नेवाः समाजय् सिकय् बुकय् मदयकं मगापिं नौत खः । छम्ह सामान्य मनूनिसें जुजु व ब्रम्हूया छ्यनय् ल्हा तयेदइपिं नौ खः । नौयात नापित नं धायेगु याः । विष्णु भगवानया त्यपुचां ब्रम्हालिसें पिहांवःगु जूगुलिं नाभिपाखें कालान्तरय् नापित जूगु धाइ । अथेहे नवग्रहयात साम्य यायेगु शक्ति दुपिं स्वच्छ जात जूगुलिं नापितयात नौ धाःगु खः । नौ जात न्ह्यःने मच्वंकं नेवाः समाजया छुं नं कर्मकाण्ड शुद्ध जुइमखु धाइ । सिकय् बुकय् हरेक कर्मकाण्डय् व संस्कारय् नौतय्सं सं खानाः लुसि ध्यनेवं जक उगु छेँय् पूजा यायेत जिइक शुद्ध जुइ । छेँ नीसि यायेत मदयेकं मगाःपिं नौत मूल रूपय् बौद्ध धर्मावलम्बी खः । स्वनिगलय् करुणामयया न्हवं लिपा लंपुं छायाः दशकर्म खंकेबलय् नौतय्सं द्यःयात अलः तयेकी ! स्वनिगलय् ख्वपय् एलांननिइ, यलय् दौबहालय्, किपुलिइ बाघ भैरव, थिमि व यँय् नौक्यब, वंतु, न्यत व छत्रपाटिइ, स्वनिगलं पिने पोखरा, तानसेन, टिस्टुङ्ग व पालुङ्गय् नौतय् बस्ती दु ।

नेवाः वस्तीत वास्तु मान्यता कथं व्यवस्थित जुइमाःगु छगू पक्ष खःसा मेगु पक्ष धैगु नगर दुने च्वनीपिं नगरवासीपिनिगु जीवन उलि हे सुरक्षित जुइमाः, थ्व मेगु महत्वपूर्ण पक्ष जुल । उकिं नेवाः बस्तीया दुने शत्रु पक्ष व मेगु मभिंज्या याइपिं व स्यंकीपिं सुं नं वये–वने मफयेमा धकाः मनूत च्वनेगु छेँखा फुक्क दुनेरिखे लाकाः पिनेपाखे ततःजाःगु पःखाः दना तइ । वस्ती दुने वये–वनेत धकाः थासं थासय् तद्वाःगु लुखा तयातइ । गुकियात देय् ध्वाखा धायेगु याइ । थुज्वःगु देय् ध्वाखाय् सुरक्षाया निंतिं महांतय्सं पाः बिकातइ । बहनी द्यः खिउँसे च्वनेवं ध्वाखा गल्लाक ग्वयातइ । गुलिखे नेवाः वस्तीइ थुज्वःगु देय्ध्वाखात थीथी प्रयोजनया निंतिं विशेष विशेष ध्वाखा धस्वाका तःगु दु । द्यः जात्राबले दुत–पित याइगु द्यःध्वाखा, मनू मदयेवं घाटय् सिथं यंकेगु सीध्वाखा अले न्हूपिं भौमस्त लसकुस यायेगु भम्चाध्वाखा आदि । सक्व देसय् आः नं थुज्वःगु ध्वाखा दनि ।
नापनापं वस्तीया सुरक्षा व्यवस्था क्वातुकेत देय् पःखाःया क्वसं ततःजाःगु लःधः नं म्हुयातःगु दइ ।

नेवाःतसें नालावयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाः मध्ये फै लहिगु नं छगू लजगाःया रुपय् यानावयाच्वंगु ज्या खः । थुकियात मू लजगाः कथं यायेगु सिकं बुँज्या यायां कचा लजगाः कथं यायेगु याइ । थन लहिगु फै चिकुथासय् लहिपिं तःधिकःगु जातयापिं मखु । चिधिकः जातया लहिगु याइ । थज्याःगु जातया फै यात नेपाः फै बाय् भ्याय्चा धायेगु याइ ।
बुँइ बांलाक ज्या याये मफुनिपिं मस्तय्त फै जवाः यानाः फै जय्केगु याइ । बुँइ बल दुपिनि बलय् हे तइ । मदुपिनि छेँय् यंकेगु याइ । लँय् यंके बलय् तःधिकःपिसं नं स्वयाबी । फैचातय् घाँइ् नयाः जयाच्वनीबलय् जवाःमस्त सिमा गयेगु, न्या लायेगु व म्हितेगुली लय्तायाच्वनी । सिमागयाः तिसिमाया कचा धेनाः फैयात नकेगु याइ । थुकिं यानाः फै जवाःमस्त न्या लायेगु व सिमा गयेगुली निपुण जुइ ।
बुँइ बुयावइगु घाँय्, सितिकं वनीगु हः फैयात नकेगु याइ ।ः इलय् ब्वलय् फैगः यचु पिचु यायेगु याइ । फैगः इयाः वःगु फोहर बुँइ साः तयेगु याइ । तँय् तःहाक जुल धायेव चायेगु याइ । यच्चुक हियाः गंक पानाः गा जनी आदि थाइबलय् तँय्गा तँय्या जनी आदि दयेकी ।
फै लहीपिसं थुफै सिकं माफै अप्वः सहीगु याइ । छगू बथानय् छम्ह बाय् निम्ह तक थुफै दइ । बयस्क जुयावल धायेव पुसाया लागि छम्ह ल्यंकाः मेम्ह मियाछ्वइ ।
नेपाः भ्याय्चिया ला छगू सवाः साःगु ला कथं कयातःगु दु । थुमिगु ला क्यातुयाः नाइसे च्वनी । यक्व झ्यातुइ मखु । बयस्क जुइ धुंकूम्ह थुफै छम्हय्सिया ला यक्व दःसा प्यधानि न्याधानि जक दै ।
गंछि दुगु प्याखंयात प्वःसः बीबलय् नेपाः भ्याय्चा बीगु याइ । अथे बीबलय् भ्यायेचित त्वःता द्यःगंपिन्त ज्वंके बियाः नं प्वःसः बीगु चलन नं याः । देपुजां दुगु बांया पलेसा नेपाः भ्याय्चा बां याइपिं नं दु ।
छु लजगाः यात उगु लजगाःया नामं लजगाः याःपिन्त म्हसीकेगु चलन दु । थ्व चलन कथं फै लहीपिन्त फैपू धयावयाच्वंगु खः । लिपा वनाः फै लमहिउसां थुमिगु खलःयात हे फैपू धायेगु यानाहल । थुकथं नेवाः समाजय् फैपू धयागु छगू उपजाति दयाच्वंगु दु ।
तिसिमा ः— छगू कथंया सिमा । न्ह्याबलें वाउँसे च्वनाच्वनी । च्वः ताःहाकः जुइ । च्वः दुछिं हाकःचा लाःगु हः दइ । बस्तुयात नकी । न्हूगु च्व वइगु बखत जुल धायेव पुलांगु हः हायावनी । हा बल्लाइ । लः सहयाये फइ । खुसिं नइथाय् खुसिसिथय् पीगु याइ ।

नेवाः दुनेया छगू जात राजकर्णिकार खः । थुमिगु परम्परागत लजगाः मरि छुइगु जुयाः थुमित मरिकःमि वा हलवाइ नं धाः । थौंकन्हय् थुपिं उद्योग ब्यबसाय, सरकारी जागिर व मेमेगु लजगालय् नं दु । थुमिगु ऐतिहासिक पृष्ठभूमि बारे आःतक लूगु तथ्य ने.सं ७२५ या अभिलेख खः ।
भारतया कनौजं वःपिं धयातःपिं थुमिगु नेपालय् उद्गमस्थल यल हौगःया हस्तिनागल महाबिहार खः । लिपा थुपिं येँ, भोजपुर, धरान, बिर्तामोड, बिराटनगर, बिरगंजय् नं न्यनावन । थुपिं बौध्दमार्गी खः ।

सुनियोजित कथं दयेकातःगु नेवाः वस्तीया छगू विशेषता धैगु छगू थासं मेगु थासय् वये–वनेगु सुविधा कथं तब्यागु मू लँपु दयाच्वनी । थुज्वःगु मू लँपु मुख्यत वस्ती दुने इलय् ब्यलय् जुइगु जात्रा आदियात ध्यानय् तयाः द्यःखः, रथ आदि हयेगु वा सालेत छिंक तब्या जुयाच्वनी । मू लँपु स्वानाच्वंगु तर वस्तीया दुने दुने वये वनेत भतिचा चिकिचा ब्यागु कचा लँपुत दयाच्वनी गुकियात गल्लि वा मुगः धायेगु याइ । थुज्वःगु गल्लि व मुगःया लँपुत धाःसा गनं गनं छेँखा तःलं नं वनेत चायेकातःगु दइ ।

खतुं नेवाः गुगुं छगू निश्चित धार्मिक आस्थायात नाला वयाच्वंपिं मनूतय् समुदाय मखु । धर्म, दर्शनया ल्याखं नेवाःतय्सं नाला वयाच्वंगु आस्था व दर्शनयात गुगुं नं कथं संज्ञा बीगु सम्भावना मदु । अथे खःसां द्वलंद्वःदँ न्ह्यवंनिसें तःता कथंया समुदाय व संस्कारया मनूतनापया सम्पर्क अले प्रभावया दथुइ न्हियान्हिथंया व्यवहारपाखें नेवाः समुदाय दुने थःगु कथंया छगू बिस्कंगु सामाजिक मूल्य मान्यता विकास जुयावन । धर्म, संस्कार व
रीति परम्परा थःथःगु कथं नाला वयाच्वंगु दुसां मुक्कं नेवाः समुदाय दुने स्थापित जुयाच्वंगु छगू कथंया मंका सामाजिक मूल्य व मान्यता दु ।
थःगु न्हिथंया जीवन व्यवहार न्ह्याकेत मदयेक मगाःगु तुफि, घः, भुतू, चुपि, तराजुनिसें लुखाफुस, लुखाद्वाः, पिखालखु, ध्वंप्वाः, छ्वास आदियात द्यःया प्रति रुप कथं पूजा यायेगु क्वः, सा, खिचा, ब्यां, ताहा, सिमा आदि प्राकृतिक जीवजन्तुयात नं पूजा याइपिं नेवाःतय् मूल्य मान्यता मूलतः प्रकृतिवादी खः ।
अथे हे गुगुं पिनेया औलोकिक जगतया शक्तियात द्यः कथं हनेगु पलेसा मनुखं साधना यात, कुतःयात वा छगू विशिष्ट अवस्थाय् थ्यन धाःसा थः दुने हे दैवीय शक्तिया उर्जा प्रादुर्भाव जुइफु, थः दुने हे देवत्व दु धैगु आस्थाया लिधंसाय् दँय्दसं म्हपूजा यायेगु याइपिं नेवाःत खः । मनू दुने हे दैविक गुण व स्वभाव ब्वलनेफु धकाः मचापिं मिसा मस्तय्त कुमारी व मिजंमस्तय्त कुमार कथं पूजा यायेगु जक मखु मनूत न्हय्न्हय्दँ थ्यनेवं द्यः समान जुइ धकाः मनूया दुने दैविक शक्ति मालीपिं नेवाःत खः । मनूयाके दैवी गुण दु धैगु नेवाः मूल्य मान्यता खः । थ्वहे ल्याखं मनूतय्त ख्वापालं पुइकाः म्वाःद्यःया रुपय् हना वयाच्वंगु खत ।

नेवाःतय् कलात्मक सिर्जना व सम्पदा, संस्कृति विश्व समाजय् गुकथं छगू बिस्कं अले अतिकं सौन्दर्यचेत व दार्शनिक प्रतिक कथं धस्वानाच्वंगु दु, थ्व सकसियां निंतिं आकर्षक जुयाच्वंगु दु । नापनापं नेवाः पुर्खाया कला, कृति व सम्पदापाखें नेपाः देय्यात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् विशिष्ट थासय् थ्यंकेत तिबः जूगु दु । थुकिया माध्यमं नेपाःया गौरव थहां वनाच्वंगु दु । विशेषतः नेवाःतय् देगः, चैत्य, बहाः बही, सतः, फल्चा अले मूर्तिकला व चित्रकलापाखें नेपाःया मौलिकयात न्ह्यब्वया ब्यूगु दु । अथे हे थःगु पहःया जात्रा पर्व व बाजं, प्याखं, संगीतया प्रस्तुतिपाखें नं नेवाःयात थःगु कथं म्हसीकेत तिबः जूगु दु । नेवाः पुर्खापिन्सं देगः व चैत्यया जःखः
छाय्पिया वयाच्वंगु स्वकुंलाःगु चन्द्रमा व सुद्र्यः दुगु गुगु ध्वाँय् खः थौं उकियात राष्ट्रियस्तरं नालाः नेपाःयात अन्तर्राष्ट्रिय ख्यलय् बिस्कं म्हसीका बीगु नेपाःया राष्ट्रिय ध्वाँय् कथं ब्वयेका वयाच्वंगु दु ।

नेवाःतय् दुने जीविकोपार्जनया निंतिं नाला वयाच्वंगु थीथी कथंया लजगाःत दु । मुक्कं नेपाःया सन्दर्भय् नेवाःतय्त प्रविधि, शिल्प व बनेज्या ख्यलय् विशेषता दुपिं धकाः धायेगु याः । धातु कला, मूर्ति कला, वास्तु कला, काष्ठ कलाया ख्यलय् नेवाःतय्गु सिप व ज्ञान विशिष्ट कथं दु । थुगु ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नेवाःतय् छगू वर्ग दु । अथे हे थःगु पारिवारिक लजगाः कथं देसं पिने विशेष यानाः सँदेय् वनाः बनेज्या यायेगुली नेवाःत न्ह्यःने लाः । थःगु थाय्बाय् त्वःताः देय्या गांपातय् बन्द ब्यापारयात लजगाः दयेका वयाच्वंपिं नं नेवाःत खः । मेखे, छथ्वः नेवाःत सरकारी सेवा वा प्रशासनिक ख्यःयात लजगाः कथं नाला वयाच्वंपिं नं दु । तर अप्वः धैथें नेवाःतय् लजगाः बुँज्या हे खः ।
प्राचीन इलंनिसें नेवाः समाजय् लजगाःया लिधंसाय् खलःया म्हसीका जुयाच्वंगु दु । अप्वः धैथें सामाजिक जात विशेष सम्बन्धित खलकं नाला वयाच्वंगु लजगाःनाप स्वानाच्वंगु खनेदु । थ्व ल्याखं नेवाः समुदाय दुने जात दुसां हिन्दू मनुस्मृतिया वर्णाश्रमया ब्यवस्था कथं धाःसा मखु ।

नेवाः वस्तीया थासंथासय् चकंक, उप्वः मनूत मुने ज्यूगु अले जःखः दबू, सतः, फल्चा आदि दुगु लाछित दयाच्वनी । थुज्वःगु लाछिइ विशेष यानाः ततःधंगु जात्राबले मुनेगु वा पूजा यायेगु कथं जुइ । अथे हे भतिचा दुनेपाखे दइगु थुकथंया चकंगु वा ताःहाकःगु थाय् गनं सामाजिक मंकाः ज्याखँ यायेगु सुविधा दयाच्वनी । उकियात ननि धायेगु याः ।

ततःधंगु सामाजिक ज्याखँ न्ह्याकेत सहलह ब्याकेछिंक मनू मुनेगु चकंक दयेकातःगु छेँखा तर निजी छेँय् थें क्वथा, मातं च्वतँ मदुगु संरचना सतः वा चपाः खः । नेवाः वस्तीया दुने सामाजिक आवश्यकता कथं छगू वा छगू सिबें अप्वः सतः, चपाः दयाच्वनी । थ्व सुं व्यक्तिया स्वामित्वय् मखुसें गुथि अन्तर्गत समाजया मंकाः जुयाच्वनी ।
तर फल्चा धाःसा लँजुवाःतय्त झासुलनेत वा बहनी बासं च्वनेमाल धाःसा सुविधा कथं लँय् लँय् चकंक अले झ्याः लुखा मदयेक थांग्वःत धंकाः दयेका तइ । नेवाः वस्ती दुने थुज्वःगु फल्चा त्वाःत्वाः पतिकं ध्वदुइ । अथे हे तःजिगु देवस्थल वा तीर्थस्थलय् नं भक्तजनपिनिगु सुविधा वा सकलें मुनाः दाफा हालेगु, भजन यायेगु, तुतः ब्वनेगु, पाठ यायेगु ज्यायात छिंक दयेकातःगु दइ । इलं लाःबले थःगु छेँय् पिने फल्चाय् मुनाः त्वाःबहाः ज्याथपिनि सहलह ब्याकेगु, ञं प्यनेगु, इताः निलेगु, सुकू थायेगु, चिकं बुकेगु याइ । गुथिपाखें थुज्वःगु भौतिक संरचनाया इलय् ब्यलय् दयेके, ल्ह्वनेगु, भिंकेगु याइ ।