रानी जयलक्ष्मी यलयाम्ह जुजु योगनरेन्द्र मल्लया छम्ह रानी खः । थ्वय्कःया आःतकया दुने स्वपु म्ये थीथी भजन सफुलिइ लुयावःगु दु । थुपिं म्येय् कवयित्रीया आत्मानुभूति अभिव्यक्त जुयाच्वंगु दु । तःम्ह रानी दुम्ह थः भाःत जुजु योगनरेन्द्र मल्लं मेपिं रानीपिनिगु चुकलि खँ न्यनाः थःत तापाकाहःगुलिं थःत जूगु दुःख आदियात थःगु म्येय् प्वंकातःगु दु। थुकथं थ्वय्कलं थःगु म्ये पाखें पुरुष प्रधान समाजय् मिसातय्गु स्थिति व अवस्था ब्वयेगु याःगु दु । आत्मपरकता तथा रागात्मकता थ्वय्कःया म्येया गुण खः ।
दयालक्ष्मी देवी येँया दकलय् लिपायाम्ह मल्ल जुजु जयप्रकाश मल्लया रानी खः । वय्कःयात छम्ह आत्मपरक कवयित्रीया रुपय् न्ह्यब्वयेछिं । रानी दयालक्ष्मीं लाय्कूया भारदारपिनिगु खँ न्यनाः जुजु जयप्रकाश मल्लयात ने.सं. ८६६–८७० तक राज्यच्यूत यानातःगु खः । लिपा जुजुं थःगु राज्य लितकाये धुंकाः रानीयात सास्ना बीगु ज्या यात ।
थुगु इलय् दयालक्ष्मीं थः स्वामियाके क्षमा फ्वनाः म्ये चिनाः हालातःगु खनेदु । थज्याःगु हे छपु म्ये ‘चित्त तसे प्रभु विनति खँ ल्हाये’ खः । थ्व म्येय् रानी दयालक्ष्मीं थःगु द्वंविद्वं वाःचायेकाः ‘निबुद्धि तिरि जाति’ धकाः थःत थम्हं आत्मआलोचना यानाच्वंगु दु । थःत राज्यच्यू्त याये न्ह्यः जुजु जयप्रकाश मल्लं रचना याःगु रत्नेश्वरया प्रादुर्भाव नाटकया तःगू थासय् थःयात रानी ‘दयालक्ष्मीया पति’ ‘दयालक्ष्मीया धनि’ धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।
रानी वृद्धिलक्ष्मी ख्वपयाम्ह अन्तिम जुजु रणजीत मल्लया रानी खः । थ्वय्कःया खुपु म्ये लुयावःगु दु । अप्वः धयाथें म्ये भक्ति रस प्रधान जूसां उपदेश तथा ध्याचूयात म्येया विषय कथं कःघाःगु दु । थ्वय्कःया गुलिं गुलिं म्येय् तत्कालीन राजनैतिक घटनाया नं संकेत दु । थ्वय्कःया प्रत्येक म्येय् धयाथें थः काय्या हक अधिकार सुरक्षित यायेगु निंतिं सः थ्वयाच्वंगु दुसा लाय्कुली जुइगु न्ह्यथु लिथुपिनिगु छलकपटया संकेत दु । रानी वृद्धिलक्ष्मीया म्ये मध्ये ‘क’, ‘ख’, ‘ग’, ‘घ’ या म्ये न्ह्यथनेबहः जू । थ्व म्येय् वृद्धिलक्ष्मीया काव्य प्रतिभा यचुक खनेदु । रानी वृद्धिलक्ष्मीया थुपिं म्ये ख्वप व थिमिया दाफा भजनय् थौं तक नं हालेगु याःनि ।
थःगु नांया न्ह्यःने बिप्र धकाः तयेगु यानावंम्ह लक्ष्मीसुनन्दन मल्लकाल लिपाया छम्ह ज्ञात कवि खः । थ्वय्कः ता इलंनिसें नेपालभाषाया कविपिसं छ्यलावयाच्वंगु प्रचलित गीति पद शैलीया थासय् भुजंगप्रयात नांगु वार्णिक छन्दं न्हापां म्ये चिनेगु यानावंम्ह कवि खः । आःतकया दुने थ्वय्कःया भुजंगप्रयात छन्दय् च्वयातःगु शारदा स्तोत्र नांगु छपु जक म्ये लुयावःगु दु । प्यंगू प्यंगू पादया गुंगू श्लोक यानाः च्वयातःगु थ्व स्तुति म्येय् विद्याया देवी शारदाया थीथी नां, रुप, गुण तथा महात्म्यया वर्णन् यानातःगु दु । नापं थ्व म्येय् च्वमिं उपास्यदेवी शारदायाके ज्ञान, विद्या, बुद्धि, सिद्धि आदिया वर नं फ्वनेगु यानाच्वंगु दु । कवि लक्ष्मीसुनन्दं थ्व शारदा स्तोत्र तत्कालिन नेपालय् प्रचलित शारदा स्तवया लिधंसाय् च्वयातःगु खनेदु । थथे शारदा स्तवया आधारय् च्वयातःगु खया नं थ्व स्तोत्र अन्धा अनुकरण वा अनुवाद मखु, थुकिया छुं छुं अंश जक दुथ्याकाः थःगु कथं चिनातःगु स्तोत्र खः । बरु थुगु इलय् तक नं नेपालभाषाया कविपिसं वार्णिक छन्दयात परिमार्जित रुपं छ्यलाक्यने मफुनि धैगु खँ थ्व म्ये क्यंगु दु ।
यल गाःबहाःया प्रख्यात राजोपाध्याय कुलय् जन्म जूम्ह विजयानन्द जुजु श्री ५ गीर्वाणयुद्धवीर विक्रम शाहया लाय्कुलिइ दुथ्याःम्ह कवि खः । धार्मिक पुजा कर्मकाण्ड चलेयायेगु, बाखं कनेगु, भजन हालेगु थ्वय्कःया कुलायन ज्याखँ खः । आःतक थ्वय्कःया म्ये यलया भिंद्यः व बुंगद्यःया भजन सफुलिइ यानाः झिंखुपु लुयावःगु दु । थुपिं म्ये मुनाः ने.सं ११०८ य् सफू छगू नं पिदने धुंकूगु दु । थ्वय्कलं इष्ट देवदेवीपिनिगु स्तुति म्ये, श्रीकृष्णया चरित्रलिला सम्बन्धी म्ये, देश वर्णनया म्ये नापं आत्म दुखानुभूति प्वंकातःगु आत्मपरक म्ये च्वयावंगु दु । स्तुति म्येय् भैरवया आरती म्ये, नासःद्यः व गणेद्यःया सगुण भक्तिया न्यापु म्ये, श्रीकृष्णया सगुण लिलावतारया संक्षिप्त खँ दुथ्याकातःगु श्रीकृष्णया लिला सम्बन्धी खुपु म्ये दु । अथेहे देशवर्णनया म्येय् यल मंगःया लाय्कू छेँया जःखःया खुसि, द्यः, देगःया खँ उल्लेख जूगु दुसा थ्व म्ये थः आश्रयदाता जुजु गीर्वाणयुद्ध यलय् वःबलय् जुजुयात लय्तायेकेत च्वःगु खनेदु । अथेहे थ्वय्कःया म्ये मध्ये थः न्हापायाम्ह कलाःया रुप गुण लुमनाः थःगु नुगलय् लाःगु घाः हरिया भजन याना सान्त्वनित जुइगु खँ ब्वयातःगु आत्मपरक म्ये उल्लेख यायेबहःजू ।
वृषभानन्द येँया जुजु भुपालेन्द्र मल्लया लाय्कू कवि खः । थ्वय्कःया नां उल्लेख जूगु छपु म्येया समाप्ती वाक्यय ‘वखयान (वृषभान) ल्हाय सापुत दयेके मतेरापु’ धकाः न्ह्यथनातःगुलिं वय्कलं निपु प्यपु म्ये जक मखुकि म्येया सफू हे च्वयाः थकूगु धयागु खनेदु । तर थ्व अनुसन्धानया हे विषय तिनि । आःतकया दुने थ्वय्कःया झिंछपु म्ये लुयावःगु दु । थुुपिं झिंछपु म्ये मध्ये कृष्णचरित्र सम्बन्धी जक प्यपु म्ये खःसा स्वपुम्ये लायकू श्रृंगारिक म्ये अले स्वपु उपास्य देवदेवी व आरतीया म्ये जूगु दुसा छपु म्ये जीवन दर्शन सम्बन्धी खः । कवि वृषभानन्दया कृष्ण लिलाया म्ये जुजु सिद्धिनरसिंह मल्लया म्ये थें निर्गुण भक्ति रसं जायाः श्रीकृष्ण परव्रम्हया चरणस आस्रय फ्वनेगु अर्थाथी भावं जाःगु मखुसे राधाकृष्णया रसरंगया चित्रण यानाः काम चेष्ठा उत्पन्न यायेगु कथंयागु जूगु दु । अथेहे वयकःया लाय्कू श्रृंगारिक म्येय् नं थः आश्रय दाता जुजु भुपालेन्द्र मल्ल व रानीपिनिगु नुगलय् श्रृंगारोद्वीपक काम चेष्ठा अर्थात् माया पिरतिया भाव थनाः विषय सुख भोग पाखे मन क्वसायेकेगु प्रवृति खनेदु । थुकिया नितिं कविं थज्याःगु म्येय् नायिकाया वसः तिसा आदिया नापं रुप यौवनया वर्णन् यानातःगु दु । भक्ति विषयया म्येय् श्रीकृष्णया नापं नासःद्यः, भगवती आदिपिनिगु सगुण भक्तिया चित्रण दु । जीवन दर्शनया म्येय् मनुखं थःगु जीवनयात भिंगु लँय् न्ह्याके माःगु खँ न्ह्यब्वयातःगु दु । थ्वय्कःया म्येया मूल्यांकन यायेबलय् थ्वय्कःया म्ये मल्लकालया सिद्धिनरसिंह मल्ल, प्रताप मल्लपिनिगु म्ये ति च्वन्ह्याः धायेमछिं ।
कवि सुन्दरानन्द थःगु ईया छम्ह नांदंम्ह बौद्ध पण्डित खः । थ्वय्कः छम्ह बहुभाषि नापं विविध विषयया च्वमि नं खः । थ्वय्कलं नेपालभाषाया नापं, नेपाली, संस्कृत व हिन्दी भाषं काव्य चिनावंगु दुसा काव्यया नापं मेमेगु विषयया नं च्वसु च्वयेगु यानावंगु दु । मल्लकाल लिपा खनेदुम्ह ज्ञात कवि सुन्दरानन्दं जुजु श्री ५ राजेन्द्रविक्रम शाह, रानी त्रिपुरासुन्दरी व मन्त्री भिमसेन थापाया गुण वर्णन, श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहया शासनकाल तकया कीर्तिगाथा व थःगु दुःख सुखया अनुभव अनुभूतिं जाःगु थीथी मार्मिक म्ये मुनाः थ्वय्कलं त्रिरत्न सौन्दर्य गाथा नामं सफू च्वयाथकूगु दु । थ्व सफुलिइ नेपालभाषां चिनातःगु प्यपु म्ये नं दुथ्याःगु दु । कवि सुन्दरानन्दया म्येया मू विषय थः आश्रयदातापिनिगु गुण, यश, कीर्तिया वर्णन् खः । थ्वय्कःया थ्व त्रिरत्न सौन्दर्य गाथा सफुलिइ दुथ्याःगु नेपालभाषाया प्यपु म्ये नेपालभाषाया प्रशस्ति काव्यया प्रतिनिधि म्ये धायेबहः जू । कवि सुन्दरानन्द छम्ह प्रशस्ति कवि खयाः नं वय्कःया काव्यय् मिथ्या प्रशंसा, खुशामद, कृत्रिमता आदिया गन्ध उलि खनेमदु । प्रशस्ति काव्यया लक्षण कथं थः आश्रयदाता लय्तायेकाः उमिगु कृपादृष्टि लायेभनं चमत्कारपूर्ण व उद्देश्यपूर्ण काव्य चिनावंम्ह सुन्दरानन्द हे जक आःतकया सफलम्ह प्रशस्ति कवि खनेदु ।