भाजु बिनोद साय्मि (आलः)या जन्म ने.सं १०९० य् ल्हुति, येँय् अबु भिमदास मानन्धर व मां रामकुमारी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्कःयात नेवाः ख्यलय् बिनोद साय्मि (आलः) धकाः म्हस्यूसा वय्कःया ब्वने, माले, कुले ज्याख्यलय् धाःसा बिनोद मानन्धर च्वयातःगु दु । वय्कलं नेपालभाषाय् चिनाखँ, म्ये व चिबाखनय् च्वसा कादीगु दु । वय्कःया इतिइति (ने.सं. १०१२, ख्यालिकुं मुना), मतिनाया चुलि (ने.सं.११२७, म्ये मुना), व नेवाः तथ्यांक व नेपालमण्डल लागा, जनगणना दुने दुवाला (सन् २००१ जनगणनाय् नेवाः तथ्याक मालाः) (ने.सं.११२९) सफू पिदंगु दु । वय्कलं नेपालभाषायात ल्वय्क छन्दं गुकथं चिनाखं च्वयेमाः धकाः मालेज्या नं न्ह्याकाच्वनादीगु दु । वय्कःयात भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्य (जगतमान बैद्य) या १०६ बुदिंया लसताय् मांभाय् पुचः यल पाखें धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः (ने.सं.११२७) लःल्हाःगु खः ।
आलःजुं थःगु ल्याय्म्हबलय्या मू ई जाति, भाषा व धर्मय् शासकतय्सं न्ह्याकाः वयाच्वंगु असमानता मदयेकेत फ्यानादिल । वय्कलं ल्हुति, येँया तिमिला खलः व त्रिचन्द्र क्याम्पसया नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जः व अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् च्वनाः ज्या यानादीगु दु । वय्कः तिमिला खलःया न्वकू (ने.सं.११०९) व लिपा ने.सं. १११० निसें ११२६ तक उगु खलःया नायः जुया ज्या यानादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसय् ब्वनाच्वंगु इलय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जःया छ्याञ्जे (ने.सं.११०९) जुयादिलसा, वयांलि न्वकू (ने.सं.११११) व नायः (ने.सं.१११२) जुयादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसपाखें हे प्रतिनिधित्व यानाः अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् वनाः छ्याञ्जे (ने.सं. ११११) व वयांलिं नायः (ने.सं.१११३) जुयादिल । वय्कलं त्रिचन्द्र क्याम्पसया जः दँ पौया सम्पादक, सहसम्पादक व तिमिला खलकं पिथंगु तिमिला दँपौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।
मां पूर्णप्रभा व बा पद्मश्रीबज्र बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०७७य् जन्म जूम्ह बिमलप्रभा बज्राचार्य नेपालभाषाया ख्यलय् नियात्रा, बाखं, चीबाखं व सांस्कृतिक विषयया अनुसन्धानमूलक च्वखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याकादीम्ह न्हूपुस्ताया च्वमि खः । थ्वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू बेलायतया लुमन्ति (ने.सं. ११२९) नियात्रा सफू खः । संस्कृति सम्बन्धि च्वसु च्वयेगुली नं ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्कलं तुंख्यःया वज्रवीर महांकालया सांस्कृतिक अध्ययन (ने.सं. ११३९) अनुसन्धानात्मक सफू नं च्वयादीगु दु । लिपांगु इलय् थीथी पत्रिकाय् बाखं पिथनाः, थीथी साहित्य सम्मेलनय् बाखं बाचन यानाः व बाखं सफू इलं ब्यूगु बाखं (ने.सं. ११४१) पिथनाः छम्ह च्वन्ह्याःम्ह बाखंच्वमिया रुपय् थःत प्रतिस्थापित यानादीगु दु । थ्वय्कःया बाखंया मूलभूत प्रवृत्ति धयागु सामाजिक यथार्थवाद खः । मानवेत्तर पात्रया छ्यला, प्रतीक व बिम्बया छ्यला थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कः नेपालभाषा मिसा साहित्यकार मुनाया न्वकु तथा नेपालभाषा परिषदया दुजः नं खः । थ्वय्कलं थःगु ज्याया कदर स्वरुप चंपा–टंक विलास–विजु नेवाः हःपाः सिरपाः (ने.स. ११३२) व ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११४२) प्राप्त यानादीगु दु ।
ने.सं. १०७६ य् जन्म जूम्ह बिमला शाक्य मां जगतमाया व बा कान्छाभाइ शाक्यया म्ह्याय् मय्जु खः । थ्वय्कः मनूया हृदयया सूक्ष्म चित्रण यानाः बाखं च्वयेफुम्ह छम्ह स्रष्टा खः । न्हूपुस्ता व पुलां पुस्ता दथुया वैचारिक मतभेद क्यनेगुया नापं छगू समस्यायात कःघानाः बाखं च्वयेगु व समाधानया लँपु क्यनेगु थ्वय्कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्कलं लिकुनाच्वंगु नुगः (ने.सं.११३३) नांगु बाखं सफू च्वयादीगु दु ।
बुद्ध नेवाःया नामं रचना यानादीम्ह भाजुया छेँया नां बुद्ध शाक्य नेवाः खः । वय्कः ने.सं.१०६४ बछला पुन्ही कुन्हु यलय् जन्म जूगु खः । वय्कःया मांया नां हेरामाया शाक्य व बाःया नां करुणारत्न शाक्य खः ।
बुद्ध नेवाःजुं नेपालभाषा साहित्यय् काव्य, बाखं, गजल, हाइकु, च्वसु च्वयेगु यानादी । लजगाया रुपय् वय्कः घरेलु हस्तकला उद्यमि खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– पुजाभः (काव्य, ने.सं.११२१), कल्पबृक्ष (काव्य, ने.सं.११२२), याकः मिसाया भुजाःया (लघुकाव्य, ने.सं.११२७), चेतन गाजलं (गजल, ने.सं.११३०), मनया लसता म्ये (म्ये, ने.सं.११३०), वँचुगु सर्गः (हाइकु, ने.सं.११३२), स्वकचा (हाइकु, ने.सं.११३४), गोयन्का गुरु लुमना (लुमन्ति, ने.सं.११३४), धकिं दुनेया किपा (बाखं, ने.सं.११३५), केहेँ किजापिंत मतिनाया पौ (पौ मुना, ने.सं.११३८), छ जिगु भिन्तुना (म्येचाः, ने.सं. ११२९) खः । भाजु बुद्ध नेवाः उत्कृष्ट घरेलु हस्तकला उद्यमि (वि.सं. २०४४) व ईल्वहँ ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं.११३२) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।
साहित्य ख्यलय् बुद्ध साय्मि कथं नांजाःम्ह बुद्धरत्न मानन्धरया जन्म मां पद्मकुमारी मानन्धर व बौ ज्यानबहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं १०६४ स येँया चिकंमुगः त्वालय् जूगु खः । भाजु बुद्ध साय्मि नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह अग्रज आधुनिक कविया नापं समालोचक नं खः । मचाबलय् हे मां मदयाः पाजुपिंथाय् हुर्के जूम्ह बुद्ध साय्मिया न्हापां पिदंगु रचना मां मालाच्वना (सितु, १३ ने.सं १०८६) नांगु कविता खः । अथेहे थ्वय्कःया न्हापां पिदंगु कृति जि : जिगु वर्तमान (ने.सं.१०९४) कविता संग्रह खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु मेगु कृति जिन्दगी : बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि (ने.सं.१११७) कविता संग्रह ख ।
पुलांगु परम्पराप्रति तिब्र विद्रोह यानादीम्ह विद्रोही कवि कथं नांजाःम्ह बुद्ध साय्मिया जि जिगु वर्तमान दुने च्वंगु कविता मध्ये शहीदया मिखाय् शहीद दिवस छपु न्ह्यथनेबहगु कविता खः । थ्व कविताय् केवल परम्परा हनेत जक दँय् छक न्ह्याकाच्वंगु शहीद दिवसप्रति, तच्वःगु सम्बेदनात्मक ब्यंग्य यानादीगु दु । थ्वहे कृति दुनेया मेगु मां मालाच्वना धइगु कविताय् कवि बुद्ध साय्मिं मां खँग्वःयात हे विद्रोह व शंकाया मिखां स्वयादीगु दु । फुक्क मां मां हे जुइ मफुगु, फुक्क मस्तय्त छगू हे दृष्टिं स्वये मफुगु, गुकिं यानाः इतिहासय् थीथी कथंया घटना जूगु खँ लुमंकाः कविं धात्थेंयाम्ह छम्ह मां मालाच्वनागु खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिया मेगु कविताकृति जीन्दगी बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि दुने कविताय् कविं थः छम्ह समाजया परम्परायात कुंखिना याकःचा म्वानाच्वना धकाः तायेकादीगु दुसा छपु लँ मालाच्वना चिकिचाहाकःगु कविताय् परम्पराया रुपय् ल्वहंयात पुज्याना द्यः यायेगु परम्परायात बम बारुदं मुइकाः मेगु न्हूगु लँपु मालेमाःगु खँ प्वंकादीगु दु ।
कवि बुद्ध साय्मिं वर्तमाननाप ल्वानाः वर्तमानया समसामयिकताय् थःत चिनातयेत सिबें कयेकुंगु, भ्वाभःगु पंगःया विरोधय् असहमतिया सः थनाः कन्हय्या निंतिं छुं कुतः यायेमाःगु खँ कुलादीम्ह समसामयिक यथार्थताप्रति सचेत भविष्यप्रति आस्था तइम्ह कवि खः ।
नेपालभाषा काव्य ख्यलय् विद्रोही कविकथं स्थापितम्ह बुद्ध साय्मिया गद्य रचना कृति नं पिदंगु दु । कविता : थौंया मिखां गद्य कृति दुने कवि बुद्ध साय्मिं कवि तथा कविता सम्बन्धी थःगु धारणा नं यचुक ब्वयादीगु दु । कविता च्वयेगु नापं पासापिनिगु सफुलिइ समिक्षात्मक भूमिका च्वयेगु जक मखु कवि बुद्ध साय्मिं नेपालभाषाया थीथी संस्था व थीथी इलय् जूगु भाषिक साहित्यिक आन्दोलनय् सक्रियरुपं ब्वति कयाः थःगु मां भाय्या नितिं आपालं योगदान बियादीम्ह छम्ह अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः नं खः । थःगु जीवनया लिपांगु इलय् अर्थात् देशय् गणतन्त्रया स्थापना जुइधुंकाः नेवाःतय्गु प्रतिनिधिमूलक नेपाः पार्टिया प्रतिनिधित्वया यानाः वय्कः सांसद नं जुयादिल । थथे सांसद जुयादीबलय् वय्कलं थः याकःचा जूसां मातृभाषाया निंतिं सदनय् सः थ्वयेकेगु त्वःतामदी । थथे थ्वय्कःया ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्कःयात नेपालभाषा साहित्य राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।
अबु पूर्णनन्द बज्राचार्य व मां सुर्यप्रभा बज्राचार्यया क्वखं वि.सं. १९७८ य् येँया क्वाःबहालय् जन्म जूम्ह सप्तरत्न हे भिक्षु बुद्धघोष खः । वि.सं. १९९७ य् कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण याःम्ह भिक्षु बुद्धघोष नेपाःया न्याम्हम्ह संघनायक खः ।
म्यानमारय् बुद्ध शिक्षा अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालय् बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्थापना याःम्ह प्रमुख व्यक्ति खः । वि.सं. २०१८ य् नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षा स्थापना यानालि ताःई तक बौद्ध परियत्ति शिक्षाध्यक्ष जुयाबिज्याःगु दुसा बौद्ध परियत्ति शिक्षाया केन्द्रीय परिक्षा नियन्त्रक नं जुयाबिज्यात । अथेहे अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोलया आपालं बुद्ध शिक्षाया च्वसु पिदंगु दुसा नीन्यागुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । लोक विकासय् बुद्ध धर्मया महत्ता, सह यायेगुया सहस्रगुण, दुर्लभ मनुष्य जीवन, परियत्ति शिक्षाया महत्व,थेंज्याःगु आपालं व्यावहारिक शिक्षाया च्वसु च्वयाबिज्याःम्ह वसपोलया प्रकाशन जूगु सफूत थथे दु –
बुद्ध धर्म सम्बन्धी सामान्य ज्ञान प्रश्नावली (ने.सं. १०८५), धर्म नगर (वि.सं. २०३२), आसिविसोपम सुत्र (वि.सं. २०३६), बुद्ध धर्म संघ व बुद्ध शासन (वि.सं. २०३६), महासत्तिपठ्ठान सुत्र (वि.सं. २०३७), जप पाठ व ध्यान (वि.सं. २०४०), महासमय सुत्र (वि.सं. २०४१), कम्मठ्ठानदीपनी (वि.सं. २०४७), अभिधर्म संग्रह (वि.सं. २०४८), बौद्ध शिशु बोध (वि.सं. २०३७), निपु सुत्र (वि.सं. २०२१), त्रिरत्नया गुण व आनिशंस, शरणागमनया महत्व, पञ्चशीलया महत्व, मन शान्त जुइगु मार्ग, त्रिरत्न बन्दना, परित्त सुत्र आदि । बुद्ध शासनया इतिहासय् महत्वपूर्णगु बर्माय् सन् १९५४ निसें १९५६ तक जूगु खुक्वःगु संगायनाय् संगीतिकारक कथं उपस्थित जुयाः उल्लेख्य योगदान बियाबिज्याःगुलिं वय्कःया ज्याया सम्मान यासें वि.सं. २०५६ (सन् १९९९) य् म्यानमार सरकारं अग्ग महासद्धम्मज्योतिक धज उपाधिं सम्मानित याःगु खः । थुकथं बुद्ध धर्म प्रचार व नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल वि.सं. २०६८ आश्विन ८ गते दिवंगत जुयाबिज्यात ।
भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया जन्म ने.सं.१०५९ श्रीपंचमी कुन्हु जूगु खः । वय्कःया मांया नां हर्षमाया शाक्य व बाःया नां तीर्थराज शाक्य खः । वय्कःया थायबाय् श्रीवहाः यल खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजीं निबन्ध, कविता व जीवनी च्वयेगु यानादी । वय्कःया न्हापां प्रकाशित नेपालया जातः नांगु निबन्ध खः, गुगु शान्ति विजय नांगु पत्रिकाय् ने.सं.१०९८ य् पिदंगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक विषयया निबन्ध च्वयादीम्ह भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया लजगा पत्रकारिता खः । वय्कःया प्रकाशित कृति– चिनाखँ (ने.सं.१०९७), अंशुवर्मा (जीवनी, ने.सं.११०२), नेपालया मल्ल जुजुपिं (ने.सं.११११), स्वनिगलय् ल्वहँ हिति (ने.सं.१११४), म्हपुजा (ने.सं.१११७), प्रज्ञापारमिता (ने.सं.११२०) खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यजुं ने.सं.१११४ य् गौरी अनन्त सिरपाः कयादीगु जुल ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु भक्तराज श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.२००२ असार १२ गते जूगु खः । वय्कलं कास्की जिल्लाया वगाल त्वालय् नेवाः संगठन नीस्वनाः अनया नेवाः युवातय्त भाषिक, सांस्कृतिक उत्थानया ज्याय् न्ह्यज्याकेगु यानादिल । लिसें अनया नेवाःतय्त मुंकाः संगठित यायेगु ज्या नं यानादिल।
भक्तिदास श्रेष्ठ भाजु येँया छगू अतिकं तःजिगु व तःधंगु परिवारय् बूम्ह कायमचा खः । वयकःया बुन्हि ने.सं १०४१ कछलागाः १३ खः । ल्याय्म्ह इलंनिसें बनेज्याय् तक्यनादीम्ह थ्वयकःया लिपागु जीवनकालय् उद्योग न्ह्याकेगुलि ई बियादिल । स्वनिगःपिने वीरगञ्ज वनाः चुरोट कारखाना न्ह्याकादिल । तँदँतक उखेपाखे च्वनाः औद्योगिक व बाणिज्य ख्यःया लगानीकर्तापिंत संगठित यायेगु तातुनाः चेम्बर व उद्योग बाणिज्य संघया नं नेतृत्व यानादिल । प्रारम्भिक कालय् धर्मोदय पत्रिकाय् विशेषतः धर्म दर्शन सम्बन्धय् च्वखँ च्वयाः थःत छम्ह च्वमि कथं म्हसीका दिल ।
बौद्ध धर्म दर्शनय् अतिकं नुगः क्वसाःम्ह थ्वयकः धर्मोदय सभाया दुजः नं जुयादिल । नापनापं ज्ञानमाला भजनया अभियानय् ब्वतिकयादिल । महायानी बौद्ध दर्शनया छम्ह अध्ययेता अले विपश्यना ध्यानया ज्ञाता थ्वयकः लिपा छम्ह विपश्यना आचार्य जुयाः थुगु ध्यान परम्पराया प्रचार प्रसारय् आपालं ई फुकादिल । थ्वयक नेपाल विपश्यना ध्यान केन्द्रया छम्ह ट्रष्टि नं खः ।
वीरगञ्ज च्वनादीबलय् उखेया नेवाःतय्त संगठित यायेगु व नेपालभाषा खलः, वीरगञ्ज नीस्वनेगुलि मूवंगु भूमिका म्हितादिल । लिपाया इलय् नेवाःतय् राष्ट्रिय स्तरया संगठन नेवाः देय् दबू स्वनेगुलि नेतृत्वदायी ज्या यानादिल । नापनापं नेवाः देय् दबू स्वने धुंकाः न्हापांम्ह नायः नं जुयादिल । नांदंगु आशा सफू कुथि, नागार्जुन इन्स्टिच्यूटया नं छगू इलय् थ्वयकः संचालक जुयादीगु खः । ने.सं ११३० चिल्लागाः ७ कुन्हु वयकः चय्च्यादँ दुबलय् वय्कः मंत ।
भाजु भगतदास श्रेष्ठया जन्म मां तीर्थमाया व अबु नारायण दास श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६८इ स्वनिम्ह त्वाः यलय् जूगु खः । वय्कः नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह आधुनिक कवि खः । चिनाखँ, म्ये व निबन्ध विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्कःया न्हापांगु रचना सिध्दिदासया लुमन्तिइ न्ह्यागु छगू प्रवाह (सितु ल्याः२२, ने.सं.१०८८) पिदंगु खः।
राजनीति शास्त्रय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्कःया च्वसा नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाषाय् समान रुपं न्ह्याः । काव्य ख्यलय् वय्कःया जि अलय् जिगु विश्व नांगु आधुनिक कविता संग्रह (ने.सं.१११२) पिदंगु दु । वर्तमानप्रति असन्तोष क्यनाः न्हूगु मूल्य मान्यता स्थापना यायेत आतुरम्ह भगतदास श्रेष्ठया राज्यविहीन समाज दुगु छगू हे विश्व, छगू हे परिवार कथं स्वयेगु मिखा दयेमाः धयागु मू बिचाः खः । थीथी पत्रिकाय् थःगु कविताया नापं म्ये, निबन्ध व समिक्षात्मक लेख पिकयादीम्ह भाजु भगतदासं ने.सं.१०९४ य् ससिवा नांगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु । भाजु भगतदास श्रेष्ठ नेवाः समुदायया हकहीतया नितिं न्ह्याबलें अग्रसर जुयादीम्ह थ्वय्कः छम्ह कवि जक मखु नेवाः अभियन्ता नं खः । थ्वय्कः नेपाल विश्व सम्बन्ध परिषद्या छम्ह दुजः नं खः । थ्वय्कःया कवि भगतदास श्रेष्ठको जीवनी (आत्मवृतान्त, सह लेखन कैलाश भण्डारी) वि.सं.२०६६ इ पिदंगु दुसा डा.स्टेफेन हकिंगको गहिरो प्रेम नांगु बाखं मुना सफू प्रकाशनया लुखाय् दु । भाजु भगतदासं भाषा संस्कृति, संगीत, साहित्य, दर्शन, विज्ञान, राजनीति व विविध विधाय् थीथी सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।