बौ सुन्दरमान प्रधान व मां मिश्री प्रधानया क्वखं असंया दुछेँ चुकय् ने.सं. १०५१ बछलाथ्व १ कुन्हु साहित्यकार भाजु झुलेन्द्रमान प्रधानया जन्म जूगु खः । वय्कःया मेगु नां श्याम खः । भाजु झुलेन्द्रमान प्रधानजुं ब्वनेज्या पाखे एमए, बि.एल क्वचायेकादीगु दुसा कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकेगु यानादीपिं न्हापा न्हापापिं प्राध्यापकपिं मध्ये थ्वय्कः नं छम्ह खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् थ्वय्कःया ल्हाः समालोचना नापनापं चिनाखँ व च्वखँय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । वय्कःया न्हापांगु चिनाखँ साहित्य च्वयेमते (नसला ने.सं. १०७३) स पिदंगु खः । अप्वः यानाः समालोचनाया सैद्धान्तिक पक्षय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्कलं न्हापांगु सफूया रुपय् काव्य व काव्यया स्वभाव (ने.सं. १०९०) पिकयादीगु दु । भाजु झुलेन्द्रमान प्रधानजुया अन्वेषणपाखे नं नुगः क्वसाः । नेपालभाषाया साहित्यया बाखं साहित्यया अन्वेषण याइपिंत तिबः जुइकथं नेपालभाषा बाखं साहित्यय इतिहास छब्व (ने.सं. १०८६) व नेपालभाषा बाखं साहित्यया इतिहास निब्व (ने.सं. ११०४) यानाः निगू सफू पिकयादीगु दु । भाजु झुलेन्द्रमान प्रधानया ल्हाः चिनाखं, च्वखँ व समालोचनाया लागाय् न्ह्यागु खयाः नं वय्कलं सिरपाः धाःसा भाय्हिलापाखें त्याकादीगु खः । वय्कःया खलील ज्रिबानया जीवनदर्शन भाय्हिलाः सफुलिं ने.सं. १०८६ स श्रेष्ठ सिरपाः त्याकूगु खः ।
बौ आशामान शाक्य व मां लक्ष्मीमाया शाक्यया क्वखं ने.सं. १०५५ स यलया जावलाख्यलय् भाजु ठाकुरमान शाक्यया जन्म जूगु खः । वय्कलं स्नातकोत्तर पूवंकादीगु दुसा च्वज्याय् वय्कःया ल्हाः नेपालभाषा, खस भाषा व अंग्रेजी भाषाय् नं उतिकं हे च्वन्ह्याः । पाश्चात्य साहित्यय् पिदंगु व्यक्तिवादी निबन्ध शैलीयात झीगु नेपालभाषाय् छ्यलादीपिं निबन्धकारपिं मध्ये थ्वय्कः नं छम्ह खः। भाजु ठाकुरमान शाक्यया न्हापां पिदंगु च्वसु ताफू (नेपाल, ने.सं १०७३) नांगु निबन्ध खःसां फुतिफाति (ने.सं. १०९०) सफूया रुपय् पिदंगु च्वखँ मुना खः । च्वमि भाजु छम्ह प्रगतिशील विचाःयाम्ह जूगुलिं पुलांगु मूल्य व मान्यतायात छखे चिइकाः थौंया ई नापं झी नं हिलावने माःगु सन्देश वय्कलं थःगु निबन्धय् प्वंकादीगु दु । अथेहे ठाकुरमान शाक्यया च्वखँय् विषय ज्ञानया नापं तार्किकता निजात्मकता नं उतिकं हे जाःगु खनेदु । थ्वय्कः प्रसिद्ध प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु (स्वंगूगु) पदक पाखें विभूषित जुयादीधुंकूगु दु ।
मां जगतमाया मानन्धर व बौ रत्नलाल मानन्धरया कोखं ने.सं १०३२ य् येँया गणबहालय् जन्म जूम्ह ठाकुरलाल मानन्धर नेपालभाषाया छम्ह अग्रज निबन्धकार खः । थ्वय्कलं नेपाल स्थित ब्रिटिस काउन्सिलया पुस्तकाल संचालक जुयाः तःदँ तक ज्या यानादीगु दु । अंग्रजी भाषाया विशेष दख्खल दुम्ह ठाकुरलाल मानन्धरं थःगु च्वसा अंग्रजी, नेपाली व नेपालभाषाय् न्ह्याकेगु यानादीसां थ्वय्कःया अप्वः च्वसु नेपालभाषा सम्बन्धी हे जूगु दु । महकवि चित्तधर हृदयया हे विशेष आग्रह कथं नेपालभाषा ख्यलय् पलाः तयादीम्ह ठाकुरलाल मानन्धर लिपा नेपालभाषाया छम्ह अनन्य सेवक जुयाः पिदन । थ्वय्कः कविता, निबन्ध च्वयेगुया नापं कोश निमार्णया ज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह खयाः नं नेपालभाषाय् थ्वय्कः मूलत अनुसन्धानमूलक निबन्ध च्वइम्ह निबन्धकार कथं म्हसीकेगु याः । थ्वयकःया न्हापांगु निबन्ध जक मखु न्हापांगु च्वसु आर्दश प्रेम व मैत्री भावना निबन्ध खः । भाजु शब्दया महत्व ध्वाखां पिने थेंज्याःगु सांस्कृतिक विषय ज्वनाः नं शोध व खोजपूर्णढंगं विवेचना तथा विश्लेषण यानातःगु न्हू पहःया थ्व निबन्धं तत्कालीन निबन्ध ख्यलय् छगू हलचल हे हयाब्यूगु खः । थुकथं नेपालभाषाया निबन्ध ख्यलय् न्हू पलाः चिं त्वःतेत ताःलाःम्ह खया नं सफूया रुपय् थ्वयकःया निबन्ध संग्रह आपालं लिपा हे तिनि अर्थात् ने.सं ११०४ य् जक भाजु नामं निबन्ध संग्रह पिदन ।
अथेहे भाजु ठाकुरलाल मानन्धर छम्ह अध्ययनशील लगनशीलम्ह पुलांगु म्येया संग्रहकर्ता तथा कोशकार नं खः । थ्वय्कलं नेपालभाषाया पुलांगु म्ये मुनाः पुलांगु म्ये (ने.सं १०७२) संग्रह पिकयादीगु दुसा तत्कालीन राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठान पाखें पर्यायवाची शब्दकोश प्रकाशित जूगु दु गुकी नेवार भाषा शव्द खण्ड दुने नेपालभाषाया २९४ खँग्वः दुथ्यानाच्वंगु दु । थ्व सफू बाहेक थ्वय्कलं डा. एन्नी भर्गेट नाप जानाः Newar, English Dictionary, Modern Language of Kathmandu Valley -1986 AD नांगु सफू सम्पादन यानादीगु दु । अथेहे
थ्वय्कः नेपालभाषा परिषद्या संस्थापक दुजः नं खः । थ्वय्कलं नेपालभाषा परिषदं पिदनीगु नेपाल ऋतु पौया नं (ने.सं १०७२—१०७६) प्यदं मयाक सम्पादक जुयाः ज्या यानादीगु दु । थुकथं ठाकुरलाल मानन्धरं नेपालभाषाया निंतिं यानादीगु ज्याया कदर यानाः नेपालभाषा परिषदं थ्वय्कःयात भाषाथुवाः उपाधि देछाःगु दुसा थ्वय्कःया काय्भाजु गिरिधरलाल मानन्धरं थ्वय्कःया नामं ठाकुरलाल निबन्ध सिरपाः (ने.सं ११०९) नीस्वनादीगु दु । गुगु सिरपाः दँय्दसं नेपालभाषा परिषदं लःल्हायेगु यानावयाच्वंगु दु ।
बौ ज्योतिरत्न तुलाधर व मां बेतीलक्ष्मी तुलाधरया कोखं ने.सं. १०५९ श्रावण शुक्ल १३ कुन्हु असं त्वालय् डा. केशरीलक्ष्मी मानन्धरया जन्म जूगु खः । वय्कःया मां मचाबलय् हे मदुगुलिं वय्कः पाजु कविकेशरी चित्तधर हृदय तथा तःमां मोतिलक्ष्मी (मांया तता) उपासिकाया संरक्षकत्वय् हुर्के जूम्ह खः । डा. केशरीलक्ष्मी नेपाःया मिसापिं मध्ये विज्ञान विषयय् (माक्रोलोजी) स विद्यावारिधी यानादीम्ह न्हापांम्ह मय्जु खः । छम्ह विज्ञानया अध्ययता खया नं साहित्यिक माहोल दुगु चित्तधर थेंज्याःम्ह पाजु, मोतिलक्ष्मी थेंज्याःम्ह तःमांया मुलय् हुर्के जूम्ह केशरीलक्ष्मीया नेपालभाषा साहित्यप्रतिया लगाव विद्यार्थीकालं निसें हे दुगु खः । स्कूलय् ब्वना च्वनादीबलय् वय्कलं पाजु चित्तधरं च्वयातःगु रचनायात बांलाक कापीइ सारे यानाबीगु व थम्हं नं निबन्ध, कविता आदि च्वयाः साहित्य सम्मेलनय् ब्वनेगु यानादीगु खः ।
नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् कविता व निबन्धपाखे च्वसा न्ह्याकादीम्ह मानन्धर मय्जुया दकलय् न्हापां पिदंगु कृति उमङ्ग कविता (धर्मोदय, १३०, ने.सं. १०७८) खः । अःपुगु व न्ह्याइपुगु भाय् छ्यलाः थःपिंसं धायेमाःगु खँयात पूवंक व त्याजिक धायेफुम्ह च्वमितय् दथुइ थ्वय्कः मय्जु छम्ह नं खः । अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् तःकः हे सिरपाः त्याकादीम्ह डा. मानन्धरया न्हापांगु सफू चतुमधु ने.सं. १११६ मिलापुन्ही कुन्हु पिदंगु खः । थ्व सफुलिइ वय्कः मय्जुं प्यंगू विधा – कविता, निबन्ध, यात्रा संस्मरण व विज्ञान विषयय् अनुसन्धानमुलक च्वसु नं दुथ्याकादीगु दु । लिपा थ्वय्कलं म्हुकं व मेमेगु विषयया तःपु वैज्ञानिक लेख पिकयादीगु दु ।
मय्जु केशरीलक्ष्मीं थः सन्तान मदुपिं पाजु चित्तधर व तःमां मोतिलक्ष्मीपिंत थः हे धाथेंम्ह सन्तान जुयाः वय्कःपिनिगु ज्याथ–ज्याथीया इलय् सेवा सुश्रषा यायेगु जक मखु वय्कःपिं मदयेधुंकाः नं वय्कःपिंत अमर यानातयेगु महत्वपूर्ण ज्या यानादिल । तःमां मोतिलक्ष्मीया नामं मोतिलक्ष्मी सिरपाः व पाजु चित्तधरया सालिक कालिमाटीइ स्थापना यायेगु व चित्तधर संग्रहालय स्वनेगु ज्याय् तःधंगु ग्वाहालि यानादीगु दु । अथेहे तःमां मोतिलक्ष्मी मदयेधुंकाः नं तःदँ तक मय्जु मानन्धरं नेपालभाषा परिषद्या कोषाध्यक्ष जुयाः परिषद्यात न्ह्याकादीगु दिलसा नेपालभाषा परिषद्या संरक्षण सम्बद्र्धनया ज्याय् नं अभिभावकीय भूमिका निर्वाह यानादिल ।
डा. केशवमान शाक्य ने.सं.१०७१ (बि.सं. २००७ कार्तिक १५) कुन्हु बौ आशाकाजि शाक्य व मां पूर्णमाया शाक्यया कोखं लगं ज्याःबहाः, येँय् जन्म जुयादीगु खः । वय्कलं फरेष्ट म्यानेजमेन्ट इकोनोमि बिषयय् विद्यावारीधि यानादीगु खः । जि बाखं नांयागु कविता झी पत्रिकाय् ने.सं.१०८९, ल्याः ११५स वय्कःया न्हापांगु प्रकाशित रचना खः । नेपालभाषाया आधुनिक गद्य कविताया ख्यलय् अग्रज कविपिं मध्ये छम्ह वय्कः नं खः । डा. केशवमान शाक्यया कविताय् बिस्कं कथं बिम्व, प्रतिकतय्गु छ्यलाया नापं थौंया व्यथिति, विसंगति प्रति असन्तोष व तिक्ष्ण व्यंग्य दु । थुकथं वय्कः नेपालभाषाया कविताया लागाय् छम्ह शसक्त हस्ताक्षर जुयादीगु दु ।
बहुमुखी प्रतिभां जाःम्ह विद्वताया धनी डा. केशवमान शाक्यं कविता लिसेलिसें बाखं, अनुवाद साहित्य, समालोचना नापं बुद्धधर्म, दर्शनसम्बन्धी च्वसु नं च्वयादी । अनुवाद साहित्यय् वय्कलं श्रेष्ठ सिरपाः कयादीगु दु । लिसें झी प्रधान सिरपाः व साहित्य सिरपाः पाखें नं वय्कः सम्मानित जुयादीगु दु । वय्कःया बाखनय् बिस्कं हे सवाः दु । वय्कःयागु समालोचनाय् नं ग्यसूग्यंगु पकड दु । बिषय वस्तुइ दुहां वनाः वय्कलं यानादीगु समालोचना परिष्कृत जू । अथेहे वय्कःया पिदने धुंकूगु सफूया धलः थुकथं दु – बिनाच्वंगु पहर (ने.सं.१०९६), बीनिभाः (अनुवाद,ने.सं.१११४), झ्यालं पिनेया परिवेश (ने.सं. १११०), स्वापू (ने.सं.११३०) ।
वय्कः मुक्कं नेवाःतय्गु नेवाः पार्टी नेपाः राष्ट्रिय पार्टीया संस्थापक व न्हापांम्ह नायः, नेवाः देय् दबूया मू छ््याञ्जे, लुम्बिनी विकास कोषया उपाध्यक्ष, नेपालभाषा साहित्य गुथिया दुजः आदि जुयाः नेवाः जाति, नेपालभाषाया व बौद्धधर्मया ख्यलय् योगदान बियादीम्ह छम्ह प्राज्ञ खः । डा. केशवमान शाक्य छम्ह कवि, प्राज्ञ, बौद्धविद्वान जक मखु नेपाल सरकारया वातावरण तथा विज्ञानमन्त्री पदय् आशिन जुइधुंकूम्ह छम्ह नेवाः व्यक्तित्व नं खः । अथेहे भाषा जातिया अधिकारया ख्यलय् वय्कः छम्ह सशक्तम्ह न्ह्यलुवाः नं खः । वय्कः महेन्द्र विद्याभूषण, श्रेष्ठ सिरपाः , धर्मादित्य धर्माचार्य पत्रकारिता पुरस्कार आदि मान पदकं विभूषित जुइधुंकूगु दु ।
अबु भक्तमान बज्राचार्य व मां बेतीमायाया कोखं ने.सं. १०७५ साल भाद्र महिनाय् कीर्तिपुरया तजाःफः त्वालय् जन्म जुयादीम्ह खः– भाजु चन्द्रमान बज्राचार्य । त्रिभुवन विश्वविद्यालयय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानादीम्ह थ्वय्कलं धुस्वाँ साय्मिया उपन्यास विषययात कयाः विद्यावारिधि पूवंकादीगु खः । प्रगतिशील विचारधारायाम्ह चन्द्रमान बज्राचार्य किपूया भाषिक आन्दोलनया छम्ह न्ह्यलुवाः नं खः ।
नेपालभाषाया ख्यलय् चन्द्रमान बज्राचार्यया न्हापां पिदंगु च्वसु सुल्प्यायात स्यानाबले (कुलां, ने.सं१०९७) निबन्ध खःसा न्हापां पिदंगु सफू छ्वास काव्यय् कवि व्यथित (ने.सं ११०७) खः । नेपालभाषाया समालोचना ख्यलय् आपालं योगदान बियादीम्ह थ्वय्कः नेपालभाषाया प्राध्यापनं पितहःम्ह छम्ह समालोचक खः । थ्वहे कथं थ्वय्कःया नेपालभाषाया विद्यार्थीपिंत ज्याख्यलय् जुइगु तःगू सैद्धान्ति नापं व्यावहारिक समालोचनाया सफू पिदंगु दु । नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह थ्वय्कःया नेपालभाषां पिदंगु सफू खः —
छ्वास काब्यय् कवि व्यथित (ने.सं ११०७), भिक्षु महानाम कोबिद म्हसीका (ने.सं. १११५), सिर्जनाया विवेचना (ने.सं १११७), नेपालय् जिगु थःगु खँ (ने.सं १११७) कीर्तिपुर नगरपालिकाया पर्यटन स्थलहरूको झलक, कविकेशरी चित्तधर हृदयः जीवनी र व्यक्तित्व, साहित्यिक सिद्धान्त, सन्दर्भ नेपालभाषा, त्रिभाषा क्रिया शब्दकोष नापं मेमेगु च्वसुत यक्व पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्कलं नेपाली भाषाय् नं च्वसा न्ह्याकाः नेपालभाषाया साहित्ययात नेपालभाषा इतर ख्यलय् नं म्हसीके बीगु यानादीगु दु । कविकेशरी चित्तधर हृदयको सुगत सौरभमा नेपाल संस्कृति, सुगत सौरभमा बुद्धजीवनी र बुद्धधर्म, कृति र दृष्टि आदि थुकिया दसु खः । अथेहे थ्वय्कलं नेपाल ऋतुपौ (द्वैमासिक पत्रिका) नं सम्पादन यानादीगु दु । थःगु अध्ययन व ज्याया कदर स्वरुप वय्कलं महेन्द्र विद्याभूषण पदक, दीर्घसेवा पदक आदि थीथी सिरपाः प्राप्त यानादीगु दु ।
मां आशामाया व बौ रामलाल वैद्यया काय्मचा डा. जनकलाल वैद्यया जन्म यलया तंगः त्वालय् ने. सं. १०५४ दिल्लागाः ४ कुन्हु जूगु खः । नेपाली भाषा–साहित्यय् एम.ए. पासम्ह थ्वय्कः त्रि.वि. पाखें नेपालभाषाय् दकलय् न्हापां नेपालभाषाया काव्य सिर्जना प्रवृत्ति शोधग्रन्थ च्वयाः विद्यावारिधि यानादीम्ह अनुसन्धानकःमि खः । थ्व शोध ग्रन्थय् थ्वय्कलं दुग्ययेक मालेकुले यानाः नेपालभाषाया पुलांपिं कवि व म्येँ च्वमिपिनिगु कृति लिस्सें प्राचीनकालया न्ह्यलुवाः कवि व म्ये च्वमिपिनि म्हसीका न्ह्यब्वयादीगु दु ।
जिवंकाःछि धया थें नेपालभाषा ब्वंकेगुया नापनापं अनुसन्धानज्याय् थःत फ्यानादीम्ह थ्वय्कलं नेपालभाषाया प्राचीन वाङ्मय निसें कयाः आधुनिक कवि, बाखंच्वमि, निबन्धकार, नाटककारपिनि साहित्यसिर्जना म्हसीके बीगु ज्या नं यानादिल । महाकवि सिद्धिदास महाजुया सत्य–सती खण्डकाव्ययात अनेक दृष्टिं विषद रूपं समालोचना यानाः सत्य–सतीया विवेचना सफू हे च्वयादिल । नेपाःया समालोचना–साहित्ययया ख्यलय् ज्वःमदुगु योगदान बियादीम्ह थ्वय्कलं महाकवि चित्तधर हृदयया सुगत–सौरभ महाकाव्यया सर्ग सर्गया विस्तृत समालोचना नं यानाः पिथनादी थें हे सिद्धिरामायण पूवंक ल्ह्ययाः धारावाहिक रूपं थौंकन्हे पत्रिकाय् पिथनादीगु दु । थथे शोध तथा समालोचनाया ख्यलय् थ्वय्कःया पिदंगु सफू खः— सत्यसतीया विवेचना (समालोचना, ने.सं. १०८७), नेपालभाषाया काव्य सिर्जना प्रवृत्ति (अनुसन्धानात्मक साहित्यिक इतिहास, ने.सं. ११०६), राष्ट्रिय अभिलेखालयस्थित नेपालभाषा अभिलेख ग्रन्थ, (ने.सं. ११०५), आशा सफूकुथिया अभिलेख ग्रन्थया वर्णनात्मक धलः, (ने.सं. ११११) । थुपिं सफू बाहेक थ्वयकलं थीथी पत्रपत्रिकाय् आपालं समालोचनाया च्वसु पिथनादीगु दु ।
डा.जनकलाल वैद्यं समालोचना बाहेकं बाखं प्याखं नं च्वयादीगु दु । नेपालभाषाया ल्यू नेपाली व अंग्रेजी भासं नं च्वसा न्ह्याःम्ह थ्वय्कःया दकलय् न्हापां पिदंगु बाखं ल्वःल (मचा, ल्याः ३, ने.सं. १०६७) खः । अथेहे थ्वय्कःया बाखं ख्यलय् पिदंगु सफू —स्वयाच्वंगु मिखा (न्हूबाखं, ने.स. ११०३) खःसा प्याखं विधाय् पिदंगु सफू— कल्याणी (पूधाः प्याखं, ने.सं. १०८७), कीर्तिलक्ष्मी (पूधाः प्याखं, ने.सं. १११९) खः । थ्वय्कःया प्याखं पौराणिक तथा ऐतिहासिक घटनाया लिधंसाय् च्वयातःगु दुसा बाखं समसामयिक विषययात कयाः रचना यानातःगु दु ।
डा.जनकलाल वैद्यं नेपालभाषाया च्वन्ह्याःगु दँपौ खेलुइताःया हामा–कजि जुयाः २६ दँतक उगु दँपौ पिथनादिल । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानपाखें पिदनीगु बहुभाषिक पत्रिका सयपत्रीया नेपालभाषा–बाखं च्वमिपिनि बाखं ल्ययाः नेपालीं अनुवाद नापं तयाः वि.सं २०५७ सालय् ताःलाक सम्पादन यानादिल । अथेहे थ्वय्कलं नेवारी इच्छाधीन, कक्षा ९ (ने.सं. १०९३), २) नेवारी इच्छाधीन, कक्षा १० (ने.सं. १०९३) या पाठ्य सफूया नं सम्पादन यानादीगु दु ।
नेपालभाषा परिषद्या सल्लाहकार, आशा सफूकुथि गुथि व नेपालभाषा एकेडेमिया दुजः जुयादीम्ह डा.जनकलाल वैद्ययात थ्वय्कःया योगदानयात कदर यानाः नेपालभाषा एकेडेमिं दान्यहिरा सिरपाः, नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानं मायादेवी पुरस्कार व नेपाल साहित्य मन्दिरं आर.बी.जोशी फाउन्डेशनपाखें प्राज्ञ सम्मान देछाःगु दु । थथे भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं ११४२ कछलागा ४ कुन्हु डा.जनकलाल वैद्यं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।
मां चंपा व बौ टंकविलाश बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०७६ स जन्म जूम्ह डा. जुही गुभानी थःगु विद्यार्थी इलं निसें नेपालभाषाया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकाः सिरपाः त्याकावःम्ह मय्जु खः । साहित्यया थीथी विधा —बाखं, निबन्ध तथा कविताया ख्यलय् च्वसा न्हयाकादीम्ह जुहीया न्हापां पिदंगु कृति पलाखय् लूगु लुमन्ति (ने.सं.१११५) नियात्रा सम्वन्धी निबन्धया सफू खः ।
थ्व सफू धुनेवं झिंछदँ धैथें लिपा ह्यूपाः म्हिगः व थौंया (ने.सं.११२६) नांगु थःगु जीवनया अतितया लुमन्तिया बाखं सफू पिदन । अथेहे ने.सं १११२य् लुमंका स्वयाबलय् नांगु वैयक्तिक अनुभूतिमूलक निबन्धया सफू पिदन ।
झिदँ दुनेया थीथी इलय् च्वयातःगु च्वखँ मुना लुमंका स्वयाबले नांगु सफू मय्जु जुहीया पिदंगु सफूमध्ये दकलय् ग्यसुलाःगु सफू खः । थ्व सफुलिइ थम्हं यानागु युरोपया थीथी थाय्या भ्रमण वर्णन् नापं भ्रमण पाखें प्राप्त जूगु थःगु अनुभुतित ब्वयाःतःगु दुसा थुकी दुथ्याःगु गुलिं च्वखँ थःगु अतितया लुमन्ति सम्बन्धी नं जूगु दु । अध्ययन व लजगाःया नितिं तःदँ न्ह्यःनिसें क्यानडाय् च्वनाच्वनादीम्ह जुहीं थ्व सफुलिइ थःगु जन्मभूमि थःगु संस्कृति नाप बायाः च्वनेमाःपिं डाइस्पोरियनतय्गु पीडा मार्मिकढंगं ब्वयातःगु दु । डा. जुही गुभानीया च्वय् उल्लेख जूगु बाखं निबन्धया सफू बाहेक थीथी पत्रपत्रिका व जर्नलय् नेपालभाषा तथा संस्कृति सम्बन्धी अनुसन्धानमूलक लेखत नं पिदंगु दु ।
डा. ज्योति तुलाधरया नामं म्हसीका दुम्ह ज्योतिप्रभा तुलाधरया जन्म मां लोकप्रभा, बौ ज्योतिरत्न तुलाधरया कोखं ने.सं १०६७.स येंया असं त्वालय् जूगु खः । त्रिभुवन विश्वविद्यालयं अंग्रेजी साहित्यय् एम.ए यानादीम्ह वय्कः अंग्रेजी साहित्य विषयस प्रथम श्रेणीइ प्रथम जुयाः स्वर्ण पदक त्याकादीम्ह न्हापांम्ह विद्यार्थी खः । अथहे वय्कः अमेरिकाया Georgetown विश्वविद्यालयपाखें Constituency and Negation in Newari (इ.सं १९८५स) नांगु भाषाविज्ञान Theoretical linguistics विषयय् शोधपत्र च्वयाः विद्यावारीधी यानादीम्ह नेपाःया न्हापांम्ह भाषाशास्त्री नं खः।
भाषाशास्त्री डा. ज्योति तुलाधरं लिन्डसे क्रिपर फ्राइडम्यान; तेज रत्न कंसाकार; अस्टिन हेल थेंज्याःपिं नांजाःपिं भाषावैज्ञानिकत नापं जाना (On the variants of Newari vowels : A Study in Phonological Non–Alignment“ -Dakota University, SIL, 1983 नांगु नेपालभाषाया विशेषता पिब्वइगु कार्यपत्र प्रस्तुत यानाः विदेशय् नं नेपालभाषायात म्हसीकेबीगु ज्या यानादिल । अथेहे वय्कलं च्वसापासां पिदंगु A Dictionary of Classical Newari या नितिं सन २००० य् सह–सम्पादक जुयाः नेपालभाषाया Classical Verb या पूवंक विश्लेषण यायेगु ज्या नं यानादीगु दु ।
थःगु लजगाया झ्वलय् लैंगिक समानताया विशेषज्ञ’ कथं अन्तर्राष्ट्रिय जगतय् ज्या यानालि थौंकन्हय् वय्कः हाकनं नेपालभाषा व साहित्यख्यलय् नुगः क्वसायेकाः ज्या यानावैच्वनादीगु दु । थौंकन्हय् वय्कलं मूलतः साहित्यिक समालोचनाय् ल्हाः न्ह्याकादीगु दु । नेपालं तापाक्क च्वना नं जुम प्रविधि मार्फत् नेपालभाषाया कविता, हाइकु, बाखं आदि गोष्ठीइ समिक्षक जुयाः ज्या यानादीम्ह डा. ज्योति तुलाधरया शताब्दीपुरुष डा. सत्यमोहन जोशीया उत्कृष्ट महाकाव्य अरनिकोया स्वेतचैत्य (न्हू प्रेष्टिज नेपाः, ने.सं.११४०), जनकवि दुर्गालाल श्रेष्ठया काव्य कृतिया विशिष्ट मौलिकता, (न्हू प्रेष्टिज नेपाः, ११४२) डा. बालगोपाल श्रेष्ठया डायरी पानाय बुयावःगु कविता (नःलि, ने.सं. ११४२), डा.रिना तुलाधरया उपन्यास जिगु लः (नःलि, ने.सं. ११४२) महाकवि गिरिजाप्रसाद जोशीया काव्य रचनाया उद्देश्य : Poetry of Social Protest – छगू विवेचना (न्हू प्रेष्टिज नेपाः, ने.सं १११४) थीथी पत्रिकाय् उत्कृष्ट समालोचना पिदंगु दु । अथेहे वय्कःया श्रीलक्ष्मी श्रेष्ठ, धर्मराज राजकर्णिकार, भवानि तुलाधर, नरेशमान महर्जन आदि लिसें नेपालभाषाया तःम्ह च्वमिपिनिगु सफुलिइ ग्यसुग्यंगु समालोचनात्मक भूमिका पिदंगु नं न्ह्यथनेबह जू ।
डा. ज्योति नेवाःमिसा च्वमिपिनि प्रतिभाब्वलंकेत प्रेरणा तथा प्रशिक्षण बियाः भाषा साहित्य उत्थान व प्रकाशनया ज्याय् नं योगदान बियादीम्ह व्यक्तित्व ख । थ्वहे कथं वय्कः नेपालभाषा मिसा खलःया न्हापांम्ह निर्वाचित अध्यक्ष जुयाः ज्यायानादीगु दुसा च्वसापासां संचालन याःगु शव्दकोश निमार्णया ज्याय् नं थःगु सक्रिय सहभागिता क्यनादीगु दु । थौकन्हय् वय्कः नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद, मिसा साहित्यकार मुनाया संरक्षक व कविताया लायकू या संस्थापक अध्यक्ष जुयाच्वनादीगु दुसा The Newarland नांगु अंग्रेजी लय्पौया संपादक जुया नेपालभाषा साहित्य, नेवाः संस्कृति व जीवन पद्धतियात हलिंया थीथी देशय् च्वंपिं ब्वँमिपिनिगु न्ह्यःने थ्यंकेगु ज्या नं याना वयाच्वनादीगु दु ।
भाजु तुल्सीनारायाण श्रेष्ठया जन्म ने.सं.१०५९ आषाढशुक्ल ११ कुन्हु यलय् जूगु खः । वय्कःया मांया नां भूवनमाया श्रेष्ठ व बाःया नां डम्बरबहादुर श्रेष्ठ खः ।
त्रि.वि.विं एम.वि.वि.एस यानादीम्ह वय्कलं अप्वः यानाः स्वास्थ्यसम्बन्धि निबन्ध च्वयेगु यानादी । अथेहे प्याखं, चिबाखं व उपन्यास नं च्वयादी । वय्कःया न्हापांगु च्वसु विश्वभूमि न्हिपतिइ पिदंगु खः । वय्कःया पिदंगु कृति थुकथं खः – ग्वालि (दबू प्याखं, २०१७), शान्ति (चिबाखं, खसभाषं २०४८), देवी (उपन्यास, २०५०), प्रतिज्ञा (उपन्यास, ने.सं.११२९), मुनास्वां (स्वास्थ्य सम्बन्धी च्वसु मुना ने.सं.११४१) ।
डा. तुल्सीनारायण श्रेष्ठयात धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः देछाये धुंकूगु दु । अथेहे वय्कःयात थीथी संघ संस्थापाखें सम्मानपत्र, प्रशंसापत्र व तकमा देछाःगु दु ।