वि.सं. १९८७ मंसिर ९ गते झतापोल तजाःफः यलय् अबु अजरत्न शाक्य व मां अष्टमाया शाक्यया कोखं धर्मरत्न शाक्यया जन्म जुल । बौद्धविद्वान, बौद्ध परियत्ति शिक्षाया न्ह्यलुवाः, वाद्यगुरु, नाटककार, कुशल वक्ता, समाजसेवी, लेखक आदि थीथी प्रतिभा दुम्ह वय्‌कः बहुप्रतिभाशालिम्ह खः । थःगु इलय् चाणक्य नीति, अमरकोष, हितोपदेश, गणित, पालिभाषा, थेरवाद बुद्धधर्म अध्ययन यानादिलसा अनौपचारिक रुपं नाय्खिं, दमःखिं, धाः, तबला, खिं आदि बाजागाजाया अध्ययन यानादिल ।

वि.सं. २००९ सालं निसें निरन्तर रुपं विभिन्न विधाय् च्वयेगु न्ह्याकादिल । लिच्वः कथं नेपालभाषाय् जक पीन्यागू सफू पिदन । वय्‌कः वि.सं. २००६ सालनिसें सामाजिक सेवाय् सक्रिय जुयादिल । नुवाकोट जिल्लाया त्रिशुलीइ ज्ञानमाला भजन स्थापना, परोपकार स्थापना यानादिलसा सुगत पुस्तकालय स्थापना यायेगुली नं सक्रिय जुयादिल । अथेहे त्रिभुवन मिडिल स्कुल व सुगत बौद्ध मण्डल पुन्हि गुथिया संस्थापक सचिव, त्रिशुली जनसेवक स्काउटया संस्थापक सदस्य जुयादिल । वि.सं. २००७ सालनिसें वि.सं. २०४७ तक सक्रिय रुपं राजनैतिक क्षेत्रय् ज्या यानाः नेपाली कांग्रेस जिल्ला शाखा स्थापनाकालय् कार्यालय सचिव व लिपा कार्यकारिणी समितिया महासचिव, त्रिशुली गंगामाइ गाउँ पञ्चायतया वडा अध्यक्ष, उपप्रधानापञ्च जुयाः ज्या यानादिल । पीदँ तक ज्या यानाः २०४७ सालनिसें राजनैतिक क्षेत्रं अवकाश कयादिल । वय्‌कःया लेखन क्षेत्रयात थीथी विधाय् ब्वथले छिं ।

बुद्धधर्म सम्बन्धी— अंगुलीमाल व वया पूर्व कथा (वि.सं.२०२८), असार पुन्हि छगू लुमन्ति (वि.सं.२०४७), हिरण्यवर्ण महाविहार संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०४८), चैत्य वन्दना, क्वाःबहाः (वि.सं.२०५२), जिमिगु म्यानमार भ्रमण संक्षिप्त परिचय (वि.सं.२०५६), बुद्धोपदेश सारसंग्रह (वि.सं.२०२१), विपस्सना ध्यान निर्देशन (वि.सं.२०४२), मांबौ सेवा (वि.सं.२०४५), कर्म व उकिया विपाक (वि.सं.२०५१), स्वाक्वखात गुण धर्म देशना, शील, समाधि प्रज्ञाया सारांश (वि.सं.२०५४), देवधम्म जातक (वि.सं. २०४७), खुद्दक पाठ (वि.सं.२०२५), चरिया पिटक (वि.सं.२०२६), उदान (वि.सं.२०३१), धाथेंगु बुद्ध वन्दना (वि.सं.२०४३), सुत्तनिपात पारायण वर्ग सहित बाबरी ब्राम्हणया जीवनी (वि.सं.२०४७), महासतिपठान विपस्सना अन्तरमुखी ध्यान (वि.सं.२०४८), सुत्तनिपात (वि.सं.२०५०), नमस्कार गाथा (वि.सं. २०४४), बौद्ध दर्शनया विकास (वि.सं.२०५१), उपासक परिहानी तथा सद्धर्म चिरस्थायी मजुइगुया कारण (वि.सं.२०५९), चतुरास भावना व संवेजनीय देशना (२०५३), जिमिगु श्रीलंका भ्रमण (वि.सं.२०६३) आदि ।

काव्य, भजन— बुद्धया मूलदर्शनयात थीथी विम्ब, प्रतीक छ्यलाः रचना जूगु वय्‌कःया भजन थौंतक नं लोकंह्वाः । गथेकि स्वयम्भू ज्ञानमाला भजन सफुलिइ दुथ्याःगु त्रिरत्नयाके शरण तनाः झी … थ्व भजन थौं नं आपाः विहारय् प्रार्थना याः । मेमेगु भजन खः— बुद्ध शासनय् .. झी नेपाल मांया…. वा वा सकलें …, जगतय् धयातःगु रत्न मध्ये …., जगतय् ज्ञां मदुपिंत …. आदि खः । हिन्दु भजनय् श्री कृष्ण मन्दिरय् नित्य जुयाच्वंगु स्तुति व भजन संग्रह (वि.सं.२०५९) सफू पिदंगु दु ।

नाटक— वय्‌कलं आपालं लघु व पूर्णाङ्की नाटक च्वयाः स्कूल, स्कूलय् म्हितकेगु यानादी । उकी मध्ये नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानया दबुलिइ मञ्चन जूगु नाटक खः— सिद्धार्थ गृहत्याग, विश्वन्तर, अंगुलिमाल । सफूया रुपय् पिदंगु पूर्णांकी नाटक विश्वन्तर (वि.सं.२०४७), सिद्धार्थया गृहत्याग (वि.सं.२०६०), पटाचारा (पूधा प्याखं २०६२), नमो बुद्धाय, सिंहसार्थबाहु (पूधाः प्याखं २०६३), मार विजय (वि.सं.२०६२), सम्राट अशोकया शस्त्र त्याग आदि खः । नेवाः संस्कृतिया बाजं सम्बन्धी ज्ञाता जूगु कारणं वय्‌कलं बाजं सम्बन्धी सफू नं च्वयादिल । बाजंया ध्वनि, लिपि नापं तयाः सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु – झीगु बाजा, झीगु संस्कृति (भाग १, २, ३, ४, ५, ६) । थुपिं छसिकथं वि.सं. २०४४, २०५४, २०५७, २०५८, २०५९, २०६० इ पिदंगु खः।

गीति नृत्य­— नागदह छेदन ।

प्याखं— कात्ति प्याखं (२०६०)

अथेहे वय्‌कःया पटकथालय् निर्माण जूगु संकिपा चाण्डालिका, अंगुलिमाल, पटाचारा खः । वय्‌कःया ज्याखँया कदर यासें थीथी संस्था व निकायपाखें वय्‌कःयात सम्मान याःगु दु ।

वि.सं. २०३२ सालय् जुजु वीरेन्द्र शुभ राज्याभिषेक पदक, समाजसेवी पदक, नगद पुरस्कार, २०५१ सालय् ज्ञानमाला भजन खलःपाखें रत्नवत् सिरपाः, २०५२ सालय् त्रिवेणी कल्चर सेन्टरं उत्कृष्ट नाटक लेखनया सम्मान पत्र, २०५३ सालय् १९ गू बौद्ध संघ संस्थां अभिनन्दन, बु.सं. २०४५ औं बुद्धजयन्ती स्वर्ण समारोहय् जुजु वीरेन्द्रं कदर पत्र, कलानिधि संस्कृत महाविद्यालयपाखें अभिनन्दित, नेपाली लोकबाजा संग्रहालयपाखें नेवाः लोक संगीत व लोक बाजा लिपिबद्ध यानाः संरक्षण याःगुया सम्मान पत्र, २०५९ सालय् न्यकू जात्रा व्यवस्था समितिं कदरपत्र आदि । जीवंकाछि दर्जनौं मयाक संघसंस्थाय् आवद्ध जुयाः सल्लाहकार जुयाः ग्वाहालि यानादीम्ह धर्मरत्न शाक्य त्रिशुली वि.सं. २०६३ पौष २५ गते बुद्धजन्म भूमि लुम्बिनीइ दिवंगत जुयादिल ।

सन् १९६२ सेप्टेम्बर ८ कुन्हु यल, मंगः बजारय् बाः प्रेमलाल राजकर्णिकार व मां खेतकुमारी राजकर्णिकारया क्वखं भाजु धर्मराज राजकर्णिकारया जन्म जूगु खः । भाजु धर्मराज राजकर्णिकार नेपालभाषा साहित्यया हाइकु ख्यलय् झिंनिदँ झिंस्वदँ निसें मदिक्क हाइकु च्वयाः वैच्वनादीम्ह हाइजिन खः । समसामयिक बिषययात कयाः वय्‌कलं हाइकु च्वयादी । वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषाया लिसेलिसें खस् नेपाली नं उलि हे प्रखर रुपं न्ह्यानाच्वंगु दु । वय्‌कःया हाइकुइ प्रेम, व्यंग्य, आक्रोसया सः लिसेलिसें पारिवारीक विघटन, नेवाः समाजया चित्रण पिलुयाच्वंगु झीसं खंकेफुसा नेपालभाषाया हाइकुइ यौनयात दुथ्याकेगु ज्या वय्‌कः पाखें जूगु समीक्षकपिनि धापू दु । वय्‌कःया पिदंगु हाइकु सफूया नां बुंगाःचा (ने.सं.११३९) खः ।

भाषासेवी मय्‌जु धर्मशोभा तुलाधरया जन्म अबु धर्मरत्न तुलाधर मां लक्ष्मीहिरा तुलाधरया कोखं ने.सं १०६७ येँया असं धालासिक्व त्वालय् जूगु खः । धर्मशोभा तता धकाः सकस्यां यःम्ह, मय्‌जु धर्मशोभा वि.सं. २००७ साल लिपा जूगु प्रत्येक धयाथें नेवाः आन्दोलन नापं प्रजातान्त्रिक आन्दोलनय् सरीक जुयाझाःम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी जक मखु छम्ह नेवाः अभियन्ता नं खः । मय्‌जु धर्मशोभा असंत्वाःया ल्हासासाहुया म्ह्यायमचा खयाः नं बौपिं ल्हासाय् जूगुलिं पुलां बिचाःयापिं बाज्यापिनिगु संरक्षकत्वय् हुर्के जुइमाःबलय् थःके चिनाखँ च्वयेगु प्रतिभा, म्ये हालेगु सः दया नं वय्‌कः थः हे न्ह्यःने वयाः तप्यंक थःगु प्रतिभा ब्वयेमखंम्ह मिसामचा खः । मचांनिसें थः मांभाय् प्रति मन क्वसाम्ह धर्मशोभां थीथी नेवाः खलः पुचलं न्यायेकीगु साहित्य सम्मेलनय् कविता वाचन यायेगु म्ये हालेगु यानादीसां सुलाः सुलाः खुयाः खुयाः यायेमाः । थम्हं च्वयागु कविता तत्कालीन झी व मेमेगु पत्रिकाय् पिकायेत नं वय्‌कलं छेँय् बाज्यापिं खनाः ग्यानाः थःगु नां मतसे न्ह्याःन्ह्याःगु नां तयाः पिकायेगु यानादी । थथे वय्‌कःया झी पत्रिकाय् तःपु कविता पिदने धुसेंली तत्कालिन झी पत्रिकाया सम्पादक तीर्थलाल नःघःभनिं वय्‌कःयात कविताया सफू पिकायेगु सल्लाह ब्यूगु खः, तर वय्‌कलं आँट यायेमफुत । थथे वय्‌कलं तःपु कविता च्वयादीसां वय्‌कःया जीवनय् जिगु म्ये (ने.सं ११२१, हेटौंडा) शीर्षकया छपु हे जक कविता धर्मशोभाया नामं पिदंगु दु ।

इहिपा लिपा थः भाजुया स्नेह व सद्भावया कारणं थः मां भाय्‌या सेवाया लागि न्हापा थें सुलाः खुयाः जुइम्वासेंलिं कविता च्वयाः मखु तप्यंक नेपालभाषाया थीथी संस्थानाप आवद्ध जुयाः भाषिक व जातीय अधिकारया निंतिं थी थी इलय् जुइगु आन्दोलन गथे — २०२२ सालया भाषिक आन्दोलन, नेपाल संबत सम्बन्धी आन्दोलन, नेवाः स्वायतराज्यया स्थापनाया आन्दोलन आदिइ निरन्तर सक्रियरुपं थःगु उपस्थिति क्यनादिल । थ्वहे कथं नेपालभाषा मंकाः खलःया दुजः जुयादिल । अनं लिपा गबलें दुजः, गबलें उपाध्यक्ष व गबलें सल्लाहकार जुयाः नेवाः देय् दबुली झिदं मयाक सेवा यानादिल ।

वैशं ७८ दँ फुइधुंकूसां थौं नं वय्‌कलं नेपालभाषा मिसा खलःया अध्यक्षया जिम्मेवारी क्वबुयाः मिसा खलःयात न्ह्याकेगु यानाच्वनादीगु दु । थथे थःगु मांभाय् निंतिं थःगु स्कूल जीवनं निसें थौं जंक्व पुलेधुंकाः तकं निरन्तर रुपं थःत समर्पण यानाझाःम्ह छम्ह मातृभाषा अनुरागी नेवाः अभियन्ता योद्धा खः— धर्मशोभा तुलाधर ।

नेपालभाषा उपन्यास ख्यःया छगः थीगु नगु जुयादीम्ह धुस्वां साय्‌मिया जन्म बौ नारायणबहादुर व मां दानमाया मानन्धरया कोखं ने.सं १०५० य् येँया झ्वःछेँय् त्वालय् जूगु खः । थ्वय्‌कःया वास्तविक नां गोबिन्दबहादुर मानन्धर खःसा धुस्वां साय्‌मि थ्वयकलं साहित्य लेखनय् थम्हं हे छुनादीगु नां खः । थ्व हे नामं वय्‌कः दकलय् अप्वः चर्चित व परिचित जुयादीगु दु । त्रिभुवन विश्वद्यालयया इतिहास व संस्कृत विषयया प्राध्यापक जुयादीम्ह साय्‌मि बहुआयामिक व बहुभाषिक श्रष्टा खः । वि.सं २००८ सालय् हिमाली क्रन्दन नांगु एकांकी च्वयाः साहित्यिक ख्यलय् दुहांझाःम्ह साय्‌मिं न्हापां कविता, निबन्ध, बाखं, चिबाखं व नाटकया सफू पिकायेधुंकाः लिपा थःगु भाषाय् उपन्यास मदुगु खनाः मिसा नांगु उपन्यास च्वयाः नेपालभाषाया न्हापांम्ह उपन्यासकार जुयादीगु खः । थनंनिसें वय्‌कलं थःगु च्वसा उपन्यास लेखनय् थातं तयादिल । थ्व विधाय् वय्‌कलं प्रसिद्धि नं कमय् यानादिल ।

मिसा उपन्यास धुनेवं छगूयां ल्यू मेगु यानाः छगू दर्जन स्वयाः अप्वः न्हून्हूगु प्रयोगया उपन्यास पिकयादीम्ह थ्वय्‌कः नेपालभाषाया न्हापांम्ह उपन्यासकार, दकलय् अप्व उपन्यास च्वःम्ह उप्यासकार जक मखु विश्व उपन्यास साहित्यय् प्रयोग जूगु न्हून्हूगु प्रयोगत नेपालभाषाय् दुतहःम्ह उपन्यासकार नं जुयादिल । नेपालभाषां बाहेक नेपाली व हिन्दी भासं नं साहित्यिक रचना यानादीम्ह साय्‌मिया कृतित थीथी भासं नं अनुवाद जूगु दु ।

थ्वय्‌कःया मास्टरपीस माने यानातःगु ने.सं १०७८ य् पिदंगु आत्मकथात्मक शैलीइ च्वयातःगु यौनवादी व माक्र्सवादी विचारधारा ब्याःगु गंकी उपन्यास च्यागू भाषाय् अनुवाद जूगु दु । फ्रान्सेली लेखकपिं इमिलि जोला, मोपासा थेंज्याःपिं स्रष्टापिनिपाखें प्रभावितम्ह साय्‌मिजुया थ्व गंकी उपन्यासं निसें नेपालभाषाय् नं सीदयेक यौन मनोवैज्ञानिक उपन्यासया सूत्रपाट जुल ।अथेहे वयकःया मेगु जि भ्वातिं जि सतः उपन्यास नं नेपाः देशं पिने अमेरिकाया सामाजिक, सांस्कृतिक व भौगोलिक परिवेशय् च्वयातःगु नेपालभाषाया न्हापांगु उपन्यास खः ।

थुकथं साय्‌मिया मिसा, पासा, मतिना, गंकी, जि भ्वातिं जि सतः, निभाः, आदि यानाः झिंस्वंगू उपन्यास,  यानाः स्वंगू बाखं सफू व त्रिवेणी व ह्याउँ निभाः यानाः निगू नाटक यानाः नेपालभाषाय् झिंच्यागू, हिन्दी भाषाया न्यागू, नेपाली भाषं न्यागू, अंग्रेजी भाषं निगू सफू पिदंगु दु । भारतीय उपन्यासकार अमृता प्रितमं धुस्वांयात नायक दयेकाः अदालत नांया उपन्यास नं च्वःगु दु । धुस्वां साय्‌मि नेपालभाषाया न्हापांम्ह उपन्याकार जक मखु नेपालभाषाया न्हापांम्ह चीबाखं अर्थात् लधुकथा च्वमि नं खः । थ्वय्‌कःया मूस्वां नेपालभाषाया न्हापांगु लधुकथा संग्रह खः ।

उपन्यास विधाय् निकःतक श्रेष्ठ सिरपाः त्याकेत ताःलाःम्ह साय्‌मियात साहित्य सुता उपाधिं विभूषित याःगु दुसा थ्वय्‌कलं उपन्यास विधायात च्वन्ह्याकेगु तातुनाः गंकी–बसुन्धरा व दीप–जनमत पुरस्कारया नं स्थापना यानादीगु दु । वि.सं. २०६४ पुस २ गत ७७ दँया वैशय् हृदयाघातपाखें थ्वय्‌कःया स्वर्गारोहण जुल ।

मां सुवर्णकुमारि व बौ विष्णुलाल कायस्थया कोखं ने.सं. १०६२ (वि.सं. १९९८ मार्ग १९ गते) कुन्हु ख्वपया खौमात्वालय् ध्रुवनारायण कायस्थया जन्म जूगु खः । वय्‌कलं स्कूलया विद्यार्थी जीवन कालय् नेपालभाषां म्ये, कविता रचना यानादीगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापां निबन्ध ने.सं. १०७५ य् थौंकन्हे लय्‌पौया ल्याः ५ य् पिदंगु खः ।

वय्‌कलं न्हापांगु अन्तरकलेज नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन व यलय् नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् निबन्धय् न्हाप सिरपाः त्याकादीगु खः । वय्‌कःया दकलय् न्हापांगु सफू लोकगीत ने.सं. १०७५ य् पिदंगु खः । थ्वयां लिपा ने.सं. १११६ य् मांभासं सिलः ब्वने (पद्य) व छ्वास अजिमा निबन्ध मुना पिदंगु खः । थौंया विसंगति विकृतिप्रति तिक्ष्ण व्यंग्य नकातःगु छ्वास अजिमा नेपालभाषाया हास्यव्यंग्य निबन्धया छगू नमूना जूगु दु । थुकथं नेपालभाषाय् हास्यव्यंग्य निबन्धकार कथं धु्रवनारायण कायस्थयात म्हसीकेगु जूगु दु । वय्‌कःयात नेपालभाषा परिषदं ने.सं. १११९ य् ठाकुरलाल सिरपाः प्रदान याःगु खः । ने.सं ११३३ स वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

भाजु ध्रुव मधिकर्मि मां इन्द्रमाया व बौ आदिदास मधिकर्मिया कोखं ने.सं. १०७८ य् सांस्कृतिक नगरी ख्वप देशय् जन्म जूगु खः । ध्रुव मधिकर्मी नेपालभाषा तथा नेपाली भाषा साहित्यया ख्यलय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह छम्ह बहुआयामिक स्रष्टा खः । वय्‌कलं नेपालभाषा साहित्यया ख्यलय्— बाखं, चिबाखं, निबन्ध, हाइकु समालोचना, गजल, मचासाहित्य आदि तःगू विधाय् च्वसा न्ह्याकादीगु दु ।

नेपालभाषाय् सफूया रुपया थ्वय्‌कःया ध्रुव मधिकर्मिया बाखं (ने.सं.११०९) व चिबाखं सफू सः व खः (ने.सं. ११३९) पिदंगु दुसा थीथी पत्रिकाय् बाखं, चिबाखंया नापं हाइकु, गजल, मचा बाखं व समालोचनाया च्वसु पिदंगु दु । अथेहे थ्वय्‌कःया नेपाली भाषाय् नं थीथी विधाया न्हय्‌गू सफू पिदंगु दु । ध्रुव मधिकर्मीं थीथी साहित्यिक गोष्ठी प्रस्तुत जूगु रचनाया बारे दुग्ययेक समिक्षा यानादीम्ह समिक्षक कथं नं म्हसिउ । अथेहे थ्वय्‌कलं थीथी गोष्ठीइ ग्यसुग्यंगु कार्यपत्र नं प्रस्तुत यानादीगु दु । ध्रुव मधिकर्मिया बाखं सफूया पाण्डुलिपियात च्वसापासां ने.सं. ११०९ दँया श्रेष्ठ सिरपाः नं देछाःगु दु ।

ध्रुव मधिकर्मी नेपालभाषाया आधुनिक बाखं ख्यलय् परम्परागत शैलीयात हाचां गायाः निबन्धया लसि वःगु बाखं च्वयादीम्ह छम्ह प्रयोगवादी बाखंच्वमि खः । थौं साहित्यया गुगुं नं विधा छगू निश्चित विधाया विशुद्ध नियम दुने कुंकाः च्वनीमखु धयागु उत्तर आधुनिकवादया बहुविधात्मक सिद्धान्त थ्वय्‌कःया ध्रुव मधिकर्मिया बाखं सफुलिइ प्रतिपादन जूगु खंकेफु ।

अथेहे थ्वयकःया लिपा पिदंगु चिबाखं थौंया चिबाखं गथे जुइमाः धैगुया छगू नमूना धायेबहजू । चिबाखंया छगू विशेषता हाकलं जक चीहाकः मजुसे संकेतात्मक, सुत्रात्मक, विम्वात्मक जुयाः ब्वमिपिनिगु नुगलय् छगू झट्का बीफैगु जुइमाः धैगु गुगु मान्यता खः थ्व खँ थ्वय्‌कःया चिबाखं नं महसुस जुइकेब्यूगु दु । थथे हे थौंया समाजय् ब्वलंगु विकृति, विसंगतियात प्रतीक, विम्वया माध्यमं प्रस्तुत यानाः न्हूगु मूल्य मान्यता नी स्वनेगु पाखे नं थ्वय्‌कःया च्वसा उन्मुख जूगु दु ।

साहित्यय् ध्रुवकृष्ण दीपया नामं च्वयेगु ज्या यानादीम्ह भाजुया नां धु्रवकृष्ण सिन्या श्रेष्ठ खः । वय्‌कः ने.सं. १०५३ स अबु भुवनलाल सिन्या श्रेष्ठ व मां रत्नमाया सिन्या श्रेष्ठया कोखं मोमदु गल्ली यलय् बूगु खः । वय्‌कलं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजी भाषाय् कविता, म्ये व निवन्ध च्वयादी । वय्‌कःया न्हापांगु प्रकाशित रचना ने.सं.१०७१ य् थौंकन्हे पत्रिकाय् पिदंगु ल्यहांवन कविता खः । वय्‌कःया नेपालभाषाय् मचाम्ये सफू योमरि खः । वय्‌कःया नेपाःया साहित्य, कला, संस्कृति, पुलां बाखं, नखःचखःया बारे अंग्रेजी भाषां तःगु हे सफू पिदंगु दु ।

मां श्रीकुमारी महर्जन तथा अबु जगन्नाथ महर्जनया कोखं कीर्तिपुर नगारपालिका पाँगाया धुसित्वा त्वालय् ने.सं. १०७२ य् होलि पुन्हि कुन्ह नेपालभाषाया नांदंम्ह उपन्यासकार नजरराम महर्जनया जन्म जूगु खः । थःगु विद्यार्थीकालं निसें नेपालभाषा साहित्यप्रति मनक्वसाःम्ह नजरराम महर्जनया न्हापां पिदंगु च्वसु पंगलः–सितु (ने.सं १०९१) नांगु बाखं खः । थथे बाखं ख्यलय् वय्‌कःया च्वसा न्हापा न्ह्याःगु खःसां थ्वयां लिपा वय्‌कःया छगू जक बाखं पुचः बाखं दुनेया बाखं (ने.सं १११०) नांगु बाखं संग्रह पिदंगु दु । थ्व बाखं सफू बाहेक नजरराम महर्जनया गुलि नं सफू पिदन फुक्क उपन्यास जक पिदन । वय्‌कःया पिदंगु उपन्यास थुकथं दु— मिंपुसा (ने.सं.११०५), न्ह्यानाच्वंगु पलाः (ने.सं.११२४), झ्वाः जुयावंगु स्वां (ने.सं.११२५), लिजला (ने.सं.११२८), थःकतः (ने.सं.११२८), भावना व सु (ने.सं.११३२), थः सु कतः सु (ने.सं.११३२), जि सतः मखु (ने.सं.११३३), लसना (ने.सं.११३४), थ्वयाच्वंगु सः (ने.सं.११३६) । न्हापां मिपुसा उपन्यास च्वयाः उपन्यास ख्यलय् दुहांझाःम्ह नजररामजुं झन्दै नीदँ धैथें थःगु च्वसा अथें तयाः ने.सं ११२४ निसें हानं थ्व ख्यलय् च्वसा न्ह्याकाः ने.सं ११३६ या दुने मेगु झिगू उपन्यास पिकयादिल । थुकथं वय्‌कः नेपालभाषाया ख्यलय झिंछगू उपन्यास पिकयाः धुस्वां साय्‌मि धुनेवं दकलय् अप्वः उपन्यास च्वयाः पिकयादीम्ह उपन्यासकार जुयादीगु दु ।

प्रगतिशील विचारधारायाम्ह नजराम महर्जनया अप्वः धयाथें उपन्यासय् किपूया सामाजिक सांस्कृतिक जनजीवनया प्रतिनिधित्व जुयाच्वनीगुलिं वय्‌कःया उपन्यासयात आञ्चलिक उपन्यास कथं म्हसीकेगु याः । अथेहे वय्‌कःया पिदंगु गुलिखे उपन्यास गथे — न्ह्यानाच्वंगु पलाः (बाइरोडको ड्राइवर), झ्वाः जुयावंगु स्वां (ओइलिएको फूल) , भावना (भावना), लिजला (आस्था र जीवन) आदि नामं नेपाली भाषाय् नं अनुवाद जूगु दु ।

भाजु नजरराम महर्जन थः गन गन च्वन अन अन नं थःगु च्वसा न्ह्याकेगु जक मखु थीथी नेपालभाषाया साहित्यिक संस्था स्वनाः साहित्यिक वातावरण दयेकीम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं सः खलः पांगाया संस्थापक नायः (ने.सं.१०९८–११०२), सूर्यज्योति पुस्तकालय पांगाया संस्थापक नायः (ने.सं. १०९०–१०९७), नेपालभाषा खलः बीरगंजया छ्याञ्जे (ने.सं.१११०–११२०) व नायः (ने.सं.११२०–११२२), नेपालभाषा एकेडेमिया पार्षद जुयाः नेपालभाषा साहित्य थपू यायेगु ज्याय् न्ह्याना च्वनादीगु दु । अथेहे पत्रकारिता ख्यलय् नं ने.सं.११२९ निसें नेपालभाषाया ज्वजलपा वाःपौ पिथनांच्वनादीगु दुसा ने.सं.११३१ य् खय्‌भासं कीर्तिपुर सन्देश साप्ताहिक पिथना च्वनादीगु दु । थुकथं वय्‌कःया थज्याःगु ज्याया कदर यानाः वय्‌कःयात ज्यापु सांस्कृतिक विकास कोषपाखें ज्यापु विशेष सम्मान (ने.सं ११३५), नेपालभाषा एकेडेमिपाखें दान्यहेरा हःपाः सिरपाः (ने.सं ११३९), लहना वाःपौपाखें लहना मातृभाषा पत्रकारिता सिरपाः (ने.सं ११४१) देछाःगु दु ।

भाजु नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठ येँया यतखा त्वालय् ने.सं.१०६७ इस जन्म जुयादीगु खः । वय्‌कःया मांया नां सुभद्रादेवी श्रेष्ठ खःसा बौया नां पुर्णबहादुर श्रेष्ठ खः । कविता व चित्रकलाय् सिद्धहस्तम्ह वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित जूगु कविता झर्ना जुद्धोदय पत्रिकाय् बि.सं. २०१८ सालय् पिदंगु खः ।

वय्‌कलं नेपालभाषाया नापनापं खस् नेपाली भाषं नं च्वयादी । वय्‌कःया प्रकाशित कृति प्याःचाःगु सः (कविता, ने.सं.११११) खः । म्हो च्वयाः नं उत्कृष्टता पाखे न्ह्याःवंपिं म्हो नेपालभाषाया कविपिं मध्यय् वय्‌कः नं छम्ह खः । नरेन्द्रबहादुर श्रेष्ठ नेवाः हाइकु (निला पौ) या कला सम्पादक खः । वय्‌कलं सारदा लय्‌पौ, त्रिवेणी काव्य (नेपालभाषा, नेपाली, मैथली) कविता मुना सफूया सम्पादन यानादीगु दु । वय्‌कः धरानं पिदनीगु भिन्तुना साहित्यिक पत्रिकाया पाहां सम्पादक नं खः ।

वय्‌कलं यक्व हे सम्मान, पुरस्कार कयादीगु दु । विशेषत व्यथित काव्य पुरस्कार (२०५०), बाशुशशी स्मृति पुरस्कार (२०६८) आदि । वय्‌कः जनमत साहित्यिक लय्‌पौया संरक्षक खः । अथेहे नेपाल साहित्य मन्दिर, शेष हिरा प्रतिस्थान, साहित्यिक पत्रकार संघ, हृदयचन्द्रसिंह स्मृति प्रतिष्ठान आदि संस्थाया वय्‌कः जीवंकाछि दुजः खः । वय्‌कलं तःगू हे साहित्यिक संघ संस्थाय् च्वनाः यक्व हे ज्या यानादीगु दु । सत्यमोहन जोशी स्मृतिग्रन्थ प्रकाशन समितिया न्वकू जुयादीम्ह वय्‌कलं यक्व हे साहित्यिक सफूया द्यबः किपा च्वयादीधुंकूगु दु ।

मां मैयानानी हाडा व बौ कृष्णभक्त हाडाया काय् जुयाः ने.सं. १०५१ कौलाथ्व १३ कुन्हु इच्छुत्वाः लास्कुध्वाका, ख्वपय् जन्म जुयाः थौकन्हय् च्याम्हासिंह त्वाः ख्वपय् च्वनादीम्ह नरेन्द्रभक्त हाडा नेवाः आन्दोलनय् सकस्यां म्हस्यूगु नां खः । जीवनया ताःई स्यनामि जुया ज्या यानादीम्ह वय्‌कःया म्हसिका मालेगु झ्वःलय् (च्वसु मुना, ११३९) पिदंगु दु । विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनया संस्थापक दुजः, नेवाः देय् गुथि, नेपालमण्डलया संस्थापक न्वकु, सिद्धिदास प्रतिष्ठान ख्वपया संस्थापक नायः, नेवाः अधिकार सिरपाः समितिया दुजःया नापं आपालं नेपालभाषा व नेवाः जातिया अधिकारया निंतिं ज्या यानाच्वंगु खलः पुचः नापं स्वापू दुम्ह नरेन्द्रभक्त हाडा नेवाः आन्दोलनय् सक्रियम्ह व्यक्तित्व खः ।