बौ अमृतलाल बज्राचार्य व मां हिरामायापाखें ने.सं. १०५१ कतिंपुन्हि (वि.सं. १९८२) कुन्हु टक्सार टोल, तानसेन पाल्पाय् बूम्ह थ्वय्‌कलं कविता, निबन्ध, प्याखं व उपन्यास विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु खः । थ्वय्‌कःया न्हापांगु रचना फ्वगिं चिनाखँ धर्मोदय २००५ य् पिदंगु खः । थ्वय्‌कःया रचनात तत्कालिन सितु, क्यब, नेपाल ऋतुपौ आदिइ पिदंगु दु । थ्वय्‌कलं तःपु प्याखं च्वयाः तानसेनया थीथी थासय् नं हुइकादीगु दु ।

थ्वय्‌कः नेपाःगालं पिनेया छम्हयां छम्ह उपन्यासकार खः । थ्वय्‌कःया नसंचा (२०३६) व बुँबाली (२०५१) पिदंगु खः । नसंचा उपन्यासय् नेवाः समाजय् थजात व क्वजात कथंया व्यवहार जुइगु सामाजिक विसंगतियात ब्वयातःगु दुसा बुँबाली उपन्यासय् गांया जनजीवनय् अशिक्षित, निर्धा व सोझापिं मनूतय्‌त छपुचः धूर्ततय्‌सं गुकथं शोषण याइ धयागु चित्रण यानाः सचेत यायेगु कुतः खनेदु । भाजु चिनियालाल तानसेनय् राजनैतिक, धार्मिक, भाषिक व शैक्षिक ख्यलय् छम्ह प्रतिष्ठित व्यक्तित्व खः । थ्वय्‌कलं च्वसापासा तानसेन शाखाया नायः जुयाः उगु क्षेत्रय् भाषीक जागरण हयेगु ज्या यानादीगु दु ।

थ्वय्‌कःया योगदानया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात छविलाल पुरस्कार (पाल्पा साहित्यिक समाज, २०५४) पाल्पाली प्रतिभा पुरस्कार (२०५४) व नेपालभाषा परिषदं चित्तधर सिरपाः (ने.सं. ११३१)पाखें सम्मानित याःगु दु ।

नेपाली, हिन्दी भाषाय् ‘लघुकथा’ अङ्गे्रजी भाषाय् ष्लष् क्जयचत क्तयचथर क्जयचत क्जयचत क्तयचथ र ष्अचय षँअतष्यल यात नेपालभाषाय् चीबाखं धायेगु याःगु दु । चीबाखं आधुनिक साहित्यय् खनेदुगु छगू न्हूगु प्रयोग खः । चीबाखंया परिभाषा कथं ‘छगू इलय्‌या छगू जक घटना, म्हो पात्र, छगू बिचालं निर्दिष्ट जुयाः म्हो खँग्वलं स्याचुगु भाषं व्यक्त जूगु बाखं हे चीबाखँ खः ।’ मेगु खँग्वलं धायेगु खःसा ‘छुं छगू क्षण, लु, ई वा पलख दुनेया विशेष झाकायात स्यलाक्क अभिव्यक्त यायेगु हे चिबाखं खः ।’ चीबाखंया भौतिक रुप चीहाः जुइ । तर चीहाः बाखंयात जीवन्त याइगु सारतत्व उकी दुने थ्वइगु अर्थशक्ति जुइ । गुलि गुलि चीबाखंया अर्थशक्ति उर्जावान सिर्जनशील जुइ चीबाखं उलि हे प्रज्वलित जुइ ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया छुं पूर्वाभाष प्राचीनकालय् तन्त्राख्यान व हितोपदेश थेंज्याःगु सफुलिइ दुथ्याःगु चिकिचिकिहाकःगु नीतिमूलक बाखनं ब्यूगु दुसा माध्यमिककालय् जगतसुन्दर मल्लया इसपं दयेकूगु बाखं (ने.सं१०३५) थेंज्याःगु सफुलिं नं चीबाखंया छुं आभास क्यंगु दु । तर थुपिं बाखंत थौंया विश्व साहित्यय् प्रचलित चिबाखंया प्रवृति सूत्रकथंया धाःसा अवश्य मखु ।

नेपालभाषाय् चीबाखंया प्रादूर्भाव ने.सं १०७०या दशकय् वयाः तिनि जुल । ने.सं. १०७३ य् पिदंगु धुस्वां साय्मिया मूस्वां नेपालभाषाया न्हापांगु चिबाखं सफू खः । तर थ्व सफुलिइ दुथ्याःगु फुक्क बाखंयात चीबाखंया संज्ञा बीमछिं । अथेहे व हे दँय् नेपाल ऋतुपौ पत्रिकाय् रामहरि जोशीया बलचा व महल चिबाखं पिदन । धुस्वांया मूस्वां पिदंगु दच्छि लिपा ने.सं. १०७४य् न्हुछेसुन्दर तुलाधरं खलिल जिब्रानका छुं लघुकथा नांगु सफू नेपालभाषाय् सम्पादन व अनुवाद यानाः पिकयादिल । अथेहे ने.सं १०८२इ प्रेमबहादुर कंसाकारं गय् थें मस्यु नांगु मौलिक लघुकथा सङ्ग्रह प्रकाशित यानादिल । थ्व सामाजिक समस्या, राजनीतिक विसङ्गति, विद्रोहया भाव पिब्वयातःगु चीबाखं संग्रह खः । तर थ्व संग्रहं नं चीबाखंया मर्मयात उलि त्याजिक्क कःघायेमफु । नेपालभाषा चीबाखंया ख्यलय् प्रेमबहादुर लिपा खनेदयेकः वःम्ह छम्ह आशा यायेबहःम्ह च्वमि माधवलाल कर्माचार्य खः । वय्‌कःया तत्कालीन धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु उलिंचिया बाखं थुलिंचायात आधुनिक चीबाखंया नमुनाकथं कायेछिं, तर माधवलाल कमाचार्यं थ्व विधाय् ताः ईतक प्रतिवद्धता क्यनामदिल, निरन्तरता बियामदिल ।

प्रेमबहादुर कंसाकार धुंकाः नेपालभाषाया चीबाखंया ख्यलय् स्वम्ह युवा स्रष्टापिं– दुर्लभलाल सिंह, भूषण प्रसाद श्रेष्ठ, श्याम आशा खनेदयेकः वल । वास्तवय् थ्व समयावधि चीबाखंया निंतिं स्वर्णिम समयावधि धाःसां ज्यू। थ्व इलय् वयाः दुर्लभलाल सिंहया ने.सं १०५४ निसें १११८ तकया दुन — किकिंपा, झुलय् दुनेच्वंम्ह मनू, दथु मिखा, वयात छेँनं पितिन, कोठादुने च्वंम्ह मनू यानाः न्यागू लघुकथा संग्रह प्रकाशित जुलसा भूषणप्रसाद श्रेष्ठया नं ने.सं १०९८ निसें ११०९ दुने न्यागू लघुकथा संग्रह पिदन । अथे हे श्याम आशाया ने.सं १०७५ य् निगू लघुकथा सङ्ग्रह पिहांवल । समकालीन तथ्य व सत्ययात आत्मसाथ यानाः व्यंग्यात्मकता, विम्वात्मकता, प्रतिकात्मकता, सूत्रात्मकता थेंज्याःगु चीबाखंया तत्वगत मर्मयात आत्मसाथ यानाः च्वयातःगु थ्वय्‌कःपिनिगु चीबाखनं नेपालभाषाया चीबाखं विधायात सङ्ख्यात्मक रूपं जक मखु गुणात्मक रूपं नं च्वन्ह्याकेगु यात । थनं निसें नेपालभाषामा चीबाखनं गति कायेगु यात । तत्कालिन कलेज कलेज पतिकं पिदनीगु दँपतिइ व मेमेगु थीथी पत्रपत्रिकाय् नं चिबाखं पिदनेगु क्रम न्ह्यात । ने.सं. १०९७–९८ य् आलमत, न्हूजः, प्रतिभा आदि पत्रिकां चीबाखंयात हःपाः बियाः थाय् बिल । थ्व हे झ्वलय् विमल ताम्राकार, रमेशकाजी स्थापित, नारद बज्राचार्य, अमोघ ताम्राकार, साःमि येँ, केदार सितु, विश्वमोहन जोशी, पञ्चरत्न शाक्य, अगिव बनेपाली, गोबिन्दमान श्रेष्ठ, सौरभ शाक्य, नःलि बज्राचार्य, अमलदेवी शाक्य, रेणु श्रेष्ठ, एच. के. कपाली, कृष्णभक्त बोडे, सुनिल शाक्य, शराम नेवाः, ईश्वरी मैयाँ श्रेष्ठ आदि चीबाखंमित खनेदत । थ्व इलय् पिदंपिं चीबाखं च्वमिपिं मध्ये विमल ताम्राकारं जक थ्व विधाप्रति सर्मपित जुयाः फिसः (ने.सं १११२), लिच्वः लकसं ब्वलंगु (ने.सं १११३), प्यपुंगु ल्हाः (ने.सं १११९) अभिमन्यूया विलाप (ने.सं ११२१), तिकि (ने.सं ११२४), न्हूगु निभाः न्हूगु नेपा (ने.सं ११२८), मिब्वालाय् लूगु बां (ने.सं ११३०) आदि चीबाखं पुचः पिकयादीगु जक मखु मेपिं च्वमिपिंत चीबाखं च्वयेगुली हःपाः नं बियादिल ।

अथेहे चिबाखंयात थपू यायेगु निंति थीथी संघसंस्थां थीथी ज्याझ्वः न्ह्याकेगु, सिरपाः नीस्वनेगु आदि ज्या नं जुल । गथेकि सः छगू फरक अभिब्यक्तिया नांगु संस्थां लय्पतिकं चिबाखं वाचन ज्याझ्वः न्ह्याकेगु यानाः चीबाखंया विकासय् तःजिगु तिबः बीगु याःगु दुसा, याताजः संस्थां श्याम विश्व सिरपाः नीस्वनाः दँय् छगू उत्कृष्ट चिबाखं सफूया च्वमियात २५,००० तका दांया सिरपाः बीगु याःगु दु । लिच्वःकथं चिबाखं च्वमिपिनिगु ल्याः न्हिथं अप्वया वन । अथेहे नःलि साहित्य दबुलिं इलय् ब्यलय् चिबाखं गोष्ठी यानाः बाखंच्वमिपिंत चिबाखं च्वयेगुली प्ररित जुइके बिल । थ्वहे कथं थौं वयाः मेमेगु विधाय् प्रतिष्ठापितपिं च्वमिपिंसं नं चीबाखं च्वज्याय् च्वसा न्ह्याकेगु यानाहःगु दुसा मिसा चीबाखं च्वमिपिनिगु संख्या नं अपेक्षाकृत अप्वया वःगु दु । थथे च्वय् उल्लेख जूपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु चीबाखंया सफू बाहेक थौं चीबाखंया ख्यलय् खनेदुपिं मेपिं च्वमिपिं व वय्‌कःपिनिगु छुं सफू खः – अमोघ ताम्राकारया इलं म्हःगु बाखं (ने.सं १११६ ), सुधिर ख्वविया न्हूगु वसन्त (ने.सं १११७), शाक्य सुगतया तःपुखूया पलेस्वां (ने.सं १११७) व.आ.कनकद्वीपया अजिया उजं (ने.सं १११९ ), शान्तराज शाक्यया उखेथुखे मलाःगु बाखंचात (ने.सं ११२०), सुनिल बज्राचार्यया निसः व न्यापाः ख्वाःपाः (ने.सं ११२३), अगिव बनेपालीया शुभयात्रा (ने.सं ११२३), लिपांगु इनाप (ने.सं ११२५ ), दया खड्गी वेच्ौनया आशिका (ने.सं ११२७), राजन वज्राचार्यया तिमिलाया जः (ने.सं ११२७), तुयु पुंया मि ग्वारा (ने.सं ११२८), कृष्णभक्त बोडेया कःघाय् मफुगु ई (ने.सं ११२९ ), काशीराम विरसया आस्थाया किपा (ने.सं ११२९ ), सौरभ शाक्यया क्वःदःगु झ्वाता (ने.सं ११३०), रामेश्वर जलनया सुलाच्वंगु जः (ने.सं ११३०), गोविन्दवहादुर श्रेष्ठया आस्थाया सिपाईत (ने.सं. ११३०), निजिरोस श्रेष्ठयाकरंक्यंगु लँपु (ने.सं.११३९), रेणु श्रेष्ठया ख्वापाःत (ने.सं११४०), सुरेन्दलाल भुजुया हाकु सुपाँय् सिथय्‌या जः (ने.सं ११४०), श्याम आशाया जलय् जि जः (ने.सं ११४०), दिव्य ताम्राकारया लिधंसा (ने.सं ११४१), विमलप्रभा वज्राचार्यया इलंब्यूगु बाखं (ने.सं.११४१), ईश्वरी मैंयाया ईया जलय् (ने.सं ११४०), सुनिल शाक्यया ई (ने.सं ११४०), नरेश अमात्यया आखे (ने.सं ११४०), श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठया जीवनया लँपुइ (ने.सं.११४१), ज्ञानिराजा महर्जनया मतिनाया सवाः (ने.सं११३९) आदि खः ।

थथे थौं नेपालभाषाय् पिदंगु थुपिं चीबाखंया मूलभूत प्रवृत्ति यर्थाथबाखं जूगु दुसा देशय् पिदंगु राजनीतिक विकृति, देय्‌या आर्थिक दुरावस्था, युवातय्‌गु विदेश पलायन, बेरोजगारी समस्या, सांस्कृतिक अतिव्रमण, भाषिक दमन, बहुलवादी चेतना, नारीवादी चेतना, अस्तित्ववादी चेतना, डाइस्पोरियन चेतना, प्रविधि संस्कृतिया प्रयोग, प्रेम यौनकुण्ठा, कोरोना प्रकोपया हृदयस्पर्शी चित्रण आदि विषयगत व वैचारिक प्रस्तुति जूगु दु । अथेहे चीबाखंया सैद्धान्तिक व संरचनागत दृष्टिं नं न्हापा न्हापाया चीबाखंया तुलनाय् व्यङ्ग्यया तीव्रता, भाव व भाषाया सन्तुलन, विम्व प्रतिकया पाय्‌छि कथंया छ्यला आदिइ च्वमिपिं अझ अप्वः सजग र सक्रिय जूगु दु । थुकथं न्हून्हूपिं स्रष्टापिनिगु प्रवेश, पुलांपिं स्रष्टापिं थःपिनिगु लेखन परिष्कृत यायेगुली प्रयासरत जूगु तथा पाठकपिंसं नं चीबाखंयात तसकं ययेका हःगु आदिया कारणं नेपालभाषा साहित्यय् चीबाखं भविष्य उज्ज्वल खनेदु ।

साहित्यकार चुडानन्द वैद्यया जन्म ने.सं. १०२७ (वि.सं. १९६३)य् जूगु खः । विए. तक ब्वनादीम्ह भाजु वैद्यं नेपालभाषाया साहित्य ख्यलय् कविता, निबन्ध, बाखं विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कः कवि वैकुण्ठप्रसाद लाकौलया छेँय् संचालन जूगु थुुलिंचा पुचःया छम्ह दुजः नं खः । वय्‌कःया न्हापांगु चिनाखँ कृपया ने.सं. १०७३ य् थुलिंचा पतिइ पिदंगु खः । ब्वंकेज्या यानादीम्ह वय्‌कः नेपालभाषा परिषद्या संस्थापक दुजः नं खः । उगु इलय्‌या व्यवस्था विरोधी च्वसु च्वयादीम्ह भाजु वैद्यं च्वयादीगु तःपुु निबन्ध व बाखं ने.सं. १०६१ इ जूगु राजनैतिक पर्वया इलय् छ्वयेकाबिउगु खः । मांभाय् नेपालभाषा थकायेगुली आपालं ल्हाः दुम्ह भाजु वैद्य ने.सं. ११०५ दिल्लाथ्व २ कुन्हु दिवंगत जूगु खः ।

नेपालभाषा साहित्यय् निबन्ध विधाया शुरुवाट आधुनिककालय् वयाः जक जुल । ने.सं. १०६५ इ तत्कालीन नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिकाय् पिदंगु रत्नध्वज जोशीया च्वय्‌गु छाय् ? नांगु तर्कपूर्ण विचारोत्तेजक रचनायात हे नेपालभाषाया न्हापांगु निबन्ध कथं कयातःगु दु । ने.सं १०६७ इ धर्मोदय पत्रिका पिदन । थ्व पत्रिकां रत्नध्वज जोशीयात जक मखु मोतिलक्ष्मी उपासिका, चित्तधर हृदय, ठाकुरलाल मानन्धर, प्रेमबहादुर कसाः, फणीन्द्ररत्न बज्राचार्य, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, माधवलाल कर्माचार्य, सुवर्ण शाक्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, ठाकुरमान शाक्य थेंज्याःपिं स्रष्टापिंत नं थाय् बियाः नेपालभाषाया निबन्ध साहित्यया विकासय् तिबः बिल । रत्नध्वज जोशीं नेपालभाषाय् न्हापां निबन्ध च्वयेगु याःगु जक मखुसे वस्तुपरक निबन्धया विकासय् नं अग्रणी भूमिका निर्वाह यानादिल । थ्वय्‌कःया निबन्ध छपुचः, निबन्ध निपुचः आदि थुकिया दसु खः । अथेहे ठाकुरलाल मानन्धरं सांस्कृतिक विषययात कय्च्यानाः नं वस्तुगत अध्ययन पाखे अविलम्बित जुयाः नेपालभाषाय् अनुसन्धानमूलक निबन्धया परिपाटी न्ह्याकलसा मोतिलक्ष्मीं मोतिमाः व संघ थेंज्याःगु निबन्ध÷प्रबन्धया सफू पिकयाः धार्मिक व मुक्त गद्यया दथुइ छगू सेतुथें जुयाबिल। छु च्वय्‌निबन्ध ज्वनाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हापां दुहां झाःम्ह चित्तधर ‘हृदय’जुं लिपा नेपाल संस्कृतिया गरिमा महिमा ब्वइम्ह निबन्धकार कथं थःत तक्यंका दिल । अथेहे नेपालभाषाया निबन्ध÷प्रबन्ध ख्यलय् पुलां पुस्ताया च्वमिपिंकथं सुपरिचितपिं– सत्यमोहन जोशी, भूवनलाल प्रधान, स्वयम्भूलाल श्रेष्ठ, ठाकुरमान शाक्य, कुलधर्मरत्न, सूर्यबहादुर पिवाः, हेमलाल जोशी, माधवलाल कर्माचार्य, कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, पूर्णकाजि ताम्राकार, हेमराज शाक्य, सूर्यबहादुर पिवाः आदिपिं धर्मोदय पत्रिकां पितहःपिं च्वमिपिं खः । थथे बस्तुगत व बौद्धिक निबन्धया बोलबाला जुयाच्वंगु इलय् प्रेमबहादुर कसाःजुं दकलय् न्हापां थ्वहे धर्मोदय पत्रिकाय् गंगुस्वां, ह्याउँमचा थेंज्याःगु विशुद्ध आत्मपरक निबन्ध च्वयाः नेपालभाषाया निबन्ध ख्यःयात छपु न्हूगु लँपु छुनाबिल । न्हूपुखू थेंज्याःगु निबन्ध संग्रह पिकयाः थुकियात छगू प्रवाहया रुपय् न्ह्याकादिल । वय्‌कःया लँपु नालाः च्वसा न्ह्याकादीपिं पद्मरत्न तुलाधर, पूर्णबहादुर वैद्य, मंगलप्रसद स्यस्यः, रमेशकाजि स्थापितपिंसं थ्व प्रवाहयात अझ परिमार्जित जुइकेबिल । २००७ सालया क्रान्तिलिपा वःगु राजनैतिक स्वतन्त्रता, शैक्षिक जागरण, आत्मपरक निबन्धया सूत्रपात याःगु जक मखसे वस्तुगत निबन्धया चाकःयात झन् न्हापा स्वयाः व्यापक जुइकेबिल । फलत भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृति, कला, इतिहास, दर्शन, समाजशास्त्र, नृतत्वशास्त्र व ज्ञान प्रविधि आदिया थीथी विषयय् न्हापा स्वयाः अझ व्यापकं चिन्तन मनन्या प्रक्रिया शुरु जुल । थथे वस्तुपरक निबन्धया झ्वलय् दकलय् अप्वः नेवाः संस्कृति, संस्कार, नेवाः जाति, इतिहास व बौद्धधर्मसम्बन्धी हे पिदन । प्रजातन्त्र लिपाया युग सुधारया युग खः चेतना व जागरणया युग खः । थ्वहे कथं थुगु ईया च्वमिपिंसं तत्कालीन सामाजिक, आर्थिक, राजनैतिक ख्यलय् खनेदुगु अनेक असामंजस्य, असंगीतयात गुलिसिनं हास्य व्यंग्यया रुपय् व गुलिसिनं रचनाया अन्तरंग अंग थें यानाः नं पिब्वयेगु यात । पद्मरत्नया बाथरुम व मेमेगु निबन्ध, बालगोपालया हलिमलि, विजयश्वर वैद्यया ध्याचःगु लँय्, पूर्ण ताम्राकारया हिसु दंगु सः, ध्रुवनारायण कायष्ठया छ्वास अजिमा, हृदयप्रसाद मिश्रया क्वाय्भु सौरभ शाक्यया मार्कानित, केशरत्नया ल्वापा आदि । अथेहे समसामयिक घटनासम्बन्धी विचारप्रधान निबन्ध, सुयागुं जीवनी विशेषयात कयाः च्वयातःगु जीवनपरक निबन्ध, यात्रा वा घटना संस्मरण निबन्ध नं न्हापा स्वयाः आपाः खनेदत । थुकथं प्रजातन्त्र लिपा भाव संवेदनामूलक निबन्ध स्वयाः बौद्धिक घनत्वमूलक निबन्धया अप्वः विकास जुल । अथेहे प्रयोगत रुपं आत्मकथा, मेपिनिगु जीवनी, नियात्रा विषयया निबन्धत नं खनेदत । मल्ल के सुन्दरया लुमन्तिया किचलय्, राजेन मानन्धरया न्यामिसाया देशय्, पुष्पराजया जीवन खसुइ आदि थुकिया छुं दसु खः । स्कुल कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु जुइवं व्यक्तिगत व सामुहिक प्रजातन्त्रलिपा ने.सं. १०७४ य् स्कूलय्, ने.सं. १०८० निसें कलेजय् नं नेपालभाषा छगू ऐच्छिक विषयकथं अध्यापन याकेगु जुल । थुकिया निंतिं पाठ्यक्रमय् पाठय् सफू दुथ्याकेमाःगु कारणं थीथी संस्था वा व्यक्तिगत रुपं निबन्धया सफू नं पिकायेगु ज्या जुल । थथे दकलय् न्हापां थीथी निबन्धकारपिनिगु निबन्ध मुनाः ने.सं. १०७६ य् पिदंगु न्ह्यखा –रेवतीरमानन्द वैद्यजुया सम्पादनय् पिदंगु खःसा मेगु निबन्धरत्न ने.सं. १०७८य् पिदंगु खः । अथे हे प्रेमबहादुर कसाःया सम्पादनय् खाखें पुचः नगु, कमलप्रकाश मल्लया सम्पादनय् मूसः निबन्ध , इन्द्र मालीया सम्पादनय् नेपालभाषा निबन्ध संग्रह आदि पिदन । तर बाखं कविताया सफूया तुलनाय् वास्तविक निबन्धया सफू तसकं हे म्हो जक पिदंगु दु ।

नेपालभाषा तथा थ्वया साहित्यया छम्ह तपश्वी छत्रबहादुर कायष्ठया जन्म ने.सं.१०६२ तछलागा ३० य् बौ नरबहादुर कायस्थ व मां ज्वालादेवी कायस्थया कोखं यलया बखुंबहालय जूगु खः। भाजु छत्रबहादुर कायस्थं बि.ए. तकया शिक्षा हासिल यायेधुंकाः सरकारी सेवाय् प्रवेश यानादिल । सरकारी सेवाय् प्रवेश यानादीसां वय्‌कलं पुलांपुलांगु सफू व च्वमिपिनि विषयय् अध्ययन अनुसन्धान यायेगु, सफू पत्रपत्रिका पिकायेगु ज्या दिकामदी । बहुमुखी प्रतिभाशाली छत्रबहादु कायष्ठं कविता, छधाः प्याखं, निबन्ध, जीवनी आदि थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकादीसां वय्‌कःया मुख्य लगाव व झुकावया विषय सम्पादन व अनुसन्धान खः । थथे भचा हे त्यानु मचासे नेपालभाषाया उखेला थुखेलाः जुयाच्वंगु पुलां पुलांगु सफू तथा पुलां पुलांपिं स्रष्टापिनिगु कृति मात्तुमालेगु, दुवालेगु व पिथनेगु ज्या यानाच्वनादीम्ह छत्रबहादुर कायस्थं थःगु मौलिक कृति व सम्पादन यानाः थ्यंमथ्यं बासःगू धयाथें सफू पिकयादीगु दु । वय्‌कःया मौलिक कृतिकथं उपहार गीतिकाव्य, नेपाल सम्वत छगू विवेचना, नेपालभाषाया प्राचीन काव्य व काव्यकार, मां ज्वालादेवी लुमंकाः आदि यानाः च्यागुलिं मयाक सफू पिकयादीगु दुसा निगू दर्जनं मयाक अन्वेषणात्मक सफू पिदंगु दु । गथे—झीगु म्ये १,२,३,४, जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया म्येपुचः, कवि विजयानन्दया म्येँ मुना झीगु सिन्हाज्या म्ये, मानललाल मास्केया भजनामृत, यल क्वाछेँ बालकुमारीया देगः आदि । अथेहे प्राचीन म्येँ, बाखं तथा नाटकया सफू मालाः, सम्पादन यानाः थौंया देवनागरी लिपिं लिप्यानतरण यानाः नं तःगू सफू पिकयादीगु दु । गथे — थिमि देय्‌या पुलांगु म्ये, जुजु रणजित मल्लया कृष्ण चरित्र नाटक, मुद्राराक्षस कथा, बसुन्धरादेवी व्रतकथा, गणेश व्रतकथा आदि । थथे हे वय्‌कलं साहित्यिक व्यक्तित्वपिनिगु जीवनी, स्मृतिग्रन्थ, स्मारिका, अभिनन्द पत्र आदिया नं सम्पादन यानादीगु दु । गथे — भाषा थुवाः हेमराज शाक्य म्हसीका, स्वयम्भुलाल श्रेष्ठ स्मृतिग्रन्थ, शहीद शुक्रराज स्मारिका, ज्यानबहादुर नेवाः अभिनन्दन ग्रन्थ, द्योलानी वाख्वालदेव आदि । थुकथं छत्रबहादुर कायस्थया ज्वःमदुगु कुतः, शोध व खोजं नेपालभाषाया थुखेंउखें लानाच्वंगु, ल्वःमनाच्वंगु झीगु प्राचीन अमूल्य सफूयात पितहयाः झीत म्हसीके बियादीगु जक मखुसे नेपालभाषाया साहित्यिक इतिहासया च्वमिपिंत मूवंगु ज्वलं ताःलाकादीगु दु ।

छत्रबहादुर कायस्थं नेपालभाषाया नितिं शोधे व खोजया ज्या जक यानादीगु मखुसे थीथी पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नं नेपालभाषाया नितिं तःधंगु योगदान बियादीगु दु । वय्‌कः प्रधान सम्पादक जुयाः पिकयादीगु पत्रिका खः— नेपाल संस्कृति (लय्‌पौ, ने.सं. १११९) ज्वलान्हाय्‌कं (दँपौ, ने.सं १०८७,) शान्तिविजय (दँपौ ने.सं.१०९०), लुँझ्याः (खुलापौ, ने.सं.१०९०), थपू (दँपौ, ने.सं.१०९२) आदि । थुपिं पत्रिका वय्‌कलं तःदँ तक थः हे मू सम्पादक जुयाः पिकयादीगु खः ।

अथेहे वय्‌कलं थःगु हे अध्यक्षताय् साहित्यिक संस्था—साहित्य मूलुखा, नेपालभाषाया मंकाः खलःया संस्थापना यानादीगु खःसा वयकः नेपाल संस्कृति, ब्वाला साहित्य समिति आदि संस्था नाप नं आवद्ध जुयादीगु दु । थथे थीथी भाषिक साहित्यिक संस्थाय् आवद्धम्ह छत्रबहादुर कायस्थ स्वनिगलय् दकलय न्हापां ने.सं. १०९४ निसें न्हूदँया लसताय् भिंतुना सांस्कृतिक य्राली न्ह्याकेगु व यलय् भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्यया बुदिं हनेज्या यानादीम्ह व्यक्तित्व खः । थथे निरन्तर रुपं नेपालभाषा व थ्वया साहित्य सेवाय् थःत फ्यानादीम्ह छत्रबहादुर कायष्ठयात वय्‌कःयागु योगदानयात कदर यानाः तःगू संस्थां सम्मान व पुरस्कार देछाःगु दु, गथे — नेपालभाषा परिषद येँ पाखें चित्तधर सिरपाः (ने.सं.१११७) , नेपालभाषा एकेडेमि पाखें दान्यहिरा सिरपाः (ने.सं.११३४), नेवाः देय दबू पाखें गिरिधरलाल नेपालभाषा सेवा सिरपाः (ने.सं.११३९) आदि ।

भाजु छत्रराज शाक्य ने.सं.१०६६ स पाल्पा तानसेनय् जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कःया मांया नां ज्ञानीमाया शाक्य खःसा बाःया नां अनन्तराज शाक्य खः । अर्थशास्त्रय् एमए यानादीम्ह भाजु छत्रराज शाक्यजुं नेपालभाषा व खस नेपालीं कविता व निबन्ध च्वयादी । वय्‌कःया दकलउय न्हापां यजु, जि वनेत्यल कविता सितु पत्रिकाय् ने.सं.११०६ स पिदंगु खः ।

वय्‌कलं बिशेष यानाः बौद्ध धर्मया विषयया च्वसुत च्वयेगु यानादी । लिसें नेपालभाषा, नेपाल लिपि, नेवाः संस्कृति, आर्थिक, शिक्षा, पर्यटन, वातावण आदि विविध विषयस वय्‌कःया सत्यां मयाक च्वसु थीथी पत्रिपत्रिका, स्मारक, जर्नलय् पिदनेधुंकूगु दु ।

शिक्षाविद् व बौद्ध विद्वान भाजु छत्रराज शाक्यजुं ततःधंगु ज्याझ्वलय् यक्व हे कार्यपत्र पेश यायेगु ज्या नं यानादीगु दु । विश्व बौद्ध सम्मेलन, अन्तराष्ट्रिय युवा बौद्ध सम्मेलन, दक्षिण एसियाली रमेश मार्ग मनोनयन उप रणनीति सम्वन्धि युनेस्कोया ज्याझ्वः आदिइ नं वय्‌कलं ब्वति कयाः उल्लेखनीय भूमिका म्हितादीगु दु । वय्‌कलं पाल्पाय् निरन्तर रुपय् नेपाल संबत्‌या न्हूदँ हनेगु, नेपाल संबत्‌या विषयय् कार्यशाला गोष्ठि यायेगु, लिपि स्यनेगु, बौद्ध फोटो प्रदर्शन, नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन यायेगु, बाजं स्यनेगु आदि ज्या यानाच्वनादीगु दु । वय्‌कलं राष्ट्रिय शिक्षा पुरस्कार, अनागरिका सुधम्मा स्मृति पुरस्कार, कुलमणि देवकोटा स्मृति सम्मान पुरस्कार कयादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं प्रवल गोर्खा दक्षिणवाहु, दीर्घसेवा पदक, वीरेन्द्र ऐश्वर्य सेवा पदक आदि नं कयादीगु दु । वय्‌कःयात नेवाः देय् दबूया लिसें थीथी बौद्ध संस्था व बिद्यालय पाखें हनेगु ज्या जूगु दु । वय्‌कः पासा खलः पाल्पाया नायः व लुम्बिनी विकास कोषया कोषाध्यक्ष नं जुयादी धुंकूम्ह खः । वय्‌कः नेपालभाषा एकेडेमीया नं दुजः खः । अन्तराष्ट्रिय लुम्बिनि विकास समिति, थाइलैण्डया नं वय्‌कः दुजः जुयादी ।

येँया केलत्वालय् अबु नन्दलाल श्रेष्ठ व मां चन्द्रकुमारी श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०२२ स जगतलाल श्रेष्ठया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषाया प्यंगः थां मध्ये छगः थां जुयादीम्ह जगतसुन्दर मल्लया छम्ह सच्चाम्ह शिष्य खः । थः गुरु जगतसुन्दर मल्लया आदर्शयात अनुशरण यासे मस्तय्‌त नेपालभाषां आखः स्यनेगु ज्याय् न्ह्यच्यूपिं जगतसुन्दर मल्लया शिष्यपिं मध्ये थ्वयकः नं छम्ह खः ।

थ्वय्‌कलं सर्वसाधारणया मचातय्‌त आखः ब्वंकीगु ब्वनेकुथि मदुगु राणाशासन कालय् थःगु छेँय् हे ब्वनेकुथि चायेकाः शिक्षाया जागरण हयादिल । थुलि जक मखु अंग्रेजी शिक्षाया प्रचलन मदुगु इलय् नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषा ब्वंकाः नेपालभाषाया नापं अंग्रेजी भाषाया प्रचार प्रसार यानादिल । नापं मचातय्‌त ब्वनेगु नितिं मचासाहित्यया अभाव महशुस यानाः थम्हं हे मचासफू च्वयाः पिकयादिल ।

थ्वहे कथं वय्‌कलं ने.सं. १०६९ इ जगत–वर्णमाला (ने.सं. १०७०), मचा बाखं (ने.सं.१०७१) व पुलां बाखं पिथनादिल । अथेहे अंग्रेजी भाषा स्यनेत English Grammar in Nepal Bhasa सफू नं पिथनादिल । थथे नेपालभाषाय् मचा साहित्य निर्माण याःपिं अग्रज स्रष्टापिं मध्ये थ्वय्‌कः नं छम्ह खः । थ्वय्‌कःया थज्याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. १०८३ स च्वसापासां थ्वय्‌कःयात भाषाजवाः उपाधिं छायेप्यूगु खः ।

बौ नांजाःम्ह कलाकार अमर चित्रकार व मां चन्द्रदेवी चित्रकारया कोखं ने.सं. १०६७ इ येँया डल्लु तुल्सीधारा त्वालय् साहित्यकार भाजु जगदीश चित्रकारया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं अर्थशास्त्र विधाय् एम.ए. क्वचायेकादीगु व लजगाः कथं चित्रकारिता ज्वनादीगु खःसां नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा गथे– उपन्यास, बाखं, समालोचना व चिनाखँ पाखे नं च्वसा न्ह्याकादीगु दु । वय्‌कःया न्हापांगु च्वसु छ व जि नांगु चिनाखँ, (सितु १६, ने.सं. १०८७) खः ।

वय्‌कःया साहित्य सृजना चिनाखँपाखें न्हापां न्ह्यज्याःगु खःसां आपाः यानाः वय्‌कःया च्वसा उपन्यासपाखे न्ह्याःगु दु । सुधारवादी बिचाःधाः दुम्ह उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया उपन्यासय् मिजंतय्‌सं मिसातय्‌त याइगु अन्याः, अत्याः, शोषणया खँचुत न्ह्यब्वयाः उकियात निराकरण यायेगु लँपु नं क्यनादीगु दु । थज्याःगु हे सशक्त व चेतनशील पात्रत न्ह्यब्वयातःगु वय्‌कःया न्हापांगु उपन्यास खः माखापिखा (ने.सं. १०९७) ।

अथेहे उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारया मेगु लोकं ह्वाःगु उपन्यास खः – नचुयावंपिं मनूत (ने.सं ११२४)। उपन्यासकार भाजु जगदीश चित्रकारंं उपन्यास जक च्वयादीगु मयासे उपन्यासलिसे स्वापू दुगु ग्यसु ग्यंगु व्यावहारिक समालोचनाया च्वसु नं आपालं च्वयादीगु दु । समालोचना सम्बन्धी सफू पिदंगु मदुसां थ्वय्‌कःयात नेपालभाषाय् छम्ह स्यल्लाःम्ह समालोचक कथं नं कयातःगु दु ।

बौ पूर्णमान शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०६८ गुंपुन्हि कुन्हु येँया ब्रम्हुत्वाः भलननी मुसुंबहालय् समालोचक भाजु जनक नेवाःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया पूवंगु नां जनककुमार शाक्य खः । भाजु जनक नेवाः नेपालभाषाया स्नातकोत्तर वंकादीम्ह जक मखु नेपालभाषा हे ब्वंकेज्या (स्यनामि) यानादीम्ह स्रष्टा नं खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यया ब्वंकेज्या पाखें समालोचनाया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु विश्लेषणत्मक समालोचना च्वसु झीगु समाज व वेश्यावृत्तिया अध्ययन (स्वनिगः १ ने.सं. ११०६) खः । थःगु मांभाय्‌या थपू यायेगु तातुनाः मतिना नांगु पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह समालोचक भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु समालोचना सफू ने.सं. ११०५ य् पिदंग धर्मरत्न यमि व वय्‌कःया कृति खः । अनं लिपा समालोचना नाप स्वापू दुगु सफू पुजाभू (ने.सं. ११०६) पिदंगु दु ।

संस्कृतविद्, नेवाः अभियन्ता भाजु जितेन्द्रबिलाश बज्राचार्यजुया जन्म ने.सं.१०८७ तछला थ्व दशमि कुन्हु येँया मखनय् जूगु खः । वय्‌कःया बाःया नां रिद्धिमान विलास बज्राचार्य व मांया नां सानुनानी बज्राचार्य खः ।

भाजु जितेन्द्रविलास बज्राचार्यजुं किपाहना बाखं (कमिक) भौपाजु व ककाजुया सम्वाद च्वयादीगु खः । अथेहे वय्‌कःया चिनाखँ, च्वखँ, मुक्तक, हाइकु आदि च्वसू इनाप, हिसि, सुकुन्दा, स्वनिगः, जः आदि पत्रपत्रिकाय् पिदंगु दु । वय्‌कःया संस्कृति सम्बन्धि च्वसूत पत्रपत्रिकाय् पिदना हे च्वंगु दु ।

वय्‌कः जः सफूकुथिया संस्थापक नायः (ने .सं ११११), नेवाः देय् दबू केन्दीय दुजः व सचिव, नेवाः गुथि या केन्द्रीय दुजः कार्यालय सचिव, न्वकु । नेपालभाषा मंकाः खलः येँया दुजः । रत्नकृति महाविहार अध्ययन मण्डलया संयोजक नं खः ।

भाजु जितेन्द्र विलास बज्राचार्यजुं सत्यमोहन जोशी हनाज्याझ्वःया व्यवस्थापन कमितिया दुजः, सत्यमोहन जोशी ज्याजंक्व ज्याझ्वःया व्यवस्थापन कमितिया दुजः, जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठ हना ज्याझ्वःया व्यवस्थापनया ल्यू कजि, भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःया नामय् अन्तर स्कूल नेपालभाषा चिनाखं ध्येंध्येंबल्लाः कासाया कजि जुयाः नं ज्या यानादीगु जुल । स्वनिगलं पिने धरान, नारायणघाट, उदय्‌पुरय् जूगु राष्ट्रिय व प्रदेश स्तरीय लाखे प्याखं धेंधेंबल्लाय् वय्‌कः निर्णायक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु । अथेहे थीथी जिल्लाय् वनाः नेवाःतय् तजिलजि व संस्कारयागु बिषयय् प्रशिक्षण बीगु ज्या नं वय्‌कलं यानादी ।