बौ पूर्णमान शाक्य व मां पूर्णशोभा शाक्यया कोखं ने.सं. १०६८ गुंपुन्हि कुन्हु येँया ब्रम्हुत्वाः भलननी मुसुंबहालय् समालोचक भाजु जनक नेवाःया जन्म जूगु खः । वय्कःया पूवंगु नां जनककुमार शाक्य खः । भाजु जनक नेवाः नेपालभाषाया स्नातकोत्तर वंकादीम्ह जक मखु नेपालभाषा हे ब्वंकेज्या (स्यनामि) यानादीम्ह स्रष्टा नं खः । थ्वय्कः नेपालभाषा साहित्यया ब्वंकेज्या पाखें समालोचनाया ख्यलय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह च्वमि खः । भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु विश्लेषणत्मक समालोचना च्वसु झीगु समाज व वेश्यावृत्तिया अध्ययन (स्वनिगः १ ने.सं. ११०६) खः । थःगु मांभाय्या थपू यायेगु तातुनाः मतिना नांगु पत्रिकाया सम्पादक जुयाः नेपालभाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह समालोचक भाजु जनक नेवाःया न्हापांगु समालोचना सफू ने.सं. ११०५ य् पिदंग धर्मरत्न यमि व वय्कःया कृति खः । अनं लिपा समालोचना नाप स्वापू दुगु सफू पुजाभू (ने.सं. ११०६) पिदंगु दु ।
बा गणेशबहादुर मानन्धर व मां गणेशमाया मानन्धरया क्वखं यलया लगं ख्यलय् ने.सं. १०५५ य् निबन्धकार भाजु जीतबहादुर मानन्धरया जन्म जूगु खः । एम.ए वि.एल तथा संस्कृति विषयय् फिलातेली ब्वने ज्यायानादीम्ह मानन्धर भाजुया नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् मू विधा अनुसन्धानात्मक निबन्ध च्वयेगु खः । सरकारी सेवाय् उच्च पदय् च्वनाः ज्या यानादीधुंकूम्ह गोरखा दक्षिणबाहु (द्वितीय, ने.सं. १११३) व विख्यात त्रिशक्तिपट्ट (तृतीय, ने.सं. १११०) थेंज्याःगु पदकं विभूषित जुयादीधुंकूम्ह भाजु मानन्धरया साहित्य क्षेत्रय् नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी थ्व स्वताय्सकं अतिकं हे च्वसा न्ह्याः । थीथी पत्रिकाय् इलय् ब्यलय् अनुसन्धानात्मक च्वसु पिथना झायाच्वनादीम्ह मानन्धर भाजुं थःगु हे जातिया विषयय् अनुसन्धान यानाः थःगु हे जातनाप स्वापू दुगु च्वसु मुना सफू मानन्धर निबन्ध मुना ने.सं. ११२४ य् पिथनादी धुंकूगु दु ।
जीवनकुमार महर्जन नेसं १०९० दिल्लाथ्व १५ (गुरुपुन्ही) कुन्हु किपू नगरपालिका पांगा ध्वाखासि त्वालय् बूगु खः । मां तेजमाया महर्जन व अबु केशवराम महर्जनया काय् जीवनकुमार महर्जन नेपालभाषाया छम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषा गुथि किपूया ग्वसालय् नेसं ११०७ सः जूगु नेपाल लिपिया कक्षाय् लिपि सयेकाः अनं लिपा स्यनामि जुयाः भाषिक लागाय् दुहां झाःगु खः । वय्कः थौंकन्हय् नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानाच्वनादीगु दुसा बलाामि नेवाः भाय्या वर्णनात्मक अध्ययन विषयय् विद्यावारिधिया नितिं अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु ।
नेपाल लिपि व उकिया चिन्ह प्रणाली (ने.सं ११२०) वय्कःया् न्हापां पिदंगु लेख खःसा गुंद्यः नांया गोष्ठीपौ (ने.सं ११२६) दकलय् न्हापां न्ह्यब्वःगु अनुसन्धनात्मक पौ खः । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमय, नेवाः बस्ती, पुलांगु प्याखं, लिपि, अभिलेख आदि विषयदुने केन्द्रीत जुयाः वय्कलं थीथी पत्र–पत्रिकाय् अनुसन्धनात्मक लेख पिथनादीगु दु । नेपाल लिपिया ण संलिपि (ने.सं ११२३ ) वय्कःया पिदंगु कृति खः ।
वय्कलं थीथी सफू, पत्रिका सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । नेसं १११३ स्वनिगः दँपौ वर्ष १३ ल्याः ५, ने.सं ११२३ ज्यापु लुमान्ति पौ, ने.सं ११२७ व ११२९ स पिदंगु कीर्ति अनुसन्धनात्मक पत्रिका अंक १ व २ वय्कलं सम्पादन यानादीगु पत्रिका खः । अथेहे ल्वहंपौ अभिलेखया थीथी पक्ष (नेसं ११२४) वय्कःया सम्पादनय् पिदंगु सफू खः ।
नेपालभाषाया पुलांगु नाटक कर्पावति चरित आलेखन यानाः पिकयादीगु खः । वय्कलं यल महानगरपालिकापाखें स्कूल स्कूलय् नेपालभाषा ब्वंकेगु निंतिं पिथंगु पाठ्यसफू ‘यल ललितकलाया देय्’ च्वयेगु कमिटीया नं दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु ।
नेपालभाषा गुथि किपुली नेसं ११०७ निसें ११२० तक कोषाध्यक्ष जुयाः ज्या यानादीगु खःसा ने.सं ११२० निसें ११३० तक नेपाल लिपि परिषद् किपूया छ्याञ्जे खः । थौकन्हय् कीर्ति रिसर्च सेन्टरया छ्याञ्जे जुयाच्वनादीगु दु । नेपाललिपि व पुलांगु अभिलेखय् विशेष रुची तयादीम्ह वय्कः नेसं ११३८ स तत्कालीन सम्मानीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीपाखें ज्यापु विशेष सम्मान पदं सम्मानित जूगु खः ।
जीवनकुमार महर्जन नेसं १०९० दिल्लाथ्व १५ (गुरुपुन्ही) कुन्हु किपू नगरपालिका पांगा ध्वाखासि त्वालय् बूगु खः । मां तेजमाया महर्जन व अबु केशवराम महर्जनया काय् जीवनकुमार महर्जन नेपालभाषाया छम्ह स्यनामि खः । नेपालभाषा गुथि किपूया ग्वसालय् नेसं ११०७ सः जूगु नेपाल लिपिया कक्षाय् लिपि सयेकाः अनं लिपा स्यनामि जुयाः भाषिक लागाय् दुहां झाःगु खः । वय्कः थौंकन्हय् नेपालभाषा केन्द्रीय विभागय् नेपालभाषाया प्राध्यापन यानाच्वनादीगु दुसा बलाामि नेवाः भाय्या वर्णनात्मक अध्ययन विषयय् विद्यावारिधिया नितिं अनुसन्धानया ज्या न्ह्याकाच्वंगु दु ।
नेपाल लिपि व उकिया चिन्ह प्रणाली (ने.सं ११२०) वय्कःया् न्हापां पिदंगु लेख खःसा गुंद्यः नांया गोष्ठीपौ (ने.सं ११२६) दकलय् न्हापां न्ह्यब्वःगु अनुसन्धनात्मक पौ खः । नेपालभाषाया प्राचीन वाङमय, नेवाः बस्ती, पुलांगु प्याखं, लिपि, अभिलेख आदि विषयदुने केन्द्रीत जुयाः वय्कलं थीथी पत्र–पत्रिकाय् अनुसन्धनात्मक लेख पिथनादीगु दु । नेपाल लिपिया ण संलिपि (ने.सं ११२३ ) वय्कःया पिदंगु कृति खः ।
वय्कलं थीथी सफू, पत्रिका सम्पादन यानाः पिथनादीगु दु । नेसं १११३ स्वनिगः दँपौ वर्ष १३ ल्याः ५, ने.सं ११२३ ज्यापु लुमान्ति पौ, ने.सं ११२७ व ११२९ स पिदंगु कीर्ति अनुसन्धनात्मक पत्रिका अंक १ व २ वय्कलं सम्पादन यानादीगु पत्रिका खः । अथेहे ल्वहंपौ अभिलेखया थीथी पक्ष (नेसं ११२४) वय्कःया सम्पादनय् पिदंगु सफू खः ।
नेपालभाषाया पुलांगु नाटक कर्पावति चरित आलेखन यानाः पिकयादीगु खः । वय्कलं यल महानगरपालिकापाखें स्कूल स्कूलय् नेपालभाषा ब्वंकेगु निंतिं पिथंगु पाठ्यसफू ‘यल ललितकलाया देय्’ च्वयेगु कमिटीया नं दुजः जुयाः ज्या यानादीगु दु ।
नेपालभाषा गुथि किपुली नेसं ११०७ निसें ११२० तक कोषाध्यक्ष जुयाः ज्या यानादीगु खःसा ने.सं ११२० निसें ११३० तक नेपाल लिपि परिषद् किपूया छ्याञ्जे खः । थौकन्हय् कीर्ति रिसर्च सेन्टरया छ्याञ्जे जुयाच्वनादीगु दु । नेपाललिपि व पुलांगु अभिलेखय् विशेष रुची तयादीम्ह वय्कः नेसं ११३८ स तत्कालीन सम्मानीय राष्ट्रपति विद्यादेवी भण्डारीपाखें ज्यापु विशेष सम्मान पदं सम्मानित जूगु खः ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक नापं सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु जीवन कुमार श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्कः तनहुं नेवाः खलः दमौलिया छ्यान्जे नं जुयादी । दमौलीइ नेवाः भाय् नापं नेवाः संस्कृति प्रचार प्रसारया ज्याय् वय्कः तसकं सक्रिय जुयादीम्ह व्यक्ति खः ।
स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु जीवेश्वर लाखे नं छम्ह खः । वय्कःया जन्म बि.सं.१९९४ य् यलय् जूगु खः । लिपा वय्कः थाय्बाय् हिलाः बिराटनगरय् च्वं झाल ।
वय्कःया मांया नां सूर्यलक्ष्मी व बाःया नां जीतलाल लाखे खः । नेवाःतय् उत्थानय् वय्कः सदां सक्रिय जुयादी । नेवाः देय् दबू नीस्वनेगु ज्याय् नं वय्कःया ज्वःमदुगु योगदान दु । वय्कः आवद्ध जुयादीगु संघसंस्था थुकथं दु – झी पुचः विराटनगर (संरक्षक), महेन्द्र मोरङ कलेज (सह–प्राध्यापक), दिग्दर्शन साप्ताहिक (प्रधान सम्पादक) व मेमेगु संघसंस्था । वय्कःया कृति– राजनीतिक शास्त्र : एक परिचय (सह लेखन) व मेमेगु यक्व च्वसु ।
जुद्ध वैद्य इलाम जिल्लाया नेवाः भाषा लिसें समाजसेवी खः । वि.सं. २००० सालय् वय्कःया जन्म जूगु खः । वय्कः इलामया नेवाःतय्गु संस्था ‘नेपालभाषा संस्कृति समाज’ या पुलांम्ह नायः जुयादी । लिसें वय्कः नेवाः देय् दबू इलामया नायः नं खः ।
भाजु जुलुम चित्रकार छम्ह भाषिक अभियन्ता खः । वय्कःया जन्म ई.सं.१९४५ जुलाइ १२ खः । वय्कः यलय् च्वनादी । रेडियो नेपालया जीवन दबू ज्याझ्वलय् किसान नांया कविता ब्वनाः साहित्य ख्यलय् पलाः तयादीम्ह भाजु चित्रकारं बि.सं.२०२२ सालय् जूगु भाषा आन्दोलनय् सक्रिय रुपय् ब्वति कयादिल ।
वय्कलं झिंनिदँ तक न्हूदँया लसताय् यलया थीथी थासय् साहित्य सम्मेलन यायेगु ज्या मदिक्क न्ह्याकादिल । भाजु चित्रकार नेपालभाषा मंकाः खलः यलया नायः व ने.सं.११०० स भाषिक अधिकार संघर्ष समिति यलया छ्यान्जे जुयादीधुंकूम्ह खः ।
भ्वँत देय्या सांस्कृतिक सम्पदाया ज्ञानकोश धायेबहःम्ह बौद्धिक व्यक्तित्व ज्ञानकाजि मानन्धरया जन्म भ्वँत देयया नांजाम्ह संस्कृतिविद् मोहनलाल खिं मानन्धर व लक्षीमाया मानन्धरया कान्छाम्ह काय्मचा जुया ने.सं १०५७ य् भ्वँतय् जन्म जूगु खः । ज्ञानकाजि मानन्धर भ्वँत देय्या छम्ह नांजाःम्ह अंग्रेजीया शिक्षक नापं थःगु संस्कृति, धमर्, भाषा प्रति अति मन क्वसाःम्ह बुद्धजीवि खः । ज्ञानकाजि मानन्धरं नेपालभाषाय् कविता, निबन्ध प्याखं स्वतां च्वयादीगु दुसां थ्वय्कःयात मूलतयाः प्याखंच्वमि कथं म्हसीकेगु याः । वय्कलं बनेपाःया थीथी सांस्कृतिक स्थल व सम्पदाया परिचय बीगु च्वखँया नापं नेपालभाषां धर्म, पुराण जातक बाखंया आधारय् छधाः प्याखं, पूधाःप्याखं च्वयाः नेपाःया प्राचीन धर्म संस्कृतियात उजागर यायेगु ज्या यानादीगु दु । ज्ञानकाजि मानन्धरं थःगु च्वसा न्हापा अंग्रेजी, नेपालींं न्ह्याकेगु यानादीगु खःसां लिपा पासापिनिगु सुझावकथं वय्कलं नेपालभाषां नं नाटक च्वयेगु यानादिल । वय्कःया पिदंगु पूधाःप्याखं— कुमारी (ने.सं ११२३), खड्गजोगिनी, कपिलवस्तुस भगवान, अरनिकोया श्वेतचैत्य (ने.सं ११२९), छगू पश्चाताप (ने.सं ११३४), खःसा, झीगु आख्यान झीगु प्याखं (ने.सं ११३५), छधाःप्याखं संग्रह खः । थुपिं नाटकमध्ये पश्चाताप छगू जक सामाजिक नाटक खः । वय्कः नेपाःया पौराणिक, धार्मिक, ऐतिहासिक विषययात ज्वनाः नं थौंया ईनाप सान्दर्भिक जुइक प्रचीन नाटक व आधुनिक नाटक दथुया लँ नालाः नाटक च्वइम्ह नाटककार खः । नाटक च्वयेगुली जक मखु रंगमञ्चया नं ज्ञानदुम्ह ज्ञानकाजि मानन्धरया फुक्क धयाथें नाटक दबुली इमञ्चन जुइधुंकूगु दुसा कुमारी, रिनिकोया श्वेतचैत्य थेंज्याःगु नाटक मेगु भाषाय् नं अनुवाद जुइधुंकूगु दु ।
ज्ञानकाजी शाक्यया जन्म ने.सं. १०६३ इ मां सूर्यमाया व बौ सानुकाजी शाक्यया कोखं पाल्पा तानसेनया भीमसेन त्वालय् जूगु खः । वय्कलं अर्थशास्त्र, थेरवाद बुद्धर्धय् एमए यानादीगु दु । सरकारी सेवाय् गृह मन्त्रालयया सहसचिव तक जुयादीधुंकूम्ह वय्कःया न्हापांगु निबन्ध भवानी अम्बर (धर्मोदय, दँ १२, पूर्णांक १३७, ने.सं. १०७९) पिदंगु खः । वय्कलं थीथी पत्रपत्रिकाय् कविता, बाखं, निबन्ध, यात्रा संस्मरण सम्बन्धी साहित्यिक रचना पिथनादीगु दु । वय्कःया च्वखँ मुना महिमा न्हिपंया मर्म न्ह्यपुया ने.सं. ११३५ य् पिदंगु खः । वय्कःया अंग्रेजी व खस नेपाली भासं नं सफू पिदंगु दु । वि.सं. २०१५ य् एसएलसी परीक्षाय् नेपालभाषा विषयय् न्हाप जूगुलिं थ्वय्कःयात च्वसापासां शारदा सिरपाः लःल्हाःगु खः । वय्कः प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु, वीरेन्द्र ऐश्वर्य पदक यानाः गुंगू पदकं विभुषित जुयादीगु दु ।