ने.सं. १०८० स पांगाया ध्वाकासि त्वालय् बौ सप्तलाल महर्जन व मां माया जगतमाया महर्जनया क्वखं जन्म जुयादीम्ह मय्जु भगवति महर्जन छम्ह नेपालभाषाया स्यनामि नापं भाषिक अभियन्ता खः । कलानीधि संगीत विद्यालयपाखें सितारय् डिप्लोमा पास यानादीम्ह मय्जु भगवती महर्जन जगतसुन्दर ब्वनेकुथिइ पलिस्थाकालं निसें नेपालभाषा व संगीत विषयया स्यनामि जुयाः नीन्यादँ तक ज्या यानादीगु खः । वय्कः थ्व ब्वनेकुथिइ ने.सं. ११२१ निसें ११३५ तक सह प्रधानाध्यापिका नं जुयादीगु खः ।
ने.सं. ११०६ सालं किपू भेगय् पलिस्था जूगु जनकृति प्रकाशनया वय्कः नायः खः । वय्कःयागु हे सकृयतां थ्व प्रकाशन पाखें पांगाया कविपिनिगु कविता मुना सफू पांगाय् ह्वःगु स्वां, शुकराम महर्जनया गीति प्याखं सवार्थसिद्ध व लोककवि राजभाइ जकःमिया छधाः प्याखं मुना सफू ल्हाबसा (ने.सं. ११०७) पिथनेज्या यानादीगु खः । सर्वार्थसिद्ध गीति प्याखनय् वय्कलं सितार थानादीगु खः । थ्व नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु भिडिओ प्याखं खः । अथेहे मय्जु भवगतिं प्रतिभा साहित्यिक परिवारया ग्वाहालिमि जुयाः नेपालभाषा साहित्य व संगीत थकायेगु ज्याय् थीथी कथं हःपाः व तिबः बियादीगु दु ।
नेपालभाषा मिसा खलकय् वय्कः पलिस्थाकालं निसेंयाम्ह जः खःसा नेवाः संगीत, नाट्य व संस्कृति सृष्टि कलाया नं वय्कः छम्ह दुजः खः । अथेहे वय्कः ज्यापु महागुथि किपू नगर समितिइ ने.सं. ११३० निसें आजिवन दुजः जुयाः व थौंकन्हय् केन्द्रीय पार्षद जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।
थौंकन्हय् वय्कः थः जहान लोककवि राजभाइ जकःमिजु नापं येँदेय्या रामघाट त्वालय् च्वनादी । थ्वहे छेँय् च्वनाः २०४६ सालया जनआन्दोलनय् तःम्हमछि राजनैतिक न्ह्लुवाःतसें भूमिगत नेतृत्व यानादीगु खः । वय्कःपिंत माःगु व्यवस्था यायेगु ज्याय् भगवतिया तःजिगु योगदान दु । मय्जु भगवतीं जगतसुन्दर ब्वनेकुथीइ नीन्यादँ तक सेवा याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. ११४० य् ब्वनेकुथिपाखें वय्कःयात छगू लाख दांया नापं हनापौ लःल्हायेगु ज्या जूगु दु ।
विद्यार्थी जीवननिसें थीथी पत्रपत्रिका व साहित्य सम्मेलनय् बाखं च्वयाः ब्वनाः बाखंच्वमिया रुपय् म्हसीका बियादीम्ह भवानी तुलाधरया जन्म मां रत्नदेवी व बा भवानीदास तुलाधरया कोखं ने.सं. १०७६ य् जूगु खः । थीथी साहित्य सम्मेलन व बाखं प्रतियोगिता गथे— मिब्वाला परिवार पाखें जूगु साहित्य सम्मेलनय् लजगा बाखनय् न्हाप, पद्मकन्या क्याम्पस पाखें जूगु अन्तर क्याम्पस साहित्य सम्मेलनय् आसे जिगु आत्मा दनि चिबाखनय् न्हाप ल्यू, त्रि–चन्द्र क्याम्पस साहित्य सम्मेलनय् भौमचा बाखनय् न्हाप ल्यू, नेपालभाषा मिसा खलः पाखें जूगु बाखं प्रतियोगितय् भलसा बाखनय् न्हाप ल्यू आदि सिरपाः त्याकेत ताःलाःम्ह भवानी तुलाधरया बाखं विधाय् ह्यूपाः (ने.सं.११३७) नांगु सफू पिदंगु दुसा उपन्यास विधाय् इलं घ्वाःगु पलाः (ने.सं.११४१) सफू पिदंगु दु ।
झीगु समाजय् मिसातय्त अझ विशेष यानाः भौमचातय्त परिवारपाखें जुयाच्वनीगु अन्याः अत्याः ब्वयेगु हे थ्वय्कःया बाखं व उपन्यासया मू विषय जूगु दु । थ्वय्कलं च्वयेगु जक मखु नेपालभाषा परिषद्, उदाय् समाज, नेपालभाषा मिसा खलः, मिसा साहित्यकार मुना आदि थीथी नेवाः संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषा व नेवाःजातिया ख्यलय् आपालं ज्या यानादीगु दु ।
निर्देशक–पत्रकार भाइकाजी महर्जन नयनया जन्म अबु भाइलाल महर्जन व मां नानीमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०२७ भदौ ११ गतेया यलया धालाछेँय् जूगु खः । डेल्टा मिडिया प्रोडक्सनया संस्थापक, नेपाल मण्डल टेलिभिजन प्रा.लि.या प्रबन्धक जुयादीधुंकूम्ह वय्कलं थौंकन्हय् झीगु नेपाः च्यानल संचालन याना वयाच्वनादीगु दु । वय्कःया निर्देशनय् तःपु हे नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो पिदंगु दु । वय्कःया निर्देशनय् दुगु थीथी म्येँया म्युजिक भिडियो दुथ्याःगु यौवनया हिसि, हिसि दुगु मिखा, हिसिं जाःगु पहः सिमा कचा सिडी/डिभिडी पिदंगु दु ।
वय्कलं थीथी नेपालभाषाया संकिपा नं निदेशन यानादीगु दु । वय्कःया निर्देशनय् सर्गः मिला मिजः, बाघचाल व अपिच्य संकिपा पिदनेधुंकूगु दु । ज्यापु समाज यल लिसे आवद्ध वय्कःयात पेजथ्री नेपालभाषा पिपुल्स च्वाइस म्यूजिक अवार्ड ११३०, तिर्थ हिरा सिरपाःपाखें सम्मानित यायेधुंकूगु दु ।
भाषिक अभियन्ता लिसें निवन्धकार भाजु भाइराजा तुलाधरया जन्म ने.सं. ११७७ चौलागा ८ कुन्हु येँय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां तीर्थहेरा तुलाधर व बाःया नां हेरारत्न तुलाधर खः । प्राइम कमर्सियल बेकैंया नायव महाप्रवन्धकतकं जुयादीधुंकूम्ह भाजु भाइराजा तुलाधर नेपालभाषाख्यःया सक्रिय भाषिक कार्यकर्ता खः । नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया उत्थानय् वय्कलं योगदान यानादीगु दु । वय्कःया साहित्यिक नां धर्मरत्न तुलाधर खः । थ्व हे नामं वय्कलं निवन्ध च्वयादी । विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि, चकना साहित्य पालाः, नेपालभाषा च्वमि गुथिपाखें जूगु साहित्य सम्मेलनय् वय्कलं निवन्ध विधाय् न्हाप सिरपाः कयादीगु दु । ‘लिलाम’, ‘छन्त जिं ययेकाबलय’, ‘धिब्छ ब्यूसा घारघुर याये ’वय्कःया चर्चित निवन्ध खः ।
वय्कः विद्यार्थीकालं निसें जुद्धोदय हाइस्कूलय् जूगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनया ग्वसाः कमितिइ दुथ्यानाः भाषिक ज्याय् सक्रिय जुयादीगु खः । भाइराजा तुलाधर सहलह संस्थाया संस्थापक नायः जुयादीबलय् नेपालभाषाया प्याखं ख्यलय् तःधगु हे ज्या जूगु जुल । उबलय् सहलह संस्थां ‘कुलां चकनी तिनि’, ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’ थें जाःगु लोकंह्वाःगु प्याखं क्यनेगु ज्या जूगु खः । वय्कः ‘सहलह’ संस्थापाखें प्रकाशित नेपालभाषाया न्हापांगु डाइजेष्ट पत्रिका सहलहया सम्पादक जुयादी । वय्कः पब्लिक युथ क्याम्पसया ‘सँझ्याः साहित्य पाला’या संस्थापक नायः लिसें न्हापांगु सँझ्याः पत्रिकाया संपादक, त्रिवि कीर्तिपुर वहुमुखी क्याम्पसं पिदंगु ‘गं’ पत्रिका ल्याः २ या सहसंपादक नं जुयादी ।
स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु भीमबहादुर शाही नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं. २००२ साल फागुण १५ गते जूगु खः । वय्कः खड्गी समाज कास्कीया संस्थापक नायः जुयादी । अथेहे वय्कलं न्हापा नेवाः खलः कास्कीया कार्यसमितिया नायः जुयाः ज्या यानादीगु खःसा थौंकन्हय् वय्कः सल्लाहकार जुयादी ।
भुवनलाल प्रधानया जन्म ने.सं. १०४२ य् अबु वंशलाल प्रधान व मां विद्यालक्ष्मी प्रधानया क्वखं येँया कमलाछि त्वालय् जूगु खः । नेपाःया नांजाःम्ह इतिहासकार व संस्कृतिविद् वय्कः ने.सं. १०८० निसें ने.सं. १०८६ तक मन्त्री परिषदय् शिक्षा, स्वास्थ्य, कानुन, न्याय तथा संसदीय प्रबन्ध मन्त्री नं जुयादीगु दु ।
नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भुवनलाल प्रधानया न्हापांगु च्वसु दुःख फुकेगु उपाय धर्मदूत पत्रिकाय् ने.सं. १०६३ इ पिदंगु खः । अथेहे वय्कःया न्हापां पिदंगु सफू बाल ज्ञान खः । वय्कःया पिदंगु मेमेगु सफू थथे दु— नेपाल संस्कृति (ने.सं. ११०९), स्वयम्भू, कीर्तिपुण्य महाविहार (लगंबहाःया परिचय) (ने.सं. १११४) आदि ।
लिपांगु इलय् आपालं बुद्ध धर्मया इतिहास विषयय् सफू च्वयादीम्ह वय्कःयात थीथी उपाधीं छाय्पिउगु दु । गथेकि : विश्वशान्ति पदक, धर्मोदय पुरस्कार, धर्मबहादुर धाख्वाः कल्याण कोष सिरपाः, राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार आदि । विभूषण – अतिज्योतिर्मय त्रिशक्तिपट्ट (प्रथम), अति प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (प्रथम) आदि । छम्ह विशिष्ट राजनीतिक नेता कथं म्हसीका दुम्ह वय्कः ने.सं. ११३० य् दिवंगत जूगु खः ।
साहित्यकार भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठया जन्म ने.सं.१०७२ य् येँय् ज्याःबहाः दलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां सरस्वती श्रेष्ठ तथा अबुया नां जीवनप्रसाद श्रेष्ठ खः । पीन्यादं मयाक स्कूल व क्याम्पसय् भाषा साहित्य ब्वंकेगु ज्या यानादीधुंकूम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषा ख्यलय् नांजाःम्ह बहुप्रतिभां सम्पन्नम्ह साहित्यकार खः । नेपालभाषा साहित्यया धुकुतिइ वय्कलं यक्व हे मू वंगु रत्न तनादीगु दु । वय्कलं तःदँ तपस्या यानाः सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया व सछिदँया नेपालभाषाया बाखं ल्यया थेंज्याःगु अमूल्यगु कृति झीत बियादीगु दु ।
नेपालभाषा साहित्यया फुक्क विधाय् धैथें वय्कलं च्वसा न्ह्याकादीसां वय्कःया मूलरुपं च्वसा न्ह्याःगु विधा— बाखं, चिबाखं, निबन्ध,गजल, मुक्तक, हाइकु, कोश, ख्यालः, छधाः प्याखं खः । भाजु भूषण नेपालभाषाया आधुनिककालय् दकलय् अप्वः सफू च्वयादीम्ह व अतिकं लोकंह्वाःम्ह मतिना विषयया कवि नं खः । थौं छन्दबद्ध कविता च्वइपिं कविपिं पचिनय् निनेमाःबलय् वय्कलं १०१ गू छन्दय् गजल च्वयाः कृतिमान तयादीगु दु ।
वय्कःया थःगु हे मौलिक कृति, अनुदित कृति व वय्कःपाखें सम्पादन यानादीगु सफूत थुकथं दु – फिसः (बाखं, ने.सं.१०९३), ग्वःफय् (बाखं, ने.सं.१०९४), लँपु (बाखं, ने.सं.१०९५), धकिं दुने (बाखं, ने.सं.१०९७), बीनिभाः (बाखं, ने.सं.१०९८), समानान्तर (चिबाखं, ने.सं.१०९८), ग्व गुबलय् दुनावइ थें जिगु छेँ (बाखं, ने.सं.११०१), दासिवःम्ह मनू (बाखं, ने.सं.११०४), थथिंजाःगु सरबस… (बाखं, ने.सं.११४१), बापलाः अप्पा (बाखं, ने.सं.११४१), हलू न्यानाः ख्येँ फ्वसा (ख्यालि पुचः, ने.सं.१०९८), धौयात भौ पासा (ख्यालि, ने.सं.१०९९), पाकः मिसाया भाःत (ख्यालि, ने.सं.११००), अबु पासा ख्येँ ल्वसा (ख्यालि, ने.सं.११०१) कुकुल्यां कू (निबन्ध, ने.सं.११०१), थाङ्क्यू मिस्टर ग्लाड (अनुवाद उपन्यास, ने.सं.११०१), हस्ताक्षर म्वाः हिया (पौ मुना, ने.सं.११०१), झ्वाः मजुइगु स्वां (जीवनी, ने.सं.११०१), झी लय्पौया च्वसुधलः व नेपालभाषा ख्यलय् थ्व पौया देन (अनुसन्धान, ने.सं.११०५), ज्ञां द्यांचा (ने.सं.१११२), जिगु म्ये छंगु खः (गजल,ने.सं.१११७), ई गजलया : गजलया ई (गजल, ने.सं.११२६), नुगःबसा (गजल, ने.सं.११२६), नुगःया गुनुगुनु (गजल, ने.सं.११३७), सितुब्वय् सुतिलः (गजल), ब्वःम्ह लापचा (गजल), छन्द १०१ व नेवाः गजल (छन्द सास्त्र व गजल, ने.सं.११३९), यःखिचा (गजल, ने.सं.११३८), खिचापुजा (हाइकु, ने.सं. ११२९), न्याः दिगुपुजा (हाइकु), हाकनं छक्वः (हाइकु), स्वंगःगु मिखा (हाइकु, ने.सं.११३०), सः ग्वःछि खँग्वः धुकू (कोश, ने.सं.११२४), हाइकुया बानाय् क्वाःकासा आदि ।
भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु– छगू देशय्… (बाखं मुना, ने.सं.११०९), रासो योन व मेमेगु बाखं (अनुवाद बाखं, ने.सं.११०९), झी कविता (कविता मुना, ने.सं.११११), नेपालभाषा, कक्षा ९ (ने.सं.११२०), लुँहिति (स्वधाः ज्वलं मुना,ने.सं.११२०), सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया (कविता मुना, ने.सं.११२६ ), सछिदँया नेपालभाषा बाखं ल्यया (बाखं मुना, ने.सं.११३५) खः । थथेहे भाजु भूषणप्रसादया च्वसां पिज्वःगु म्येँया म्येँचाः व सीडि नं पिदंगु दु । व थुकथं दु– थुलि यः कि ..गजल, छ गजल : जि गजल, जिं म्हंकेवं…गजल, छं स्वःगु मिखाय्…गजल ।
भाजु भूषणप्रसादं वातावरण, सितु (निलापौ), झी (लय्पौ) पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । झीगु भाषाय् ज्वःमदुगु योगदान बियाच्वनादीम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठयात ने.सं.१०९५ य् च्वसापासा पाखें श्रेष्ठ सिरपाः, ने.सं.११२५ य् नेपालभाषा एकेडेमि पाखें दान्यहिरा सिरपाः व ने.सं.११३६ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपालं सम्मानित जुयादीगु दु । भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजु थौंकन्हय् च्वसापासा संस्थाया नायः जुयादी ।
भैरवगोपाल वैद्यया जन्म ने.सं १०४३ य् बौ कृष्णगोपाल वैद्य व मां वदनलक्ष्मी वैद्यया कोखं यलया सौगः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा— कविता, बाखं, प्याखं व निबन्ध च्वज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह भैरवगोपाल वैद्यया न्हापांगु च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु फुस्लुगु घः टां टां न्याः खः । स फूया ल्याखं थ्वय्कःया जिं छंत ल्याकन हे कायेके हये (ने.सं ११०८) प्याखं सफू व भैरवामृत (ने.सं ११०९) कविता संग्रह पिदंगु दु । थ्व सफू वय्कः मदयेधुंकाः जक पिदंगु खः । वय्कलं मुनास्वां (ने.सं १०७०) नांगु तत्कालिन कविपिनिगु कविता संग्रह नं सम्पादन यानादीगु दु ।
थ्व मुनास्वां कविता संग्रह नेपाली विहार (ने.सं १०५९) धुनेवं पिदंगु नेपालभाषाया कविपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् वय्कःया आहाः देश जिगु नेपाः थेंज्याःगु देशप्रेमया भावनां जाःगु कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा असमय वारीध छाय् छ वया ? थेंज्याःगु टी.बी ल्वचं कयाः मत्यवं हे मृत्युया म्हुतुइ थ्यनाच्वंम्ह कवि वैद्यया वेदनायुक्त सः थ्वयाच्वंगु दु ।
कवि भैरवगोपाल वैद्य थम्हं जक च्वसा न्ह्याकीम्ह च्वमि मखु मेपिंत नं च्वयेगुली उलि हे उत्प्रेरणा बियाः च्वकीम्ह साहसीम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं नेपालभाषां च्वयेगु तकं बन्देज यानातःगु राणाकालया जरजर इलय् नं वय्कलं तत्कालिन यलया ल्याय्म्हत नाप जानाः नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिका पिकयादिल । थ्व पत्रिकाय्थ म्हं लेख रचना च्वयेगुया नापं मेपिंत नं च्वकेबीगु यानादिल । थथे थःगु मांभाय्या सेवाः यायां मयः मयः ने.सं १०६८ अर्थात् २५ या शुद्ध ल्याय्म्हगु वैशय् वय्कःया निधन जुल ।
येँया मरु, बिच्छेबहालय् मां शान्तलक्ष्मी प्रधान व अबु धीरबहादुर प्रधानया कोखं ने.सं १०२१ य् भैरवबहादुर प्रधानया जन्म जूगु खः । थ्वय्कः तत्कालिन दरवारकलेजया (येँया ताहाचलय् स्थापना जूगु) प्रिन्सिपल खः । इतिहास विषयय् एम.ए.यानादीम्ह भैरवगोापाल वैद्य छम्ह भाषासेवीया नापं छम्ह इतिहासविद् नं खः । थ्वय्कःया नेपालभाषां गुलि नं च्वसु पिदंगु दु व फुक्क इतिहास सम्बन्धी हे जूगु दु । भारतवर्षे राष्ट्रिय भावया जागृति (ने.सं. १०७३, नेपाल, ल्याः ४०) नांगु च्वसु थ्वय्कःया न्हापां पिदंगु च्वसु खः ।
नेपालय् २००७ सालय् प्रजातन्त्र वसेंलि इतिहासकारपिनि दथुइ थीथी देशया इतिहास च्वयेगु छगूकथं रहर हे न्ह्यात । थज्याःगु रहर कथं भैरवगोापाल वैद्य नं नेपालभाषां नेपाःया इतिहास विषयया सफू मध्यकालीन नेपाल (ने.सं. १०७३) नामं पिकयादिल । थथे नेपाःया इतिहासयात कयाः नेपालभाषं सफू पिकाःम्ह न्हापांम्ह इतिहासकार थ्वय्कः हे खः । थ्वय्कलं मध्यकालीन नेपाल नांगु सफू बाहेक नेपालभाषां विश्व इतिहास नांगु सफू नं च्वयादीगु खः, तर थ्व सफू पिदंगु मदुनि । थःगु मांभाय् प्रति अतिकं मन क्वसाःम्ह भैरवगोपाल वैद्यं ने.सं. १०९१ निसें १०९४ तक नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं परिषद्यात न्ह्याकादीगु खः । ने.स. १०९८ सिल्लाागा ८ कुन्हु थ्वय्कलं थःगु नश्वर देह त्वःता झाल ।
मां ज्ञानीमाया व बा मोतिरत्न स्थापितया कोखं ने.सं.१०७२ य् जन्म जूम्ह मंगलदेवी बज्राचार्य छम्ह प्रगतिशील विचारधारायाम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्कःया ह्यूपाःया जलय् (ने.सं.११००) बाखं सफू पिदंगु दु । छेँया समस्यानिसें राष्ट्रया समस्यातकयात तकं थःगु बाखंया विषयवस्तु दयेकाः बाखं च्वयादीम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्कःया आपाः धयाथें बाखं निम्न मध्यमवर्गं फयेमालीगु शोषण विरुद्धय् सचेतना हयेगु, बिरोधया सः थ्वयेकेगु व ह्यूपाः हयेगु खँय् केन्द्रीत जुयाच्वंगु दु ।