बौ बुद्धिलाल नेवाः व मां पुण्यवती नेवाःया कोखं ने.सं. १०७२ दँय् मकवानपुरया शुद्धपुर, कौमारी च्वकय् च्वखँ च्वमि भाजु शान्तलाल नेवाः नन्दसुवाया जन्म जूगु खः । प्रमाणपत्र तगिंया सेवाकालिन तालिम प्राप्त यानादीम्ह भाजु नन्दसुवाःया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् न्हापांगु कृति चित्लाङ्गय् प्यथी नेवाःतय् भाय् छुं खँग्वः निबन्ध ने.सं. ११०२ सितु पत्रिकाय् (अंक ६०) पिदंगु खः । छम्ह नेवाःया मचा जूगुलिं नेवाः जाति व नेवाः समाजयात च्वछायेगुली नुगःह्वःम्ह नन्दसुवाःजुं चित्लाङ्गया नेवाः जातिया हे विषययात कयाः च्वयादीगु सफू चित्लाङ्गया नेवाः जाति व नेवाःतय् ल्याः (ने.सं. १११२) व चिलंया नेवाःत (ने.सं. १११५) पिथनादीधुंकूगु दु । थःगु मांभाय् नेपालभाषा साहित्यया थपु यायेगु मनंतुनाः साहित्य ख्यलय् पलाः न्ह्याकादीम्ह भाजु नेवाःया च्वसा च्वखँ विधाय् जक मखु नाटक साहित्य ख्यलय् नं च्वन्ह्याः । वय्‌कलं सामाजिक नाटक धायेदंगु भिखा छेँ च्वयादीगु दु । थुकथं चित्लाङ्गया नेवाः जाति व भाषाया विषयय् थीथी च्वसुत च्वयाः स्थानीय भाषाया थपु यायेगुलिइ ग्वाहालि यानादीम्ह भाजु शान्तलाल नेवाः छम्ह भाषिक अभियन्ता नं खः ।

थ्वय्‌कःया जन्म ने.सं. १०५८ दिल्लागाः तृतिया, सुक्रबारखुन्हु मां नानीमाया व बौ दिव्यहर्ष बज्राचार्यया कोखं येँया थथुपुइँया नःघः, गंबहाः हेमवर्ण महाविहारय् जूगु खः । थ्वय्‌कलं संस्कृतय् साहित्याचार्य व नेपालीइ एमए यानादीगु खः। थ्वय्‌कलं भ्वँतया आजाद हाइस्कूल, आनन्दकुटी विद्यापीठ, प्रभात प्रौढ हाइस्कूल नापं न्हय्‌गू ब्वनेकुथी नेपालभाषा, नेपाली व संस्कृत विषयय् शिक्षक जुयादीगु दु । सरकारया थीथी ज्याकुथिइ सेवा यायेधुंकाः पब्लिक युथ कलेज, नेशनल कलेज आदि धुंकाः रत्न राज्य लक्ष्मी क्याम्पसनिसें नेपालभाषा प्राध्यापनया ज्या न्ह्याकाः पद्मकन्या बहुमुखी क्याम्पसय् सहप्राध्यापक जुयादिल ।

नेपाल बौद्ध परिषद्पाखें स्थापित सुगत बौद्ध महाविद्यालयया बौद्ध धर्म व दर्शनया प्राध्यापक व वि.सं. २०७९ निसें स्वदँतक उगु शिक्षण संस्थाया क्याम्पस प्रमुख नं जुयादिल । ताइवानया धर्मगुरुं चायेकूगु नेपाल बोधिसत्व बौद्ध विद्यालय, बुढानीलकण्ठय् दत्यातक बौद्ध धर्म व संस्कृत भाषा प्राध्यापन यानादिल । थ्वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषा निबन्ध, समालोचना व अनुवादय् ख्यलय् न्ह्याःगु जुल । खास यानाः पाठ्यसफूया लिधंसाय् समालोचना, विवेचना, शब्द अर्थ छ्यायेगु व पूर्वीय व पाश्चात्यया सैद्धान्तिक पक्षय् खनेदुसां उपलब्धिमूलक धाःसा पूर्वीय समालोचनापाखें जूगु जुल ।

ने.सं. १०९८ स ‘जः’ दँपतिइ ‘साहित्यय् छन्दया थाय्’ शीर्षकय् वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु पिदंगु खः । वय्‌कलं रस मञ्जरी (अलंकार, ने.सं. १०९९), सँदेय्‌या लिसः (खण्डकाव्य)या न्ह्यसःलिसः (ने.सं. ११०९), अर्हतनन्द महाकाव्यया विवेचना (ने.सं. १११०), पद्यःपुचःया संस्कृत शब्दार्थ व अर्थ (ने.सं. १११०), जुजु रणजीत मल्लया कुशाचरित (प्याखं) (ने.सं. ११०३), जुजु रणजीत मल्लया मदनचरित (छधाःपाखं) (ने.सं. ११०३), मल्लकालया मुक्कं नेपालभाषा नाटकया धलःपौ (ने.सं. ११०५), जुजु रणजीत मल्लाया ययात्युपाख्यान (ने.सं. ११०६), जुजु रणजीत मल्लया षडदर्शन (छधाःप्याखं), (ने.सं. ११०८), जुजु रणजीत मल्लया वीरवीरणी प्याखं (ने.सं. १११३), सिद्धिचरणया उर्वशी (ने.सं. १०९९), न्यायविकासिनी (मानव न्यायशासत्र) (ने.सं. ११०७), स्वयम्भू पुराण (ने.सं. ११२१), प्रज्ञापारमिता हृदयसूत्र, सुखावति ब्यूह सूत्र, बःचाधंगु नेवाः खँग्वः धुकू (वि.सं. २०४४), शारङधरीय शब्दकोष सफूया गुलिं सम्पादन, गुलिं अनुवाद, गुलिं सहसम्पादन यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कः बुद्धयान स्मारिकाया प्रधान सम्पादक, नेपाल ऋतुपौया सम्पादक नं जुयादीगु दु । नेपालभाषा परिषद्या दुजः, नेपाल बौद्ध परिषद् यलया संस्थापक दुजः व उपाध्यक्ष नं जुयादीगु दु ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये मय्‌जु शान्ती उदास नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म वि.सं. २०३३ श्रावण २५ गते खः । वय्‌कः मिसा खलः कास्कीया संस्थापक नायः खः ।

स्वनिगः पिने च्वनाः नेपालभाषां सफू पिकयादीपिं अग्रज च्वमि मय्‌जुपिं मध्ये शिलशोभा ताम्राकार नं छम्ह खः । वय्‌कः भोजपुरया टक्सारय् जन्म जूम्ह खः । वय्‌कलं अन यशोधरा माध्यमिक विद्यालय स्थापना यानादिल । शिक्षाया लागाय् निरन्तर लगे जुयादिल । वय्‌कलं तता लुमंकाः धयागु नेपालभाषां काव्य च्वयादीगु दु ।

नेवाः सभ्यतायात थन्ह्याकेगु नितिं दोलखाया भाषा, संस्कृति, सम्पदा व साहित्य विकास यायेगु ज्याय् सक्रिय जुयाच्वनादीम्ह व्यक्तित्व खः शिवजी प्रधान । अबु नारायणजी प्रधान व मां विमलादेवी प्रधानया कोखं ने.सं. ११०० थिंलागाः त्रयोदशी कुन्हु दोलखाया गुर्कोटय् बूगु खः । वय्‌कलं दोलखाया भाषा, संस्कृति व सम्पदाया बारे जागरण हयेगु नितिं स्थानीय एफएमय् दकले न्हापां दोलखा भाषां ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु खः । दोलखाया नेवाःतय्‌सं परम्परां निसें न्ह्याकाः वयाच्वंगु फेर प्रथा न्हनेत्यंगु अवस्थायात वाःचाय्काः स्थानीय सभ्यतायात हे विषयवस्तु दय्काः विसं २०७० सालय् नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रतिष्ठानं ग्वसाः ग्वःगु नाटक महोत्सवय् नाट्यश्वर कला समूहपाखें दोलखाभाषाया हे माध्यमं ब्वति कयादीगु खः । स्थानीय ल्याय्‌म्हतय् दथ्वी स्थानीय भाषा, संस्कृति व सम्पदाया जागरण थनेत सडक नाटकया ग्वसाः ग्वयादीम्ह भाजु प्रधानं दोलखाया नेवाःतय्‌गु सभ्यता व संस्कृतिया अध्ययन अनुसन्धान नं यानाच्वनादीगु दु । भाजु प्रधानं नेवाः जाति, भाषा व संस्कृतिया ख्यलय् अध्ययन अनुसन्धानय् यानादीगु ज्याया कदर यानाः आपालं संघसंस्थां वय्‌कःयात सम्मान याये धुंकूगु दु । वय्‌कलं दोलखाया भाषा, सांस्कृतिक परम्परा, संगीत, कला, सम्पदा, लोकवार्ता, वास्तु आदिया अध्ययन अनुसन्धान यानादीपिं आपालं अध्येतापिन्त सूचकया रुपय् नं ग्वहालि यानादीगु दु । थौंकन्हय् वय्‌कलं दोलखा व जःखःया नेवाः भाय्‌या शव्दकोष दय्केगु ज्या न्ह्याकाच्वनादीगु दु ।

मां गुणमाया व बौ पानबहादुर महर्जनया कोखं वि.सं.१९८३ कार्तिक शुक्ल पंचमी कुन्हु पांगाया भुजिन्द त्वालय् जन्म जूम्ह शुकराम महर्जन समाजसेवी, साहित्यकार, संगीतकार, नाटकार, गाय्‌क, प्याखं निर्देशक नापं संगीत गुरु नं खः । बहुआयामिक व्यक्तित्वया धनी शुकरामं पांगाय् पवित्र कुटी विहार दयेकादिलसा यक्वसित म्ये, हार्विन स्यनेगुया नापं हनेमाःपिं तःम्ह व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी सम्बन्धी रामायण च्वयाः हायेका थःगु भाषा, साहित्य संस्कृति थकायेगु ज्याय् तःजिगु योगदान बियादीम्ह व्यक्ति खः ।

अथेहे भाजु शुकरामं पांगाय् कृष्णलीला अन्तरगत कंशया ध्वंस, कृष्णाष्टमी व छ्यलागु लँ ज्यली थेंज्याःगु यक्व हे लोकंह्वाःगु दबूप्याखं, सर्वार्थसिद्ध थेंज्याःगु गीति नाटक च्वयाः थम्हं हे स्यनाः क्यनादीगु दु । सर्वार्थसिद्ध प्याखंया भिडियो नं पिदंगु दु । सर्वार्थसिद्ध गिती नाटक व स्वस्थानी बाखं वय्‌कःया पिदने धुंकूगु सफू खःसा म्ये, कविता, प्याखं आदि कृतित यक्वहे पिदने ल्यं दनि ।

भाजु शुभ शान्ति बज्राचार्यया जन्म ने.सं.१०८० जेष्ठय् किपुली जूगु खः । वय्‌कःया मां आशामाया बज्राचार्य व बाः सर्वानन्द बज्राचार्य खः । भाजु शुभ शान्ति बज्राचार्यं नेपालभाषं निबन्ध, बाखं व छधाः प्याखं च्वयादी । वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना हासा पसः नांगु छधाः प्याखं खः, गुगु ने.सं.११०५ य् मन्दः पत्रिकाय् पिदंगु खः ।

वय्‌कःया प्रकाशित कृति– असंया न्या (ने.सं.१११३), ध्वँ च्वलेचा (ने.सं.१११४) खः । वय्‌कलं मूस्या नांगु पत्रिका स्वंगूगु ल्याः तक सम्पादन यानादीगु जुल । नेपालभाषाय् प्याखं च्वयेगु, स्यनेगु व म्हितेगु यानादीम्ह भाजु शुभशान्ति बज्राचार्यजुं प्याखं सम्बन्धि तःपु हे च्वसु च्वयादीगु दु । वय्‌कलं ख्यालः, प्याखं व बाखनय् थीथी सिरपाः कयादीगु दु ।

नेपालभाषाया अनन्य सेवक व च्वमि भाजु शेषराज दलिया जन्म येँया तहाचलय् जूगु खः । छम्ह विज्ञानया विद्यार्थी जूसां शेषराज दलिया भाषा साहित्यप्रतिया योगदान नं उलि हे च्वछायेबहः जू । वयकःया अंगे्रजी, नेपाली, नेपालभाषां पिदंगु थीथी विषयया झिंस्वंगुलिं मयाक सफू थुकिया दसु खः। शेषराज दलि मदये धुंकाः नं वयकःयात अमर यानातयेगु ज्या वय्‌कलं भाषा साहित्य ख्यलय् यानादीगु ज्यां हे याःगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रजी भाषा स्वंगुलिं भाषां च्वयादीसां वय्‌कःया च्वसा थःगु मांभाय् नेपालभाषां हे दकलय् अप्वः न्ह्याःगु खनेदु । थथे नेपालभाषाया ख्यलय् वय्‌कलं ज्वनादीगु साहित्यिक विधात खः– नाटक, कविता, बाखं, प्याखं, नियात्रा, आत्मवृतान्त, आध्यात्मिक विषयसम्बन्धी च्वखँ आदि । तत्कालीन धर्मोदय पत्रिकाय् (ने.सं १०६९, अंक १५) पिदंगु विहार कविता वय्‌कःया नेपालभाषां पिदंगु दकलय् न्हापांगु रचना खःसा, भक्तिलता, रामावतार, कृष्णभक्ति, ईश्वर गीता, कीर्ति सानु सतछि बुसाधं (सम्पादन), सत्यनारायण कथा ,दशअवतार, पुष्प प्रदर्शनी, हीरानाप देजला नेपालभाषाया सफूत खः ।

वय्‌कः छम्ह स्रष्टा जक मखु नेपालभाषाया छगू पुलांगु संस्था नेपालभाषा परिषद्या संस्थापक दुजः जुयाः तःदँ तक ज्या यानादीम्ह नेपालभाषा साहित्यया छम्ह संरक्षक सम्वद्र्धक नं खः । थःगु जीवनया उत्तरार्धयात अझ सार्थक जुइकेगुकथं शेष–हेरा प्रतिष्ठान थेंज्याःगु संस्थाया स्थापना यानाः भाषा साहित्य व समाज सेवाया ज्याय् जीवनया अन्तिम घडी तक वय्‌कलं थःत फ्यानादिल । थथे वय्‌कलं स्थापना यानादीगु थ्व संस्थां थौं सफू पिकायेगु व थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकाः देया भाषा, साहित्य व संस्कृति संरक्षण यायेगु व न्हून्हूपिं प्रतिभात ब्वलंकेगु ज्या यानावयाच्वंगु दु ।

छगू दर्जन स्वयाः नं अप्वः थीथी विषयया सफू च्वयादीम्ह शेषराज दलि नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय् थःगु बिस्कंगु पलाःचिं त्वःतावंम्ह स्रष्टा खः । वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् आध्यात्मिक भावया स्पन्दन बीम्ह छम्ह सर्जकया रुपय् परिचित जूगु दु । लिपा पिदंगु वय्‌कःया हीरानाप देजला सफुलिं धाःसा नेपालभाषाया ख्यलय् न्हूगु सवाःया अनुभव याकूगु दु । थः जहान हीरादेविनाप थीथी थासय् यानागु देजला अर्थात् यात्राया लुमन्तियात मुनाः सफूकथं न्ह्यब्वयाः नेपालभाषा साहित्यय् छम्ह नियात्रा च्वमि कथं नं थःत म्हसीके बियादिल । थ्व सफुतिं केवल देशविदेशया थीथी थाय् जक म्हसीकेगु याःगु मखुसे धाथेंम्ह शेषराज दलियात नं म्हसीकेब्यूगु दु ।

बौ रामदास श्रेष्ठ व मां राममाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०७८ कौलाथ्व सप्तमी कुन्हु सक्वय् साहित्यकार भाजु शैलेन्द्र श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यख्यलय् भाजु शैलेन्द्रया च्वसा— कविता, गजल व निबन्ध स्वंगू विधाय् नं न्ह्याः । वय्‌कलं थःगु साहित्य सिर्जना दकलय् न्हापां स्वइगुं आश्रय माःगु मदु (ब्वसल, ने.सं. १०९९) चिनाखँ पाखें न्ह्याकादीगु खः । देशय् खनेदयाच्वंगु विसंगति, विकृति, छगू जातं मेगु जातयात , छगू भाषां मेगु भाषायात क्वत्यलेगु नीति आदियात न्हंका छ्वयेगु खःसा क्रान्ति हे यायेमाः, क्रान्ति मयायेकं न्हूकथं हिउपाः वइमखु धयागु बिचाः घानाः क्रान्तिया आह्वान यानादीम्ह भाजु शैलेन्द्र श्रेष्ठया न्हापांगु सफू थ्व देश छंगु मखु (ने.सं. ११०३) चिनाखँ मुना खः । अथेहे थ्वय्‌कःया पिदंगु मेगु सफू मानवीय संवेदना निसें मतिना व यःत्यःयात कय्‌च्यानाः च्वयादीगु गजलया कलकल (ने.सं.११०७) गजल मुना सफू खः । थ्व गजल मुना सफू धाथें गजल धायेबहगु नेपालभाषाया न्हापांगु सफू खः । च्वमि भाजु शैलेन्द्र छम्ह ध्याचूमि नं खः । थ्वहे कथं नेतातय्‌गु कुकर्म, स्वार्थ, घचायापुगु चहपहयात झीगु न्ह्यःने उलाः क्यनेया निंतिं नेता महात्म्य (ने.सं. १११०) नांगु हास्यव्यंग्यया सफू नं पिथनादीगु दु ।

नेवाः अभियन्ता व म्येँ च्वमि भाजु शैलेश शाक्य भिक्षुया जन्म अबु प्रेमरत्न शाक्य व मां ज्ञानदेबी शाक्यया कोखं येँया लगं त्वालय् वि.सं. २०२२ साउन १७ य् जूगु खः । थ्वय्‌कःया धाथेंगु नां शैलेशरत्न शाक्य खः । भाजु शैलेश शाक्य समाज सेवाया नापं नेपालभाषा व नेवाः सरोकारया विषयय् बिशेषरुपं च्यूताः कयाः सक्रिय जुयादीम्ह व्यक्तित्व खः । थ्वय्‌कलं नेवाः स्वायत्त राज्य स्थापनाया आन्दोलन, सतक विस्तारया नामय् नेवाःतय् पुलांगु वस्ती न्हंकाछ्वयेगु, गैर न्यायीकरुपं नेवाःतय् छेँ थुनाः विस्थापित यानाहःगुया विरुद्धया आन्दोलन, गुथि विधेयकविरुद्ध एकिकृत कानूनी लडाई, नेवाः सम्पदाया संरक्षण आदिया ज्याय् नेतृत्वदायी भूमिका निर्वाह यानादीगु दु । अथेहे थ्वय्‌कः थीथी नेवाः संस्थाय् संलग्न जुइगु झ्वलय् महाकवि सिद्धिदास बुदिं समारोह समितिया छम्ह दुजः नं जुयादीगु दु । भाजु शैलेश शाक्य छनेवाः अभियन्ता जक मखु संगीतकर्मी, सिनेकर्मी व गजलकार नं खः । थ्वय्‌कःया च्वसां— जिन्दगीया सवाः, मतिनाया सवाः नांगु निगू म्येचाः, बांलाः मय्‌जु, हाकु सुपाँय्, दोपंमि सु ? यानाः स्वंगू नेपालभाषाया संकिपा नापं थीथी गजल पिदंगु दु । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप ने.सं ११२२ य् नेपालभाषा स्टार म्युजिक भिडिओ पाखें संचालित धेंधेंबल्लाः कासाय् बांलाःम्ह म्ये च्वमिया ल्यू उपाधी त्याकेत ताःलाःगु दु ।