मूवंगु लिधंसाज्वलं सिद्ध जूगु दु । वय्‌कः वि.सं २०२९ भदौ २२ गते मदुगु खः ।

भाषिक अभियन्ता भाजु बालकृष्ण प्रजापतिया जन्म ने.सं. १०७७ गुँलाथ्व४ स येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां कृष्णमाया प्रजापति व बाःया नां रामबहादुर प्रजापति खः । नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्यया गतिविधि जुइगु मू केन्द्रविन्दु जुयाच्वंगु केलत्वालय् ब्वलंम्ह वय्‌कः मचां निसें हे नेपालभाषा व नेपालभाषा साहित्यया थीथी गतिविधिया ज्याय् संलग्न जुयादिल । वय्‌कः ‘लय्ताः दबुलिइ’ आवद्ध जुयाः महाकवि सिद्धिदास महाजुया सछिदँया ज्याझ्वलं निसें भाषिक व साहित्यिक गतिविधि सक्रिय जुयादीम्ह अभियन्ता खः ।

पंचायती व्यवस्थां थःगु मांभाय् नेपालभाषायात च्वयेब्वनेगुलिइ बन्देज यानातःगु हुनिं भाजु बालकृष्ण प्रजापतिया नुगलय् अब्यक्त विद्रोह ब्वलनाः वय्‌कः भाषिक अभियन्ता जुयादिल । नेपालभाषाया भाषिक, साहित्यिक व सांगठनिक प्रवद्र्धन व उत्थानया ज्याय् वय्‌कः सदां हे अग्रपंक्तिइ दनादी । वय्‌कः भाषिक व जातिय अधिकारया अभियान व आन्दोलनय् नं वय्‌कः सकृय जुयाः उलि हे न्ह्यचिलाच्वना दीगु दु ।

भाजु बालकृष्ण प्रजापति केलत्वाःया नांजाःगु सफूधुकू ‘प्रदीप्त पुस्तकाल’ व ‘केलटोल श्री नाट्येश्वर सतः गुथि’ व्यवस्थापन समितिया नायः, महाकवि सिद्धिदास महाजु सिरपाः ग्वसाः खलःया कजि, नेपाल बुद्धिचाल संघया केन्द्रिय उपाध्यक्ष, मछिन्द्र क्लबया संस्थापक दुजः जुयादी । वय्‌कः देगः म्हिचा सफू व नेपाल लिपि गुथिया दुजः लिसें नेपालभाषा मंकाः खलः, येँया मूदुजः नं जुयादी ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु बालकृष्ण हलुवाई नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९५ श्रावणय् भोजपुर टक्सार बजारय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां न्हुछँमाया व बौया नां अनन्तबहादुर हलुवाई खः । वय्‌कः धरानया सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कलं झीगु समाज धरानया ७ दँ तक नायः जुयाः ज्या यानादिल । म्ये हालेगुलिइ विशेष अभिरुचि तयादीम्ह वय्‌कः विकलांगतय् सेवाय् नं उलि हे सक्रिय जुयादी । पत्रपत्रिकाय् थीथी च्वसू च्वयावैच्वनादीम्ह वय्‌कलं खस नेपाली खँग्वःया आधारय् नेवाः खँग्वः थुइकेगु खँग्वः धुकू नेपाली नेवाः शब्दाबली सफू तयार यानाः पिथनादीगु दु । थ्व वय्‌कलं बिशेष यानाः स्वनिगलं पिनेच्वंपिं नेवाःतय्‌त नेवाः भाय् स्यनेगु तातुना दयेकादीगु खँग्वः धुकू खः ।

बासब राजोपाध्याय जुजुया जन्म येँया न्ह्योखा त्वालय् अबु अच्युतानन्द व मां श्रीलक्ष्मी राजोपाध्यायया कोखं ने.सं १०९४ बछलाथ्व त्रयोदशी कुन्हु जूगु खः । थौं स्वयाः झिंखुदँ न्ह्यः अमेरीका झायाः अन हे च्वंच्वनादीम्ह भाजु बासव जुजु परदेशय् च्वनाः नं थःगु भाषा संस्कृतियात संरक्षण सम्वद्र्धन तथा प्रचारप्रसार यायेगु ज्याय् थःत फ्यानाच्वनादीम्ह छम्ह सांस्कृतिक दूत खः ।

वय्‌कलं सन् २००७ निसें नेवाः पुरोहित जुयाः अमेरिकाय् च्वंपिं नेवाःतय्‌गु जन्म निसें मृत्युपर्यन्त यायेमाःगु फुक्क ज्या यानाच्वनादीगु दु । थथे छेँछेँय् वनाः क्रियाकर्म यायेगु बाहेक सामुहिक इही, कय्‌तापुजा, म्हपुजा, धलं दंकेगु आदि ज्या नं यानादीगु दु । थ्वहे कथं थः पुरोहित जुयाः सन् २००८ य् नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया ग्वसालय् मेरीलाण्डय् न्हापांखुसी सामुहिक इही ज्याझ्वः न्ह्याकादिलसा सन् २०१२ य् न्यूयोर्कय्, सन् २०१३ टेक्सासय् नं मंकाः इही ज्याझ्वः सम्पन्न यानादिल । अथेहे सन् २०१३ य् वय्‌कःयात हे मू पुरोहित यानाः मेरीलाण्डय् नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया ग्वसालय् सामुहिक कय्‌तापुजाया ग्वसाः ग्वल  । थथेहे वय्‌कलं अमेरिकाया थीथी राज्यय् वनाः म्हपुजा नखः हनेत ग्वाहालि यायेगु, म्हपुजाया विधिविधान स्यनेगु व म्हपुजाया महत्ता थुइकेबीगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया सक्रियताय् नेपाःया छगू तःजिगु जात्रा येँया जात्रा सन् २०१२ य् नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया ग्वसालय् वासिंगटनय् न्यायेकेगु जुलसा सन् २०१६ य् टेक्सासय् २५०० मनूत मुंकाः भब्य रुपं सम्पन्न यात ।

नेवाःतय्‌त छधीछप्पं यानाः थःपिनिगु संस्कार, संस्कृति, सम्बद्र्धन याकेबीगु निंतिं अमेरीकाया पीच्यागू स्वयाः अप्वः राज्य गथे— वासिंगटन डि.सी, फ्लोरिदा, टेक्सास, मेरीलाण्ड, क्यालिर्फोनिया, सियातल, र्पोटलाण्ड, भर्जिनिया, सिकागो आदि थासय् वनाः वय्‌कलं नेवाः संस्था स्वनेगु नापं भाषा साहित्य संस्कृति रीतिथिति स्यनेकनेगु ज्याय् ग्वाहालि यानादिल ।

अथेहे अमेरिकाय् जूगु प्यक्वःगु हलिं नेवाः दबूया तःमुँज्याय् नं वय्‌कलं सांस्कृतिक ज्याझ्वःया संयोजक व संचालक जुयाः महत्वपूर्ण ज्या यानादिल । थ्वहे कथं भाजु बासव जुजु नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरीकाया आजिवन सदस्य, नेपाः पासा पुचः अमेरिका (मेरीलाण्ड)या आजिवन सदस्य, नेवाः गुथि न्यूयोर्कया आजिवन सदस्य, नेपाः कम्युनिटि यु.एस.एया संस्थापक सदस्य, युनाइटेड नेवाः यु.एस.ए टेक्सासया संस्थापक सदस्य, वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेसन यु.एस.एया संस्थापक सदस्य नापं मूछ्याञ्जे, वैदिक प्रतिष्ठान नेपालया संस्थापक सदस्य आदि जुयाः नेवाःख्यलय् संलग्न जुयाच्वनादीगु दु ।

भाजु बासवं नेवाः संस्कार, संस्कृति, तन्त्रसम्बन्धी अनुसन्धानमूलक लेख च्वयाः पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जक यानादीगु मखु थौंया ईकथं, नेवाः संस्कार, पुजाआजा, नखः चखः हनेगु विधिविधान, उकिया महत्ता तथा विशेषता आदि खँ दुथ्याःगु भिडियो दयेकाः थीथी सामाजिक संजाल मार्फत हलिंया फुक्क नेवाःतय्‌थाय् थ्यंकेगु ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं स्वन्ति नखःया म्ये, किजापुजा म्येया म्युजिक भिडिओ (११३७) नं सार्वजनिक यानादीगु दु । वय्‌कःया थःज्याःगु ज्वःमदुगु योगदानया कदर स्वरुप वयकःयात वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेसनया केन्द्र पाखें सांस्कृतिक दूत (Cultural Ambassador)या सम्मान ब्यूगु दुसा नेपाल एम्बेसी वासिंगटन डी.सी पाखें सामाजिक न्ह्यलुवाः (Social leader) उपाधी ब्यूगु दु ।

साहित्य ख्यलय् बासुपासा कथं नांजाःम्ह वासुदेव वैद्यया मेगु नां मोतिलाल श्रेष्ठ नं खः । वय्‌कःया जन्म बौं सिद्धबहादुर श्रेष्ठ व मां रत्नमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं १०४६ य् किपुली जूगु खः । थः मचानिसें पाजुपिंथाय् हुर्के जूगु व पाजुपिं वैद्य कुलयापिं जूगुलिं वय्‌कलं थःगु थर श्रेष्ठ मतसे वैद्य तयेगु यानादीगु खः ।

बासुपासा नेपाःया राजनीति, साहित्य व कला ख्यलय् थःत फ्यानादीम्ह छम्ह बहुआयामिक व्यक्तित्व खः । राणाशासनया विरुद्धय् जूगु आन्दोलनया इलय् जुजु त्रिभूवन नेपाः त्वःताः भारत वनेत्यंबलय् जुजुं देश त्वःता वनेमज्यू धकाः गंझाःम्ह छम्ह व्यक्ति थ्वय्‌कः नं खः । लिपा देशय् प्रजातन्त्र वयेधुंकाः नं मनुखं मनूयात थीत्यः–थीमत्यः, थजात–क्वजात धयागु अमानवीय परम्परा ल्यना हे च्वंगुलिं थुकिया विरुद्धय् वय्‌कलं थम्हं ज्या यानाः क्यनादिल । थुकिं यानाः वय्‌कः समाजं बहिष्कार तकं याका च्वनेमाल तर थुकियात वय्‌कलं च्यूताः तयामदी । अथेहे त्रिभुवनं वय्‌कःयात छकः पासा धकाः सम्बोधन याःगु जुयाच्वन । थ्व शब्द वय्‌कःयात तसकं ययाः वय्‌कलं थबलय् निसें वय्‌कलं थःगु नांया लिउने पासा घानाः बासुपासा धकाः तयेगु यानादिल । देय्‌या राजनीतिइ नं संलग्न जुयादीम्ह वय्‌कः गबलें हिरातय् नं च्वनेमालसा गबलें थ्व हे राजनीतिं वय्‌कःयात बागमती अञ्चलया सहायक अञ्चलाधीश थेंज्याःगु उच्च वहदाय् तक नं तयेयंकल ।

नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह बासुपासाया साहित्यिक व राजनैतिक गुरु युगकवि सिद्धिचरण खः । थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु जीवन (धर्मोदय ७०, ने.सं.१०७३) नांगु कविता खःसा नेपालभाषाय् थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू थुकथं दु— मिसा सु खः (ने.सं.१०७५), जीवन लँपुइ (म्ये, ने.सं.१०७८), श्रद्धा (प्याखं, ने.सं.११०४),  त्वाथः (कविता संग्रह ने.सं.१११८) ।

थुकथं बासुपासां कविता, उपन्यास, प्याखं, निबन्ध च्वयाः नेपालभाषा तःजि तःमि यानाथकादीगु जक मखसे प्रेमबहादुर कसाःपिंसं न्ह्याकाच्वंगु तत्कालिन नासः खलःया दुजः जुयाः अन जुइगु थीथी सांस्कृतिक ज्याझ्वःया निंतिं आपालं म्ये चिनाः संगीतबद्ध यानादीगु दु । थुगु इलय् चिनादीगु गुलिखय् म्ये थःगु जीवनया लँपुइ नांगु सफुलिइ दुथ्याकादीगु दु ।

वा माया वा वा जिमिथाय् लाछी वा, हथाय् चायेमते मय्‌जु म्वाःलि पुयाः कायेके हये आदि वय्‌कःया उगु ईया अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । थथे बासुपासा साहित्य संगीतह्यःमि जक मखु ने.सं १०७४ य् थः सल्लाहकार सभाया दुजः जुयादीबलय् नेवाः भाषं न्ववाये दयेमाः धकाः अन सभाय् प्रस्ताव तःम्ह व अन नेवाः भाषं न्वचु बियाः साहसिक ज्या यानादीम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । थ्व ज्यां प्रभावित जुयाः भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं थ्वय्‌कःयात च्वसापासाया सदस्यय् मनोनयन यानादीगु खः । थःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कलं बालचन्द्र पुरस्कार, प्रसिद्ध गोरखा दक्षिणबाहु आदि पुरस्कार व पदक प्राप्त यानादीगु दु । थुकथं भाषा साहित्य संगीतया ख्यलय् ज्या यायां ७९ या बैंसय् थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

मां कृष्णशोभा तुलाधर व अबु बिजेन्द्र तुलाधरया काय् भाजु बिगेन तुलाधर येँया यतखा त्वालय् ने.सं. ११०० चौलागाः आमैकुन्हु बूगु खः । वय्‌कः नेवाः ख्यलय् छम्ह नेवाः ज्याकःमि व दुग्यंम्ह नेवाः पत्रकारकथं थीथी संघ संस्थाय् स्वानाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।

वय्‌कः भिंmनिदँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३२ तछलागाः पारु, मंगलबार) रेडियो उपत्यका ८७.६ एफएमय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु, न्हय्दँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३७ सिल्लागाः एकादशि, बुधबार) आःतक मदिक्क उदाय् समाजया रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकावं वयाच्वनादीगु दु । अथेहे नेपाली सञ्चार रेडियो अष्ट्रेलियाय् निदँतक नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु ।

वय्‌कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, येँ जिल्लाया संस्थापक दुजः व थौंकन्हय् केन्द्रीय दुजः जुयादी । अथे हे हलिं नेवाः दबूया मिडिया एम्बेस्डर, हलिं नेवाः दबूया न्हिया न्हिथंया प्रसारण ध्म्द्य ज्याझ्वः न्ह्याकामि, नेवाः देय् दबू, १९ वडाया छ्यान्जे, झी अनलाइनया प्रोग्राम सञ्चालक व न्यूजनेपाः डटकमया प्रकाशक नं जुयादी । लिसें वय्‌कः तिकिझ्याः वाःपौ, ने.सं. ११३३ न्हूदँ समारोह समिति, गणेश साय्‌मि हना पुचः, नेपालभाषाया टेलिफिल्म फय्गंनय् च्वनाः नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं यानादीगु ज्यायात च्वछायाः वय्‌कःयात उदाय समाजपाखें ने.सं. ११४३ चिल्लाथ्व चौथिकुन्हु हनापौ देछाःगु दु ।

साहित्यिक ख्यलय् बिजय मल्लया नामं परिचित विजयबहादुर मल्लया जन्म बौ ऋद्धिबहादुर मल्ल व मां आनन्दकुमारी मल्लया कोखं ने.सं १०४५ दिल्लाथ्व ३ य् येँया ओमबाहाः त्वालय् जूगु खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह विजय मल्लया नेपाली भाषं पिदंगु कोहि किन वर्वाद होस् नाटकं बाल मनोविज्ञानयात कयाः नाटक च्वयेगु परम्पराया नी यानाबिलसा अनुराधा थेंज्याःगु उपन्यासं फ्राइडया यौन मनोविज्ञानयात उपन्यासय् नं थाय् बीगु जुल।

विजय मल्लं नेपाली भाषाया तुलनाय् नेपालभाषां म्हो हे जक च्वयेगु यानादीसां थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् नं लोकंह्वाःगु प्याखंया नापं बालमनोवैज्ञानिक बाखं दुतहयादीम्ह छम्ह च्वमि खः । बिजय मल्लया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु ज्यानमाराया काय् (नेपाल १ /४ ने.सं १०७३) नांगु बालमनोवैज्ञानिक बाखं खः । थ्वय्‌कलं अप्वः थें प्याखं थीथी खलःपुचः पाखें न्ह्याकीगु नाटक प्रर्दशनया नितिं च्वयेगु यानादीगु दु । किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि, तिनातःगु लुखा थ्वय्‌कःया दबुली मञ्चन जूगु अतिकं लोकंह्वाःगु प्याखं खः । प्रचारवादया गन्ध मदयेक नं सुधारया सन्देश ह्वलेफुगु थ्वय्‌कःया लेखनया विशेषता खः । अथे हे विजय मल्लया मञ्चन जूगु मेगु लोकंह्वाःगु प्याखं पौराणिक बाखनय् आधारित भावनृत्य कुमारी खः । थथे थीथी इलय् थ्वय्‌कःया प्याखं दबुली हुइकेगु, पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जूसां सफूया रुपय् ने.सं ११४२ य् वयाः तिनि भाजु भूषणप्रसादया सम्पादनय् तिनातःगु लुखा व मेमेगु छघाः प्याखंया नामं छधाः प्याखं संग्रह पिदन । विजय मल्ल तत्कालिन राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया सह–सदस्य, सदस्य, सदस्य सचिव अनंलि उपकुलपति आदि पदय् च्वनाः तःदँतक साहित्यिक ख्यलय् ज्या यानादीधुंकूम्ह स्रष्टा खः । थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात — प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, साझा पुरस्कार, गंकी बसुन्धारा पुरस्कार, वेदनिधि पुरस्कार आदि लःल्हाये धुंकूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं १११९य् थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।