नेवाः जात मध्ये छगू द्यःला खः । स्वनिगः व स्वनिगलं पिने गन गन नेवाःत दु अन अन द्यःलात नं दु । थुमिगु ज्या द्यःपाः च्वनेगु, धकि, पिचा, लिमिचा, कलालि व खःमू थायेगु, झारफुक वैद्य ज्या यायेगु, झाक्री च्वनेगु, न्या लायेगु, बँ पुइगु, फा, हँय्, खा लहीगु आदि खः । किराँत, बौद्ध व हिन्दु धर्म माने याइपिं थुमिसं थःगु धर्म संस्कृतिकथं बाँसुरी पुइगु, कोंचाखिं थायेगु, म्ये हालेगु नं यानावयाच्वंगु दु ।

समाजशास्त्रीपिनि अनुमान खः– नेवाःत प्राग् ऐतिहासिककालय् सम्भवतः प्रकृतिपूजक जुइमाः । गुकिया छुं छुं अंश आः नं नेवाःतय् आस्था कथं ध्वदुइकेफु । तर लिपा सामाजिक विकासया झ्वलय् थीथी थासं मनूत दुहां वयेवं धार्मिक प्रभाव व ब्यवहार नं नेवाःतय्सं नाला यंकल ।
नेवाः समुदायया छथ्वः शिवयात थःगु आराध्यदेव कथं नालीपिं दु । शैव सम्प्रदायया तान्त्रिक कौल मतया विधि, संस्कार, परम्परा हनीपिं दु । नापनापं कापालिक तन्त्रयात नालीपिं नं उलि हे दु । यक्व लिपा नेवाःतय् दथुइ शक्ति वा महामायात मू द्यः कथं पूजा याइपिं अले मातृशक्तियात थःगु इष्टदेवी कथं नालीपिं शाक्त मतयापिं नं उलि हे दु । विशेष यानाः लिच्छवी शासनकाल लिपा नेवाः समाजय् नारायण वा बिष्णुयात मूद्यः कथं थाय् बीपिं वैष्णव सम्प्रदाययापिनि ल्याः नं गाक्कं दयावल ।
बुद्ध जीवित दुबले नेपाः गालय् नं वःगु दु धैगु नं विश्वास दु, यद्यपि ऐतिहासिक रुपं थुकियात प्रमाणित याये मानि । बौद्ध साहित्य कथं बुद्धया इलय् गुलिखे भिक्षुगण स्वनिगलय् थ्यनेधुंकल धैगु स्पष्ट जू । थ्व ल्याखं स्वनिगलय् बौद्ध धर्मया अनुयायीत दयेधुंकल धैगु अनुमान यायेफु । लिच्छवी जुजु वृषदेवया इलय् स्वयम्भू व धन्द्वः चैत्य निर्माण जुइधुंकूगु पृष्ठभूमिइ स्वनिगलय् बौद्धतय् ल्याः गाक्कं दयेधुंकल जुइ धकाः धायेफु । मध्यकालिन नेपालय् विशेषतः थकू जुजुपिनि शासनकालय् जुजुपिं हे प्रव्रजित जुयावंगु व विहारत दयेका थकूगु दसित दु । स्वनिगः दुने दुगु ग्वाःग्वाः बौद्ध विहार व चैत्य आदि हे नेवाःतय् दथुइ उल्लेख्य ल्याखय् बौद्धमार्गीत दु धैगुया दसि जुल । थुकी आपालं आपाः महायानी आस्थायापिं खत । गृहस्थ प्रवज्य परम्परा कथं नेवाः समाजय् विकसित मौलिक बज्रयानी बौद्ध संस्कार दक्कले अप्वः ल्याखय् दु ।
लिपा बौद्ध थेरवादी परम्परा कथं नं विहारत दयेकेगु व प्रव्रजित जुइगु क्रम न्ह्यानावन । आः नेवाः तय् दथुइ थेरवाद नालीपिं बौद्धत अप्वयावःगु जुल । गुलिंगुलिं लामा गुरुया परम्परायात नालीपिं नेवाःत नं खनेदत ।
मल्लकालय् इराकपाखें दुहां वयाः कुरानयात धर्मग्रन्थ कथं हनीपिं मुस्मांत व वया सन्ततीपिं नेवाः समाजय् समाहित जुयावन । जुजु प्रताप मल्लया इलय् स्वनिगलय् इसाई धर्म नालीपिं नेवाःत दुगु व उमिसं गुलिखे चर्च न्ह्याकाच्वंगु खः । आः नं धर्म परिवर्तन यानाः इसाई जूपिं नेवाःत दु ।
थ्व ल्याखं धार्मिक व आस्थागत रुपं नं नेवाः समाजय् विविधता दु ।
तर नेवाःतय् छगू तःधंगु विशेषता धैगु छगू धार्मिक आस्थाप्रति मेगु धार्मिक आस्था दुपिं मनूतय् सदभाव व सम्मान खः । गुलिखे जात्रा, पर्व, संस्कार व रीति हनेगुली हिन्दू, शाक्त, शैव अले बौद्ध आस्थाया मंकाः समन्वयया प्रतीक कथं न्ह्याना वयाच्वंगु दु । करुणामय (बुंगद्यः, जनमाद्यः), कुमारीद्यः, अजिमाद्यः आदि थुकिया दसुत खः ।

धोब्या नेवाः दुनेया छगू जात खः । थुमि जात विशेषया पहिचान बिइगु जात्रा पर्व छुं मदु । बरु इमिगु वस्ती दुथाय् ल्वहंहिति संस्कृतिया विकास जूगु खनेदु। थुमिगु मू वस्ती स्वनिगःया धिमेल्वहं, लाजिम्पाट, धोबिचौर, धोबिघाट आदि थासय् दुसां थुपिं मेचीनिसें महाकालीतक न्यना वनाच्वंगु दु । धोबि दुने रजक, कनौजिया, मघैया, मसाल, रञ्जन, राजकर, कनैया, संघत आदि अनेक थर दु । काश्यप गोत्रयापिं थुपिं अप्वः हिन्दु धर्मावलम्बी खनेदु । थुमि परम्परागत लजगाः वसः हीगु खः ।

धुलिखेलयात नेपालभाषां धौख्यः धाइ । धौ उत्पादन जुइगु थाय् जुयाः धौख्यः धाःगु धैगु धापू दु । प्राचीन नेपालमण्डलया पूर्वी सिमानाय् लाःगु धौख्यः बागमति प्रदेश काभ्रेपलाञ्चोक जिल्लाया सदरमुकाम खः । बी.पी. राजमार्ग व अरनिको राजमार्ग धौख्यः जुनाः वनी । नेवाःतय्गु बाहुल्यता दुगु धौख्यः तिब्बती व्यापारया केन्द्रबिन्दु नं खः ।
थन च्वंपिं नेवाःतय्गु मू नखःचखः मोहनि, स्वन्ति, सापारु, बिस्काः जात्रा व नवदुर्गा जात्रा खः । थनया मुख्य आकर्षण धैगु सूर्योदय व सूर्यास्त खने दइगु, ऐतिहासिक नेवाः बस्ती, कलात्मक देगःत व च्वापुं जाःगु हिमाल स्पष्ट खने दइगु खः । धौख्यलं मनास्लु, अन्नपूर्ण, गणेश, गौरीशङ्कर हिमाल आदि प्रष्टं खनेदु । धौख्यःयात बौद्ध नामं श्रीखण्डपुर नं धायेगु याः । थन पुलांगु बौद्ध स्तुपा व हिन्दू देगःत नं यक्व दु ।

तःधं चीधं गुलि नं नेवाः वस्तीत दु उकिया संरचनागत विशेषता धैगु जवंखवं झ्वःझ्वःलाक्क व थित्युंथीक छेँखात अले दथुइ तब्यागु लँपु, दुवाः, प्यकालँ, लाछि आदि मूलतः नगरीय बजाःया ब्यवस्था कथं निर्माण जुयाच्वंगु खत । उकिसनं ज्वःलाःगु छेँया शैली छगू हे कथंया छेँखाया जाः चुक, बहाः अले सतः, फल्चा, दबू आदि नगरीय सभ्यताया अङ्गत खत । नापनापं मनूतय् निंतिं लः व धःया सुविधा आदि वैज्ञानिक कथं जुयाच्वंगु नं नगरी सभ्यताया चिं जुल ।
रोम, युनान, हरप्पा आदि विश्वया प्राचीनतम नगरीय सभ्यताया झ्वलय् नेवाः वस्ती नं छगू खः ।

नेवाःत च्वनावयाच्वंगु स्वनिगः प्राकृतिक रुपं उलि तांन्वः नं मजू, चिकुयाः च्वापु धीचिनी कथं नं मखु । याउँक अले न्ह्याइपुक च्वनेत ल्वःगु थुगु
थाय्या लःफय् खः । प्राग् ऐतिहासिक इलय् पुखूया लः सुनावनाः न्यंकभनं जैविक अवशेषत दुगुलिं थनया बुँ अतिकं बांलाः, बालिनाली गाक्कं सः । मनूतय् निंतिं थुगु थाय् थातं च्वनेत ल्वःवनीगु जुल । थ्वहे कारणं थीथी इलय् गुलिखे मनूत उत्तर हिमाल पारीं स्वनिगलय् कुहाँ वल । अथे हे दक्षिणपाखें नं तःक्वः हे तःगू लागाया मनूत स्वनिगलय् थ्यंकः वल । थ्व ल्याखं नेपालमण्डल दुने मंगोल नश्लया मनूत नं उलि हे दु, अले दक्षिणं दुहां वःपिं आर्यत नं दु । उलि जक मखु उत्तर पूर्वीय लागां थाय्बाय् हिलाः हिलाः थ्यंकः वःपिं किराती मूलया मनूत नं स्वनिगलय् थ्यन । तर छगू विशेषता, गुलि नं पिनें स्वनिगः दुने दुहाँ वल कालक्रमय् उपिं सकलया मंकाः म्हसीका नेवाः जुल । थुकथं नेवाः नश्लगत ल्याखं थीथी वर्ण, रंग, रुपया समिश्रण कथं विकसित जुया बिल । नश्लगत ल्याखं नेवाः बहुलतायुक्त खत ।

नेवाःतय् थःगु हे ऐतिहासिक थाय्बाय् दु, थुगु थाय्बाय्स आदिकालंनिसें च्वनावयाच्वंपिं नेवाःत थनया आदिवासी खः । प्राचीन इलय् नेवाःतय्त हे नेपाल जाति धाइगु खः । थुगु नेपाल जातिया नामं हे नेपाल देसया नां च्वंगु खः धैगु इतिहासकारपिनि धापू दु ।
नेवाःतय् आदिभूमिया म्हसीका नेपाल खःसां कालक्रमय् राज्यसत्ता विस्तारया झ्वलय् नेपाल देसया भौगोलिक लागा गबलें अतिकं तचाः जुयाः सँदेय्या कुति अले क्वदेय्या बंगाल व इलाहावादतक नं थ्यंगु खनेदु । तर नेपाल देय्या थातं न्ह्यानावंगु राज्यसत्ताया लागायात नेपालमण्डल कथं नालातःगु दु । छगू कथं थ्वहे राजनीतिक व भौगोलिक लागा नेवाःतय् ऐतिहासिक थाय्बाय् वा आदिभूमि खः ।
नेपाल देय् कथं नां म्हसीकेगु ज्या निद्वःदँसिबें न्ह्यः हे जुइधुंकल । लिच्छवि जुजु जयदेवया शासनकाल (ई. ७१२–७३३) य् येँया ज्ञानेश्वरय् धस्वाकातःगु शिलालेखय् दकले न्हापां नेपालमण्डल नां न्ह्यथनातःगु खः । अथेला ईस्वीया १५ औं शताब्दिपाखे च्वयातःगु नेपाल महात्म्य सफुतिइ नेपालमण्डलया भौगोलिक लागा स्पष्ट याना तःगु दु ।
थुगु सफुतिइ न्ह्यथनातःगु वर्णन कथं पूर्वया तामकोशीपारी रामेछाप, दुम्जा, पश्चिमय् त्रिशुली अले उत्तरपाखे सिलु क्षेत्र खःसा दक्षिणय् मकवानपुर, टिष्टुङ्ग, पालुङ्गतक नेपालमण्डल खः । मेगु हिमवत्खण्ड सफुलिइ च्वयातः कथं नेपालमण्डल लागा दुने ६४ शिवलिङ्ग दु गुगु दोलखा, रामेछाप, भ्वँत, धौख्यः, यल, ख्वप, येँ, मकवानपुर, रसुवा, नुवाकोट दुने लाः ।
प्राचीनकालय् न्ह्यानाच्वंगु पाञ्चाली शासन प्रणाली कथं थ्व स्थानीय स्वायत्तता दुगु राज्य व्यवस्था खः । थ्व ल्याखं यँेयात केन्द्र नालाः छगू मण्डलया स्वरुपय् यल, ख्वप, दोलखायात स्वशासित इकाई दयेकातःगु खः । उकिं नेपालमण्डल भौगोलिक लागा जक मखुसें स्वशासित शासन प्रणालीया छगू स्वरुप नं खः ।

नेपाःया जनगणना सन् २०२१ कथं नेपालय् १३४ जातजातिं १२४ स्वयाः अप्वः भाय् ल्हाइ । थुकथं नेपाल बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक देश खः । नेपाःया जनसंख्या २,९१,६४,५७८ म्ह दु । नेवाः जाति मनू व वक्ताया ल्याखं देशया च्यागूगु तःधंगु जाति व भाषा खः । नेवाःत नेपालय् १३,४१,३६३ म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया ४.६ प्रतिशत दुसा वक्ता ८,६३,३८० म्ह अर्थात कूल जनसंख्याया २.९६ प्रतिशत दु । नेवाःत नेपालय् न्हय्गू प्रदेश, ७३ जिल्ला, ४६७ (न्यागू महानगरपालिका, १२ उपमहानगरपालिका, १९० नगरपालिका व २६० गाउँपालिका) पालिकाय् न्यनाच्वंगु दु (CBS, Population by Caste/Ethnic groups and Sex, NPHC 2021, 2021) ।
नेवाः जाति तहगत समुदाय खः । लिच्छवि– कालया जुजु वसन्तदेव (सन् ५०६–५३२) या पालय् नेपालय् वर्णव्यवस्था लिसें जातिप्रथा नं न्ह्याःगु खनेदु । व इलय् समाजय् प्यंगू जात व १८ गू थरया नां न्ह्यथनातःगु खनेदु (वज्राचार्य, वि.सं. २०३०, पृ. ९१–१०३) । उकी थीथी उपथरत नं खनेदु । जयस्थिति मल्लया शासनकालय् (वि.सं. १४३७–१४५३) प्यंगू जात व ६४ गू वर्णय् ब्वथल । सिद्धिनरसिंह मल्लं (वि.सं. १६७९–१७१४) ४८ गू थीथी जातया व्यवस्था याःगु खनेदु (श्रेष्ठ त., वि.सं. २०६६, पृ. ५३) । भाषा वंशावलीयाकथं ७२५ कुनां–बिनां दुगु सीदु । जंगबहादुर राणाया वि.सं. १९१० या मुलुकी ऐनय् नेवाः जाति दुनेया कुनां–बिनांयात कानुनी मान्यता बियातःगु खनेदु ।
नेपाःया संविधान २०७२ च्वःगु इलय् तसकं बय्बय् जूगु विषय भाषिक व जातीय पहिचान नं खः । नेवाः आर्य, मंगोल, ड्राविड वंश अले हिन्दु, बौद्ध, इस्लाम व क्रिश्चियन धर्मावलम्बी अले वर्णाश्रम नालीपिं व नाली मखुपिनिगु समुदाय खः । उकिं थ्व समुदाययात छुं नं विशेषण छुइ मछिं । थ्व समुदाययात बांलाक म्हसीकेत नेवाः कुनां–बिनांया अध्ययन यायेमाः । येँ–यलय् कुनां व ख्वपय् बिनां धाइगु खँग्वः छथासय् ल्वाकछ्यानाः कुनां–बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम खः (Malla K. P., 2015) । झीथाय् आः तक स्यस्यः, ज्यापु व साय्मि जातया कुनां–बिनांया प्रायोगिक अध्ययन जूगु दु ।
नेपाःया थीथी जातिया थःथःगु भाय्या मू मथुयाः नेवाः कुनां गुलिसिनं खय्भासं छूगु दुसा गनं तना हे वन । थःगु भासं दुगु कुनां–बिनांया अर्थ व उकिया गौरव थुल कि उकियात ताःई तक ल्यंकी । थुकिं जातीय व भाषिक पहिचान च्वन्ह्याकाः थातं तयेगु कुतः याइ ।
कुनां धायेवं अंग्रेजीया ‘टोटम’ लिसे ज्वःलाःगु खनेदु । खय् समाजया उपथर धाये भतीचा मछिं । थुकी मनूया ज्या, म्हबां, स्वभाव, बानीब्यहोरा, थासं वःगु विशेषणवाची नां लानाच्वंगु दु । खय् समाजया गोत्रया भतीचा, पश्चिमया टोटमया भतीचा अले गुलिंगुलिं स्थानीय परम्परा दुगु नां छुइगु प्रथा कुनां खः । थुकियात ख्वप व ख्वप नेवाः भाय्या किचः लाःगु थाय्यापिंसं बेनां वा बिनां धाइ । कुनांया अर्थ कुलनाम व बिनांया अर्थ विशेषनाम जुइ ।
कुनां थःपिंसं छुत धाःसा उकियात Autonym धाइ । थुज्वःगु नां तुलनात्मक रूपं न्ह्यब्वयेबह जुइ । थःपिंसं छुनातःगु नांया अर्थ वा ज्या कने फइ । वहे नां मेपिंसं छुनाबिल धाःसा उकियात Exonym धाइ । थुज्वःगु नां न्ह्यथनेबह मजुइ नं फु । थुज्वःगु कुनां विशेषतः मनूया ज्या, ख्वाः, म्हबां, स्वभाव आदियात क्वथुनेगु ल्याखं छुनातइ । थुज्वःगु कुनां यक्व दुगुलिं नेवाः कुनांया दक्व थासं ज्या लुइके फैमखु । कुनांया क्वटी आचरण, कःमि, खि, ख्वाः, गुथि, जु, झंगः, तत्सम संस्कृत, तद्भव संस्कृत, थाय्बाय्, नसाज्वलं, पद, पशु, पुजाज्वलं, प्रतिष्ठा, बन्जार, भूतप्रेत, मनूया नां, मालिक, म्हया बां (आकृति), लवः, वंश, वासिन्दावाची प्रत्यय, वि, सीप, श्रेष्ठ, सिसाबुसा, सेनासम्बन्धि, सेवक, स्वभाव आदि खनेदु ।
कुनां खास यानाः निथी कारणं छ्यली– (क) भुतप्रेतादिं थियाः मभिं मजुइकेत, (ख) म्हसीका खने दयेकेत । न्हापांगु कारण छेँयापिं थःपिंसं हे छ्यली । निगूगु कारण थःपिं व पिनेयापिं निखलःसिनं छ्यली । पिनेयापिंसं तःगु नां गबलें गबलें मनूतय्त यइ मखु । थःगु कुनांयात सम्मानित याकेत संस्कृत नां छुइगु चलन नं खनेदु । थुकिं उमिसं थःत उच्च वा सम्मानित जूगु तायेकी । मनू नं समाजया हे ब्व खः । उकिं उमिसं समाजय् दुगु झंगः, पशु, की वा पदप्रतिष्ठा, नसाज्वलं, थलबल, स्वभाव नं नालाकाःगु खनेदु । थ्व नं समाजय् प्रतिबिम्वित जुयाच्वंगु दु ।
भाषा संस्कृतिया न्हाय्कं खः । मनुखं न्ववाइगु भाषाय् दुगु कुनां–बिनामय् मनूतय्गु पहिचान खने दइ । कुनां–बिनामय् वंश, संगठन, की, पशु, झंगः, पराभौतिक, शारीरिक आकृति, स्वभाव, द्यः, थाय्, नसाज्वलं, ज्याभः, मनूया नां, मानसिक अवस्था व थीथी पुचः दुथ्याः ।
नेवाः कुनांया बारे ओमकारेश्वर श्रेष्ठं (Williams, 1997, पृ. १–३१), ‘भक्तपुरका नेवार कुनांबिनां’ च्वसुइ न्हापांखुसी ओम धौभडेलं (धौभडेल, २०७१, पृ. ८१–८६) मुनादीगु ५७४ गू कुनांया जातिभाषावैज्ञानिक विधिं विश्लेषण यासें खोपया कुनांयात जु, श्रेष्ठ, संस्कृत तत्सम, तद्भव, लवत, बञ्जार, बाय्, वासिन्दावाची प्रत्यय, शारीरिक संरचना, पशु व झंगःपंक्षी, नसाज्वलं, द्यः वा लाखय्, थुवाः, ज्यामिपुचः, वंशज, खलः, थलबल, खि, शीप, २१ गू कवलय् इनादिल । दक्व कुनां मनूया जीवन व मनूया जःखः चाहिलाच्वंगुलिं व्यवहारवादी जीवनय् अनुवाद यानातःगु खनेदु । थुकिं समुदायया वास्तविक सामाजिक चेतया पहिचान उलाः क्यनाच्वंगु दु ।
ओमकारेश्वर श्रेष्ठ व राजनलाल जोशीपिनिगु लुँभुया अभिलेख मुनाय् लुँभुया नामकरण व कुनां दुथ्याकातःगु दु ।
कमलप्रकाश मल्लं (From Literature to Culture, Selected Writings on Nepalese Studies, 1980–2000) नेवाः समाजय् कुनांया प्रचलनया इतिहास बारे न्ह्यब्वयादिल । मध्यकालिन नेपालय् तसकं प्रचलनय् वःगु नेवाः कुनापाल, वर्मन, वर्धन, रावुत, भल्लोक वा सामान्य भासं भारो खः । तसकं प्रचलित सांस्कृतिक प्रकार्यमूलक भूमिका दुपिं मुलमि, महापात्र, दैवज्ञ, अमात्य, वज्राचार्य खः । मल्लजुं नेवाः जातिया किपा थुकथं न्ह्यब्वयादीगु दु ‘वंगु ३० दँया दुने हाइमन डोर्फंनिसें कयाः किग्लें तक याःगु अध्ययनय् नेवाः जाति प्रथाया सोपानक्रम विरूद्ध गतिशिलताया नमुनाया व्याख्या स्वजाति दुने इहिपा व भ्वय् नयेज्यू/मज्यूया दापूया बः कयाः जूगु खनेदु ।’ सन् १८५४ स घोषणा जूगु इष्टिहारय् समग्र नेवाः जातियात उमिगु आन्तरिक स्तरगत संरचनायात वास्ता हे मयासे ‘मासिने मतवाली (दास जुइपिं)’ कवलय् तःगु दु । सन् १८६३ दँय् वयाः तिनि नेवाःतय्त ‘नमासिने समुदाय (दास मजुइपिं)’ कवलय् दुथ्याकल । राणाकालय् उच्चवर्गीय नेवाः तय्सं मल्ल व थरघर (भारदारी खानदान) जक ‘जिउपिं’ स्यस्यःकथं सामाजिक स्वीकृति कायेफत । न्हूगु संशोधित स्थितिकथं मेपिं नेवाःत थुकथं प्यंगू कवलय् खनेदत–
१. जिउपिं स्यस्यः स्वयां क्वय् च्वंपिं स्यस्यःत, लिसें उराय् व बरे ।
२. ज्यापु व इपिं सरहपिं मनूत ।
३. मानन्धर, नकर्मि, छिपा, गथु, खुसल, मुसल, दुइँ, उराय् व इपिं सरहपिं मेपिं मनूत ।
४. थी मजिउपिं
५. कसाइ, कुसले, दोङ
६. च्यामखलः, पोडे (थुमित थिल कि लखं हाः यायेमाः।)
वय्कलं नेवाःतय्गु कुनां च्वंगुया सैद्धान्तिक ढाँचा नं बियादीगु दु । वय्कःया हे भासं– ‘भाग्यवश थौ नं झीथाय् नेवाः सामाजिक संगठनय् कुनांया किपालु खने दनि । शुद्ध व दुषित थज्याःगु वैचारिक स्वपानकथं मखु, न त पहिचान व उदासिनताया सिद्धान्तय् हे खः । अजूचायापुगु खँ खः, थौंतक सुं नं समाज अध्येतापिनि मिखाय् नेवाः समाज वर्गीकरणया छगू आधार ख्वपया ज्यापु, धौख्यःया स्यस्यः, भोँतया साय्मि व यलया स्यस्यः अले येँया ज्यापुतय्गु कुनां वा कूलनाम (वंशया नाम) मलाःनि । थुपिं यक्व ला पशु, झंगःपंक्षी, कीटपतङ, स्वां, कलाकौशल, शारीरिक संरचनाया वर्णन थें खनेदु । यक्व धैथें आदिवासीत कूल (वंश) कथं ब्वथलातइ । पशु, सिमा वा प्राकृतिक वस्तुपाखें कुलया नां छुनातइ । थःथःगु कुनां क्वकयातःपिं प्राणीयात मनूतय्संं विशेष व्यवहार याःगु खनेदु । कूल, कुनां, सेवाया भावना व परम्परायात कुनां (Totemism) धाइ । कुनां दुने दुथ्याइ— (१) कुल संगठन, (२) कुलया चिंकथं काइगु वनस्पति वा पशु, अले (३) समुदाय व कुनांलिसे स्वानाच्वंगु विश्वास ।
भाषाविद् ओमकारेश्वर श्रेष्ठपाखें आः तक खोपया थीथी नेवाः समुदाय, धौख्यःया स्यस्यः, येँया ज्यापु, साय्मि, लुभुया स्यस्यः समुदायया कुनांया भाषावैज्ञानिक विश्लेषण जुइधुंकूगु दु ।
अनुसन्धानता गोपालसिं नेपालीं थःगु सफू The Newars, an Ethno–Sociological Study of a Himalayan Community स नेपाःया वृहत्तर हिन्दु समाजया मिखां स्वय्बलय् ब्राह्मण समूह दुने उपाध्याय ब्राह्मण, कुमाइ ब्राह्मण, जैशी व्राह्मण व देवभाजु ब्राह्मण दुथ्याःसा क्षेत्रीय समुह दुने ठकुरी, क्षेत्री (पुलांपिं खस) व खत्री लाः धकाः क्यनादीगु दु । निखें थ्याःगु पुचलय् मगः, गुरूङ, उच्च वर्गीय नेवाः दुथ्याः । शुद्र अन्तर्गत लिम्बु व राई लिसें निम्न वर्गीय नेवाः, सुनुवार, मुर्मि, थारू, अछुत पर्बतीया अथवा खय्भाय् ल्हाइपिं थीमत्यःपिं (अछुत) व थीमत्यपिं नेवाः दुथ्याः । वय्कलं छथरे नेवाःतय्गु १३ गू कुनां नं न्ह्यब्वयादीगु दु । उकी हे जयस्थिति मल्लया ऐतिहासिक धलःया तुलना यानादिल । उकी २५ गू पाँचथरे नेवाःतय्गु धलः न्ह्यब्वयादिल । उदाय्तय्गु च्यागू उपजाति नं न्ह्यब्वयादिल । लिसें थीत्यःपिनिगु वर्गयात बांलाक न्ह्यब्वयादिल ।
चन्द्रविक्रम बुढाथोकीं जयस्थिति मल्ल स्वयाः न्ह्यःया समाजयात शासकवर्ग भारो व शासितवर्ग भावोकथं ब्वथलादीगु दु ।
तुलसीलाल सिं जयस्थिति मल्लकालीन पद, स्थाननाम व व्यक्तिगत नांया परिचय बियादीगु दु । वय्कलं मुलमिपद कथं रावुत, भारोस, बोधपति, स्थाननाम कथं भोन्त, यन्ताछेँ, मङगलाछेँ, देवलछेँ, युवीछेँ, सविछेँ, क्वाछेँ, गोछेँ, च्वछेँ व व्यक्तिनाम कथं तेजराम, अनेखराम, श्रीजयराजदेव, शिवसिंह उल्लेख यानादीगु दु । जयस्थिति मल्लं नेपालय् जातिप्रथा हल धैगु खँया छुं हे आधार मदु धइगु
वय्कःया धापू दु ।
तुलसीनारायण श्रेष्ठं थःगु ‘नेपालका नेवारहरू पहिचान र पृष्ठभूमि’ सफुलिइ यलया जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लं नेवाःतय्त ४८ जातया थिति चिनाबिल धकाः न्ह्यथनादीगु दु । सफुलिइ नेवाःतय्के ६२१ गू कुनां दुगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । स्यस्यःतय्गु विभाजनया खँय् वि.सं. १९१९ या मुलुकी ऐनय् असल श्रेष्ठ (थौंया छथरी स्यस्यः) या खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
प्रयागराज शर्माया ‘कुल, भूमि र राज्यः नेपाल उपत्यकाको पूर्वमध्यकालिक सामाजिक अध्ययन’ सफुतिइ नेवाः समाजया कथंहंक वर्णन यानातःगु दु । थुकी च्वमिं न्यायविकासिनी व वोधिनि हस्तलिखित ग्रन्थय् दुथ्याःगु नेवाः कुनांया धलः बियादीगु दु । लिसें धर्म, थीजिउ–मजिउ, भ्वय् नय्जिउ मजिउया ल्याखं नेवाः समाजया मर्यादाक्रमया धलः नं बियादीगु दु ।
पुरूषोत्तमलोचन श्रेष्ठं ‘भक्तपुरको नवदुर्गा गण’ सफुलिइ गाथा, आचाजु, जोशी, हाकुज्या कुम्हाः, चित्रकार, राजोपाध्यायतय्गु भूमिका लिसें नवदुर्गादेवी यंकेगु लँपु व गणया मनूत च्वनीगु त्वाःबाःया खँ न्ह्यथनादीगु दु ।
योगेशराजं (योगशराज, ने. सं. १११५, पृ. ४३–४९) ७०० दँ (नेसं १००–७००) दुनेया कुनांया धलः बियादीगु दु । उकी वय्कलं दकलय् आपाः १३–१४, १४–१५ गूगु शदीइ कुनां छ्यलातःगु क्यनादीगु दु । जुजुपिं व इमिगु थाय्या नामं झिंस्वंगूगु शदी कुनां छ्यलातःगु खनेदत । बौद्ध नेवाःतय्सं झिगूगु शदी न्ह्यः कुनां छ्यःगु खनेदत । ज्यालिसे स्वानाच्वंगु कुनां
लोहोकार, सुवर्णकार, चैत्रकार खनेदु । ज्यापुयात थुइकीगु भाबो १२–१३ गूगु शदी छ्यःगु खनेदु । गाभुजा, जोति, कस्त, आस्त म्यालंखा ज्यापुलिसे स्वानाच्वंगु कुनां खनेदु । हेयवाचक कुनां च्वलेख्वाः, प्यंतग्वः, हिने ङाय्मसः थेंज्याःगु कुनां झिंखुगूगु शदीइ छ्यःगु खनेदु । लिच्वःकथं जयस्थिति मल्लं जाति प्रथा दुत हःगु धाय् फइमखु । बरू नेवाःतय्गु ताःहाकःगु परम्पराय् कुनां तयेगु चलनया निश्चित आधार खनेदु ।
रविन श्रेष्ठया ‘ख्वपया ज्यापु कुनां’ सफुलिइ ख्वपया २४७ गू ज्यापु कुनां मुनातःगु दु । सफुलिइ पाठ, आक्षरिक बनोट, आक्षरिक अर्थ व प्रायोगिक अर्थ बियातःगु दु । वय्कलं कुनांयात २५ गू क्वटी ब्वथलादीगु दु ।
शंकरमान राजवंशीं ‘भक्तपुर–शिलालेख सूची’ सफुलिय छथरे स्यस्यःतय्गु धलः पद्यांशया रूपय् न्ह्यब्वयादीगु दु । थ्व पद्यांशय् वय्कलं अमात्य, प्रधान, मास्के, भंडील, जोशी व आचाजु उच्चवर्गया स्यस्यःतय् कुनां मुनादीगु खः । मुखिया गोविन्दबहादुर अमात्यजुं बियादीगु कुनांया धलः थथे खः —
– जोशी, आचाजु, मल्ल, दुगु, फसि, लाभाक्वाः, वैद्य, दों, फै, महाजु
– पःमाः, सिंके, कल्हवे, किसि, माक, बोकि, भौ, धों, चखुं, व महाबु,
– तत्तु, खोसिं, भुजिं, व चाकु, मिखु, बकुला, लाय्लवः, वःनः, सिंख्वाः
– ग्वंगः, माय्केँ, न्येवा, ख्यें, ध्वाकसिपो, जकिसि, साहि, बाला, चिपालु,
– लाखे, छुचु, कसा, क्वे (कवय्), कसु, तुकं, सिवालों, राजभण्डारी, न्येकु,
– वासिं, मुस्या, दुवा व नेपाखाचा, कसौले, पाँय्बजी, जासि, न्याछ्यं,
– काराङकुरुङ, कचिंगः, खाखिपुचः, केमिख्याः, राजवंशी, मलेकू,
– काकः, सुल्प्या, व मल्ता, धुसि, भनिं, पाउँक्वाः, क्वेनः विश्यत ।
थ्व पद्यांशय् यल व ख्वपया ७१ गू कुनांया धलः दुथ्यानाच्वंगु दु । थुकी पशुपंक्षी, नसाज्वलं, सिसाबुसा, पद व प्रतिष्ठाकथंया कुनांत दुथ्याः ।

सांस्कृतिक व सामाजिक ल्याखं विविधता, बहुलता दुगु नेवाः छगू समुदाय जक मखु । नेवाःया दुने लजगाःया ल्याखं दुगु विविधता, धार्मिक बहुलता अले नश्लगत अनेकतायात मानवशास्त्रया मिखां दुवाला स्वयेबलय् थ्व छगू पूर्णता दुगु समाज खः ।
थःगु हे ऐतिहासिक भूभाग, मौलिक भाय्, लिपि, साहित्य, संस्कृतिया नापनापं जीवन निर्वाह यायेगु सम्वृद्ध रीति, परम्पराया ल्याखं समाजशास्त्रीय मान्यता कथं नेवाः गाक्कं व्यवस्थित व विकसित अले संगठित समाज खः ।
मंकाः थाय्भाय्या दुने मंकाः चेतना कःघाना वयाच्वंपिं अले थः धैगु छगू कथंया मंका भावना नाला वयाच्वंपिं अतिकं प्राचीन जनसमुदाय नेवाः छगू
राष्ट्र खः ।

नेवाः समुदायया मनूत गबलेनिसें थःगु हे छेँ दयेकाः च्वने सल खः, थुकिया गुगुं प्रमाणित इतिहास लुयावःगु मदुनि । तर गन गन नेवाःत छेँ दयेकाः च्वना वयाच्वन उगु लागाया वास्तु शैली व वस्ती विकासयात दुवालेगु खःसा छगू कथं मंकाः स्वरुप खने दु । सामाजिक विकासया झ्वलय् नेवाःत मूलतः स्वनिगः दुने व उकिया जःखः च्वनेगु शुरु याःगु खः धकाः धायेफु । येँ, यल, ख्वप, भ्वँत, धौख्यः, किपू, पांगा, नगां स्वनिगः दुनेया मू मू नेवाः वस्ती खत । अथे ला स्वनिगःया पिने चित्लाङ्ग, तिष्टुङ्ग, पालुङ्ग अले द्वालखा, तौथलि, त्रिशुलीपाखें नं पुलांगु नेवाःतय् ख्वातुगु वस्तीत दु ।
गुगुं नं थासय् नेवाः समुदायया वस्ती विस्तार यायेगु निंतिं दक्कले न्हापां उगु लागाया लः–फय्यात कयाः गाक्कं बिचाः याःगु खनेदु । अथे जुयाः नेवाः वस्तीत दुगु थाय्बाय् हावापानी वा मौसमया ल्याखं मनूतय् जीवन निर्वाहया निंतिं गाक्कं ल्वः कथं दु, गाक्कं ताँन्वः वा गाक्कं चिकु मजू । अथे हे त्वनेत व बुँज्या यायेत माःगु लःया स्रोत अःपुक दइगु खँयात नं उलि हे ध्यान बियातःगु दु । महत्वपूर्ण खँ नेवाः वस्तीत मनूत वये वनेत थाकुइगु वा दुर्गम लागाय् मदु । यातायातया ल्याखं सुगम थासय् हे दु । लजगाःया निंतिं बुँज्या यायेत अःपुगु थाय् वस्ती विकासया छगू प्रमुख लिधंसा जुया ब्यूगु दु । अथे हे अःपुक बनेज्या यायेत ल्वःगु वा बजाः विकास जुइगु सम्भावना दुगु थासय् नेवाः वस्ती जुयाच्वंगु खः ।