स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु बालकृष्ण हलुवाई नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.१९९५ श्रावणय् भोजपुर टक्सार बजारय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां न्हुछँमाया व बौया नां अनन्तबहादुर हलुवाई खः । वय्‌कः धरानया सक्रिय नेवाः न्ह्यलुवाः खः । वय्‌कलं झीगु समाज धरानया ७ दँ तक नायः जुयाः ज्या यानादिल । म्ये हालेगुलिइ विशेष अभिरुचि तयादीम्ह वय्‌कः विकलांगतय् सेवाय् नं उलि हे सक्रिय जुयादी । पत्रपत्रिकाय् थीथी च्वसू च्वयावैच्वनादीम्ह वय्‌कलं खस नेपाली खँग्वःया आधारय् नेवाः खँग्वः थुइकेगु खँग्वः धुकू नेपाली नेवाः शब्दाबली सफू तयार यानाः पिथनादीगु दु । थ्व वय्‌कलं बिशेष यानाः स्वनिगलं पिनेच्वंपिं नेवाःतय्‌त नेवाः भाय् स्यनेगु तातुना दयेकादीगु खँग्वः धुकू खः ।

बासब राजोपाध्याय जुजुया जन्म येँया न्ह्योखा त्वालय् अबु अच्युतानन्द व मां श्रीलक्ष्मी राजोपाध्यायया कोखं ने.सं १०९४ बछलाथ्व त्रयोदशी कुन्हु जूगु खः । थौं स्वयाः झिंखुदँ न्ह्यः अमेरीका झायाः अन हे च्वंच्वनादीम्ह भाजु बासव जुजु परदेशय् च्वनाः नं थःगु भाषा संस्कृतियात संरक्षण सम्वद्र्धन तथा प्रचारप्रसार यायेगु ज्याय् थःत फ्यानाच्वनादीम्ह छम्ह सांस्कृतिक दूत खः ।

वय्‌कलं सन् २००७ निसें नेवाः पुरोहित जुयाः अमेरिकाय् च्वंपिं नेवाःतय्‌गु जन्म निसें मृत्युपर्यन्त यायेमाःगु फुक्क ज्या यानाच्वनादीगु दु । थथे छेँछेँय् वनाः क्रियाकर्म यायेगु बाहेक सामुहिक इही, कय्‌तापुजा, म्हपुजा, धलं दंकेगु आदि ज्या नं यानादीगु दु । थ्वहे कथं थः पुरोहित जुयाः सन् २००८ य् नेपाः पासा पुचः अमेरिकाया ग्वसालय् मेरीलाण्डय् न्हापांखुसी सामुहिक इही ज्याझ्वः न्ह्याकादिलसा सन् २०१२ य् न्यूयोर्कय्, सन् २०१३ टेक्सासय् नं मंकाः इही ज्याझ्वः सम्पन्न यानादिल । अथेहे सन् २०१३ य् वय्‌कःयात हे मू पुरोहित यानाः मेरीलाण्डय् नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया ग्वसालय् सामुहिक कय्‌तापुजाया ग्वसाः ग्वल  । थथेहे वय्‌कलं अमेरिकाया थीथी राज्यय् वनाः म्हपुजा नखः हनेत ग्वाहालि यायेगु, म्हपुजाया विधिविधान स्यनेगु व म्हपुजाया महत्ता थुइकेबीगु ज्या यानादीगु दु । वय्‌कःया सक्रियताय् नेपाःया छगू तःजिगु जात्रा येँया जात्रा सन् २०१२ य् नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरिकाया ग्वसालय् वासिंगटनय् न्यायेकेगु जुलसा सन् २०१६ य् टेक्सासय् २५०० मनूत मुंकाः भब्य रुपं सम्पन्न यात ।

नेवाःतय्‌त छधीछप्पं यानाः थःपिनिगु संस्कार, संस्कृति, सम्बद्र्धन याकेबीगु निंतिं अमेरीकाया पीच्यागू स्वयाः अप्वः राज्य गथे— वासिंगटन डि.सी, फ्लोरिदा, टेक्सास, मेरीलाण्ड, क्यालिर्फोनिया, सियातल, र्पोटलाण्ड, भर्जिनिया, सिकागो आदि थासय् वनाः वय्‌कलं नेवाः संस्था स्वनेगु नापं भाषा साहित्य संस्कृति रीतिथिति स्यनेकनेगु ज्याय् ग्वाहालि यानादिल ।

अथेहे अमेरिकाय् जूगु प्यक्वःगु हलिं नेवाः दबूया तःमुँज्याय् नं वय्‌कलं सांस्कृतिक ज्याझ्वःया संयोजक व संचालक जुयाः महत्वपूर्ण ज्या यानादिल । थ्वहे कथं भाजु बासव जुजु नेवाः अर्गनाइजेसन अफ अमेरीकाया आजिवन सदस्य, नेपाः पासा पुचः अमेरिका (मेरीलाण्ड)या आजिवन सदस्य, नेवाः गुथि न्यूयोर्कया आजिवन सदस्य, नेपाः कम्युनिटि यु.एस.एया संस्थापक सदस्य, युनाइटेड नेवाः यु.एस.ए टेक्सासया संस्थापक सदस्य, वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेसन यु.एस.एया संस्थापक सदस्य नापं मूछ्याञ्जे, वैदिक प्रतिष्ठान नेपालया संस्थापक सदस्य आदि जुयाः नेवाःख्यलय् संलग्न जुयाच्वनादीगु दु ।

भाजु बासवं नेवाः संस्कार, संस्कृति, तन्त्रसम्बन्धी अनुसन्धानमूलक लेख च्वयाः पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जक यानादीगु मखु थौंया ईकथं, नेवाः संस्कार, पुजाआजा, नखः चखः हनेगु विधिविधान, उकिया महत्ता तथा विशेषता आदि खँ दुथ्याःगु भिडियो दयेकाः थीथी सामाजिक संजाल मार्फत हलिंया फुक्क नेवाःतय्‌थाय् थ्यंकेगु ज्या यानादीगु दु । अथेहे वय्‌कलं स्वन्ति नखःया म्ये, किजापुजा म्येया म्युजिक भिडिओ (११३७) नं सार्वजनिक यानादीगु दु । वय्‌कःया थःज्याःगु ज्वःमदुगु योगदानया कदर स्वरुप वयकःयात वल्र्ड नेवाः अर्गनाइजेसनया केन्द्र पाखें सांस्कृतिक दूत (Cultural Ambassador)या सम्मान ब्यूगु दुसा नेपाल एम्बेसी वासिंगटन डी.सी पाखें सामाजिक न्ह्यलुवाः (Social leader) उपाधी ब्यूगु दु ।

साहित्य ख्यलय् बासुपासा कथं नांजाःम्ह वासुदेव वैद्यया मेगु नां मोतिलाल श्रेष्ठ नं खः । वय्‌कःया जन्म बौं सिद्धबहादुर श्रेष्ठ व मां रत्नमाया श्रेष्ठया कोखं ने.सं १०४६ य् किपुली जूगु खः । थः मचानिसें पाजुपिंथाय् हुर्के जूगु व पाजुपिं वैद्य कुलयापिं जूगुलिं वय्‌कलं थःगु थर श्रेष्ठ मतसे वैद्य तयेगु यानादीगु खः ।

बासुपासा नेपाःया राजनीति, साहित्य व कला ख्यलय् थःत फ्यानादीम्ह छम्ह बहुआयामिक व्यक्तित्व खः । राणाशासनया विरुद्धय् जूगु आन्दोलनया इलय् जुजु त्रिभूवन नेपाः त्वःताः भारत वनेत्यंबलय् जुजुं देश त्वःता वनेमज्यू धकाः गंझाःम्ह छम्ह व्यक्ति थ्वय्‌कः नं खः । लिपा देशय् प्रजातन्त्र वयेधुंकाः नं मनुखं मनूयात थीत्यः–थीमत्यः, थजात–क्वजात धयागु अमानवीय परम्परा ल्यना हे च्वंगुलिं थुकिया विरुद्धय् वय्‌कलं थम्हं ज्या यानाः क्यनादिल । थुकिं यानाः वय्‌कः समाजं बहिष्कार तकं याका च्वनेमाल तर थुकियात वय्‌कलं च्यूताः तयामदी । अथेहे त्रिभुवनं वय्‌कःयात छकः पासा धकाः सम्बोधन याःगु जुयाच्वन । थ्व शब्द वय्‌कःयात तसकं ययाः वय्‌कलं थबलय् निसें वय्‌कलं थःगु नांया लिउने पासा घानाः बासुपासा धकाः तयेगु यानादिल । देय्‌या राजनीतिइ नं संलग्न जुयादीम्ह वय्‌कः गबलें हिरातय् नं च्वनेमालसा गबलें थ्व हे राजनीतिं वय्‌कःयात बागमती अञ्चलया सहायक अञ्चलाधीश थेंज्याःगु उच्च वहदाय् तक नं तयेयंकल ।

नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषाया थीथी विधाय् च्वसा न्ह्याकादीम्ह बासुपासाया साहित्यिक व राजनैतिक गुरु युगकवि सिद्धिचरण खः । थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु जीवन (धर्मोदय ७०, ने.सं.१०७३) नांगु कविता खःसा नेपालभाषाय् थ्वय्‌कःया पिदंगु सफू थुकथं दु— मिसा सु खः (ने.सं.१०७५), जीवन लँपुइ (म्ये, ने.सं.१०७८), श्रद्धा (प्याखं, ने.सं.११०४),  त्वाथः (कविता संग्रह ने.सं.१११८) ।

थुकथं बासुपासां कविता, उपन्यास, प्याखं, निबन्ध च्वयाः नेपालभाषा तःजि तःमि यानाथकादीगु जक मखसे प्रेमबहादुर कसाःपिंसं न्ह्याकाच्वंगु तत्कालिन नासः खलःया दुजः जुयाः अन जुइगु थीथी सांस्कृतिक ज्याझ्वःया निंतिं आपालं म्ये चिनाः संगीतबद्ध यानादीगु दु । थुगु इलय् चिनादीगु गुलिखय् म्ये थःगु जीवनया लँपुइ नांगु सफुलिइ दुथ्याकादीगु दु ।

वा माया वा वा जिमिथाय् लाछी वा, हथाय् चायेमते मय्‌जु म्वाःलि पुयाः कायेके हये आदि वय्‌कःया उगु ईया अतिकं लोकंह्वाःगु म्ये खः । थथे बासुपासा साहित्य संगीतह्यःमि जक मखु ने.सं १०७४ य् थः सल्लाहकार सभाया दुजः जुयादीबलय् नेवाः भाषं न्ववाये दयेमाः धकाः अन सभाय् प्रस्ताव तःम्ह व अन नेवाः भाषं न्वचु बियाः साहसिक ज्या यानादीम्ह मातृभाषा अनुरागी नं खः । थ्व ज्यां प्रभावित जुयाः भाषानिभाः प्रेमबहादुर कसाःजुं थ्वय्‌कःयात च्वसापासाया सदस्यय् मनोनयन यानादीगु खः । थःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कलं बालचन्द्र पुरस्कार, प्रसिद्ध गोरखा दक्षिणबाहु आदि पुरस्कार व पदक प्राप्त यानादीगु दु । थुकथं भाषा साहित्य संगीतया ख्यलय् ज्या यायां ७९ या बैंसय् थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

मां कृष्णशोभा तुलाधर व अबु बिजेन्द्र तुलाधरया काय् भाजु बिगेन तुलाधर येँया यतखा त्वालय् ने.सं. ११०० चौलागाः आमैकुन्हु बूगु खः । वय्‌कः नेवाः ख्यलय् छम्ह नेवाः ज्याकःमि व दुग्यंम्ह नेवाः पत्रकारकथं थीथी संघ संस्थाय् स्वानाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।

वय्‌कः भिंmनिदँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३२ तछलागाः पारु, मंगलबार) रेडियो उपत्यका ८७.६ एफएमय् नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकाच्वनादीगु, न्हय्दँ न्ह्यवंनिसें (ने.सं. ११३७ सिल्लागाः एकादशि, बुधबार) आःतक मदिक्क उदाय् समाजया रेडियो ज्याझ्वः न्ह्याकावं वयाच्वनादीगु दु । अथेहे नेपाली सञ्चार रेडियो अष्ट्रेलियाय् निदँतक नेपालभाषाया ज्याझ्वः न्ह्याकादीगु दु ।

वय्‌कः नेवाः पत्रकार राष्ट्रिय दबू, येँ जिल्लाया संस्थापक दुजः व थौंकन्हय् केन्द्रीय दुजः जुयादी । अथे हे हलिं नेवाः दबूया मिडिया एम्बेस्डर, हलिं नेवाः दबूया न्हिया न्हिथंया प्रसारण ध्म्द्य ज्याझ्वः न्ह्याकामि, नेवाः देय् दबू, १९ वडाया छ्यान्जे, झी अनलाइनया प्रोग्राम सञ्चालक व न्यूजनेपाः डटकमया प्रकाशक नं जुयादी । लिसें वय्‌कः तिकिझ्याः वाःपौ, ने.सं. ११३३ न्हूदँ समारोह समिति, गणेश साय्‌मि हना पुचः, नेपालभाषाया टेलिफिल्म फय्गंनय् च्वनाः नं ज्या यानादीगु दु । वय्‌कलं यानादीगु ज्यायात च्वछायाः वय्‌कःयात उदाय समाजपाखें ने.सं. ११४३ चिल्लाथ्व चौथिकुन्हु हनापौ देछाःगु दु ।

साहित्यिक ख्यलय् बिजय मल्लया नामं परिचित विजयबहादुर मल्लया जन्म बौ ऋद्धिबहादुर मल्ल व मां आनन्दकुमारी मल्लया कोखं ने.सं १०४५ दिल्लाथ्व ३ य् येँया ओमबाहाः त्वालय् जूगु खः । नेपाली भाषाया नापं नेपालभाषाय् नं च्वसा न्ह्याकादीम्ह विजय मल्लया नेपाली भाषं पिदंगु कोहि किन वर्वाद होस् नाटकं बाल मनोविज्ञानयात कयाः नाटक च्वयेगु परम्पराया नी यानाबिलसा अनुराधा थेंज्याःगु उपन्यासं फ्राइडया यौन मनोविज्ञानयात उपन्यासय् नं थाय् बीगु जुल।

विजय मल्लं नेपाली भाषाया तुलनाय् नेपालभाषां म्हो हे जक च्वयेगु यानादीसां थ्वय्‌कः नेपालभाषा साहित्यय् नं लोकंह्वाःगु प्याखंया नापं बालमनोवैज्ञानिक बाखं दुतहयादीम्ह छम्ह च्वमि खः । बिजय मल्लया नेपालभाषां न्हापां पिदंगु च्वसु ज्यानमाराया काय् (नेपाल १ /४ ने.सं १०७३) नांगु बालमनोवैज्ञानिक बाखं खः । थ्वय्‌कलं अप्वः थें प्याखं थीथी खलःपुचः पाखें न्ह्याकीगु नाटक प्रर्दशनया नितिं च्वयेगु यानादीगु दु । किसि न्याइम्ह मदनमान, कुलां चकनी तिनि, तिनातःगु लुखा थ्वय्‌कःया दबुली मञ्चन जूगु अतिकं लोकंह्वाःगु प्याखं खः । प्रचारवादया गन्ध मदयेक नं सुधारया सन्देश ह्वलेफुगु थ्वय्‌कःया लेखनया विशेषता खः । अथे हे विजय मल्लया मञ्चन जूगु मेगु लोकंह्वाःगु प्याखं पौराणिक बाखनय् आधारित भावनृत्य कुमारी खः । थथे थीथी इलय् थ्वय्‌कःया प्याखं दबुली हुइकेगु, पत्रपत्रिकाय् पिकायेगु जूसां सफूया रुपय् ने.सं ११४२ य् वयाः तिनि भाजु भूषणप्रसादया सम्पादनय् तिनातःगु लुखा व मेमेगु छघाः प्याखंया नामं छधाः प्याखं संग्रह पिदन । विजय मल्ल तत्कालिन राजकीय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया सह–सदस्य, सदस्य, सदस्य सचिव अनंलि उपकुलपति आदि पदय् च्वनाः तःदँतक साहित्यिक ख्यलय् ज्या यानादीधुंकूम्ह स्रष्टा खः । थज्याःगु ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात — प्रवल गोरखा दक्षिणबाहु, साझा पुरस्कार, गंकी बसुन्धारा पुरस्कार, वेदनिधि पुरस्कार आदि लःल्हाये धुंकूगु दु । भाषा साहित्यया सेवा यायां ने.सं १११९य् थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्याग यानादिल ।

भाजु बिनोद साय्‌मि (आलः)या जन्म ने.सं १०९० य् ल्हुति, येँय् अबु भिमदास मानन्धर व मां रामकुमारी मानन्धरया कोखं जूगु खः । वय्‌कःयात नेवाः ख्यलय् बिनोद साय्‌मि (आलः) धकाः म्हस्यूसा वय्‌कःया ब्वने, माले, कुले ज्याख्यलय् धाःसा बिनोद मानन्धर च्वयातःगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषाय् चिनाखँ, म्ये व चिबाखनय् च्वसा कादीगु दु । वय्‌कःया इतिइति (ने.सं. १०१२, ख्यालिकुं मुना), मतिनाया चुलि (ने.सं.११२७, म्ये मुना), व नेवाः तथ्यांक व नेपालमण्डल लागा, जनगणना दुने दुवाला (सन् २००१ जनगणनाय् नेवाः तथ्याक मालाः) (ने.सं.११२९) सफू पिदंगु दु । वय्‌कलं नेपालभाषायात ल्वय्‌क छन्दं गुकथं चिनाखं च्वयेमाः धकाः मालेज्या नं न्ह्याकाच्वनादीगु दु । वय्‌कःयात भाषाजवाः धर्मादित्य धर्माचार्य (जगतमान बैद्य) या १०६ बुदिंया लसताय् मांभाय् पुचः यल पाखें धर्मादित्य धर्माचार्य सिरपाः (ने.सं.११२७) लःल्हाःगु खः ।

आलःजुं थःगु ल्याय्‌म्हबलय्‌या मू ई जाति, भाषा व धर्मय् शासकतय्‌सं न्ह्याकाः वयाच्वंगु असमानता मदयेकेत फ्यानादिल । वय्‌कलं ल्हुति, येँया तिमिला खलः व त्रिचन्द्र क्याम्पसया नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जः व अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् च्वनाः ज्या यानादीगु दु । वय्‌कः तिमिला खलःया न्वकू (ने.सं.११०९) व लिपा ने.सं. १११० निसें ११२६ तक उगु खलःया नायः जुया ज्या यानादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसय् ब्वनाच्वंगु इलय् नेपालभाषा साहित्य पाःलाः जःया छ्याञ्जे (ने.सं.११०९) जुयादिलसा, वयांलि न्वकू (ने.सं.११११) व नायः (ने.सं.१११२) जुयादिल । त्रिचन्द्र क्याम्पसपाखें हे प्रतिनिधित्व यानाः अन्तर क्याम्पस नेपालभाषा साहित्य पाःलाखय् वनाः छ्याञ्जे (ने.सं. ११११) व वयांलिं नायः (ने.सं.१११३) जुयादिल । वय्‌कलं त्रिचन्द्र क्याम्पसया जः दँ पौया सम्पादक, सहसम्पादक व तिमिला खलकं पिथंगु तिमिला दँपौया सम्पादक जुयाः नं ज्या यानादीगु दु ।

मां पूर्णप्रभा व बा पद्मश्रीबज्र बज्राचार्यया कोखं ने.सं. १०७७य् जन्म जूम्ह बिमलप्रभा बज्राचार्य नेपालभाषाया ख्यलय् नियात्रा, बाखं, चीबाखं व सांस्कृतिक विषयया अनुसन्धानमूलक च्वखँ च्वयेगुली ल्हाः न्ह्याकादीम्ह न्हूपुस्ताया च्वमि खः । थ्वय्‌कःया दकलय् न्हापां पिदंगु सफू बेलायतया लुमन्ति (ने.सं. ११२९) नियात्रा सफू खः । संस्कृति सम्बन्धि च्वसु च्वयेगुली नं ल्हाः न्ह्याःम्ह थ्वय्‌कलं तुंख्यःया वज्रवीर महांकालया सांस्कृतिक अध्ययन (ने.सं. ११३९) अनुसन्धानात्मक सफू नं च्वयादीगु दु । लिपांगु इलय् थीथी पत्रिकाय् बाखं पिथनाः, थीथी साहित्य सम्मेलनय् बाखं बाचन यानाः व बाखं सफू इलं ब्यूगु बाखं (ने.सं. ११४१) पिथनाः छम्ह च्वन्ह्याःम्ह बाखंच्वमिया रुपय् थःत प्रतिस्थापित यानादीगु दु । थ्वय्‌कःया बाखंया मूलभूत प्रवृत्ति धयागु सामाजिक यथार्थवाद खः । मानवेत्तर पात्रया छ्यला, प्रतीक व बिम्बया छ्यला थ्वय्‌कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्‌कः नेपालभाषा मिसा साहित्यकार मुनाया न्वकु तथा नेपालभाषा परिषदया दुजः नं खः । थ्वय्‌कलं थःगु ज्याया कदर स्वरुप चंपा–टंक विलास–विजु नेवाः हःपाः सिरपाः (ने.स. ११३२) व ठाकुरलाल सिरपाः (ने.सं. ११४२) प्राप्त यानादीगु दु ।

ने.सं. १०७६ य् जन्म जूम्ह बिमला शाक्य मां जगतमाया व बा कान्छाभाइ शाक्यया म्ह्याय् मय्‌जु खः । थ्वय्‌कः मनूया हृदयया सूक्ष्म चित्रण यानाः बाखं च्वयेफुम्ह छम्ह स्रष्टा खः । न्हूपुस्ता व पुलां पुस्ता दथुया वैचारिक मतभेद क्यनेगुया नापं छगू समस्यायात कःघानाः बाखं च्वयेगु व समाधानया लँपु क्यनेगु थ्वय्‌कःया बाखंया विशेषता खः । थ्वय्‌कलं लिकुनाच्वंगु नुगः (ने.सं.११३३) नांगु बाखं सफू च्वयादीगु दु ।

बुद्ध नेवाःया नामं रचना यानादीम्ह भाजुया छेँया नां बुद्ध शाक्य नेवाः खः । वय्‌कः ने.सं.१०६४ बछला पुन्ही कुन्हु यलय् जन्म जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां हेरामाया शाक्य व बाःया नां करुणारत्न शाक्य खः ।

बुद्ध नेवाःजुं नेपालभाषा साहित्यय् काव्य, बाखं, गजल, हाइकु, च्वसु च्वयेगु यानादी । लजगाया रुपय् वय्‌कः घरेलु हस्तकला उद्यमि खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– पुजाभः (काव्य, ने.सं.११२१), कल्पबृक्ष (काव्य, ने.सं.११२२), याकः मिसाया भुजाःया (लघुकाव्य, ने.सं.११२७), चेतन गाजलं (गजल, ने.सं.११३०), मनया लसता म्ये (म्ये, ने.सं.११३०), वँचुगु सर्गः (हाइकु, ने.सं.११३२), स्वकचा (हाइकु, ने.सं.११३४), गोयन्का गुरु लुमना (लुमन्ति, ने.सं.११३४), धकिं दुनेया किपा (बाखं, ने.सं.११३५), केहेँ किजापिंत मतिनाया पौ (पौ मुना, ने.सं.११३८), छ जिगु भिन्तुना (म्येचाः, ने.सं. ११२९) खः । भाजु बुद्ध नेवाः उत्कृष्ट घरेलु हस्तकला उद्यमि (वि.सं. २०४४) व ईल्वहँ ज्ञानज्योति सिरपाः (ने.सं.११३२) पाखें सम्मानित जुयादीगु दु ।

साहित्य ख्यलय् बुद्ध साय्‌मि कथं नांजाःम्ह बुद्धरत्न मानन्धरया जन्म मां पद्मकुमारी मानन्धर व बौ ज्यानबहादुर मानन्धरया कोखं ने.सं १०६४ स येँया चिकंमुगः त्वालय् जूगु खः । भाजु बुद्ध साय्‌मि नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह अग्रज आधुनिक कविया नापं समालोचक नं खः । मचाबलय् हे मां मदयाः पाजुपिंथाय् हुर्के जूम्ह बुद्ध साय्‌मिया न्हापां पिदंगु रचना मां मालाच्वना (सितु, १३ ने.सं १०८६) नांगु कविता खः । अथेहे थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु कृति जि : जिगु वर्तमान (ने.सं.१०९४) कविता संग्रह खःसा थ्वयां लिपा पिदंगु मेगु कृति जिन्दगी : बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि (ने.सं.१११७) कविता संग्रह ख ।

पुलांगु परम्पराप्रति तिब्र विद्रोह यानादीम्ह विद्रोही कवि कथं नांजाःम्ह बुद्ध साय्‌मिया जि जिगु वर्तमान दुने च्वंगु कविता मध्ये शहीदया मिखाय् शहीद दिवस छपु न्ह्यथनेबहगु कविता खः । थ्व कविताय् केवल परम्परा हनेत जक दँय् छक न्ह्याकाच्वंगु शहीद दिवसप्रति, तच्वःगु सम्बेदनात्मक ब्यंग्य यानादीगु दु । थ्वहे कृति दुनेया मेगु मां मालाच्वना धइगु कविताय् कवि बुद्ध साय्‌मिं मां खँग्वःयात हे विद्रोह व शंकाया मिखां स्वयादीगु दु । फुक्क मां मां हे जुइ मफुगु, फुक्क मस्तय्‌त छगू हे दृष्टिं स्वये मफुगु, गुकिं यानाः इतिहासय् थीथी कथंया घटना जूगु खँ लुमंकाः कविं धात्थेंयाम्ह छम्ह मां मालाच्वनागु खँ न्ह्यथनादीगु दु ।

कवि बुद्ध साय्‌मिया मेगु कविताकृति जीन्दगी बँय् वाःगु हि : चेतनाया मि दुने कविताय् कविं थः छम्ह समाजया परम्परायात कुंखिना याकःचा म्वानाच्वना धकाः तायेकादीगु दुसा छपु लँ मालाच्वना चिकिचाहाकःगु कविताय् परम्पराया रुपय् ल्वहंयात पुज्याना द्यः यायेगु परम्परायात बम बारुदं मुइकाः मेगु न्हूगु लँपु मालेमाःगु खँ प्वंकादीगु दु ।

कवि बुद्ध साय्‌मिं वर्तमाननाप ल्वानाः वर्तमानया समसामयिकताय् थःत चिनातयेत सिबें कयेकुंगु, भ्वाभःगु पंगःया विरोधय् असहमतिया सः थनाः कन्हय्‌या निंतिं छुं कुतः यायेमाःगु खँ कुलादीम्ह समसामयिक यथार्थताप्रति सचेत भविष्यप्रति आस्था तइम्ह कवि खः ।

नेपालभाषा काव्य ख्यलय् विद्रोही कविकथं स्थापितम्ह बुद्ध साय्‌मिया गद्य रचना कृति नं पिदंगु दु । कविता : थौंया मिखां गद्य कृति दुने कवि बुद्ध साय्‌मिं कवि तथा कविता सम्बन्धी थःगु धारणा नं यचुक ब्वयादीगु दु । कविता च्वयेगु नापं पासापिनिगु सफुलिइ समिक्षात्मक भूमिका च्वयेगु जक मखु कवि बुद्ध साय्‌मिं नेपालभाषाया थीथी संस्था व थीथी इलय् जूगु भाषिक साहित्यिक आन्दोलनय् सक्रियरुपं ब्वति कयाः थःगु मां भाय्‌या नितिं आपालं योगदान बियादीम्ह छम्ह अभियन्ता व भाषा न्ह्यलुवाः नं खः । थःगु जीवनया लिपांगु इलय् अर्थात् देशय् गणतन्त्रया स्थापना जुइधुंकाः नेवाःतय्‌गु प्रतिनिधिमूलक नेपाः पार्टिया प्रतिनिधित्वया यानाः वय्‌कः सांसद नं जुयादिल । थथे सांसद जुयादीबलय् वय्‌कलं थः याकःचा जूसां मातृभाषाया निंतिं सदनय् सः थ्वयेकेगु त्वःतामदी । थथे थ्वय्‌कःया ज्याया कदर स्वरुप थ्वय्‌कःयात नेपालभाषा साहित्य राष्ट्रिय पुरस्कार प्रदान याःगु दु ।