अबु पूर्णनन्द बज्राचार्य व मां सुर्यप्रभा बज्राचार्यया क्वखं वि.सं. १९७८ य् येँया क्वाःबहालय् जन्म जूम्ह सप्तरत्न हे भिक्षु बुद्धघोष खः । वि.सं. १९९७ य् कुशीनगरय् ऊ चन्द्रमणि महास्थविरया उपाध्यायत्वय् प्रव्रज्या ग्रहण याःम्ह भिक्षु बुद्धघोष नेपाःया न्याम्हम्ह संघनायक खः ।

म्यानमारय् बुद्ध शिक्षा अध्ययन यानाबिज्याःम्ह वसपोल नेपालय् बौद्ध परियत्ति शिक्षाया स्थापना याःम्ह प्रमुख व्यक्ति खः । वि.सं. २०१८ य् नेपाल बौद्ध परियत्ति शिक्षा स्थापना यानालि ताःई तक बौद्ध परियत्ति शिक्षाध्यक्ष जुयाबिज्याःगु दुसा बौद्ध परियत्ति शिक्षाया केन्द्रीय परिक्षा नियन्त्रक नं जुयाबिज्यात । अथेहे अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया अध्यक्ष जुयाः नं ज्या यानाबिज्याःम्ह वसपोलया आपालं बुद्ध शिक्षाया च्वसु पिदंगु दुसा नीन्यागुलिं मल्याक सफू पिदंगु दु । लोक विकासय् बुद्ध धर्मया महत्ता, सह यायेगुया सहस्रगुण, दुर्लभ मनुष्य जीवन, परियत्ति शिक्षाया महत्व,थेंज्याःगु आपालं व्यावहारिक शिक्षाया च्वसु च्वयाबिज्याःम्ह वसपोलया प्रकाशन जूगु सफूत थथे दु –

बुद्ध धर्म सम्बन्धी सामान्य ज्ञान प्रश्नावली (ने.सं. १०८५), धर्म नगर (वि.सं. २०३२), आसिविसोपम सुत्र (वि.सं. २०३६), बुद्ध धर्म संघ व बुद्ध शासन (वि.सं. २०३६), महासत्तिपठ्ठान सुत्र (वि.सं. २०३७), जप पाठ व ध्यान (वि.सं. २०४०), महासमय सुत्र (वि.सं. २०४१), कम्मठ्ठानदीपनी (वि.सं. २०४७), अभिधर्म संग्रह (वि.सं. २०४८), बौद्ध शिशु बोध (वि.सं. २०३७), निपु सुत्र (वि.सं. २०२१), त्रिरत्नया गुण व आनिशंस, शरणागमनया महत्व, पञ्चशीलया महत्व, मन शान्त जुइगु मार्ग, त्रिरत्न बन्दना, परित्त सुत्र आदि । बुद्ध शासनया इतिहासय् महत्वपूर्णगु बर्माय् सन् १९५४ निसें १९५६ तक जूगु खुक्वःगु संगायनाय् संगीतिकारक कथं उपस्थित जुयाः उल्लेख्य योगदान बियाबिज्याःगुलिं वय्‌कःया ज्याया सम्मान यासें वि.सं. २०५६ (सन् १९९९) य् म्यानमार सरकारं अग्ग महासद्धम्मज्योतिक धज उपाधिं सम्मानित याःगु खः । थुकथं बुद्ध धर्म प्रचार व नेपालभाषाया सेवा यायां वसपोल वि.सं. २०६८ आश्विन ८ गते दिवंगत जुयाबिज्यात ।

भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया जन्म ने.सं.१०५९ श्रीपंचमी कुन्हु जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां हर्षमाया शाक्य व बाःया नां तीर्थराज शाक्य खः । वय्‌कःया थायबाय् श्रीवहाः यल खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यं नेपालभाषा, खस् नेपाली व अंग्रेजीं निबन्ध, कविता व जीवनी च्वयेगु यानादी । वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित नेपालया जातः नांगु निबन्ध खः, गुगु शान्ति विजय नांगु पत्रिकाय् ने.सं.१०९८ य् पिदंगु खः । धार्मिक, सांस्कृतिक व ऐतिहासिक विषयया निबन्ध च्वयादीम्ह भाजु बुद्धाचार्य शाक्यया लजगा पत्रकारिता खः । वय्‌कःया प्रकाशित कृति– चिनाखँ (ने.सं.१०९७), अंशुवर्मा (जीवनी, ने.सं.११०२), नेपालया मल्ल जुजुपिं (ने.सं.११११), स्वनिगलय् ल्वहँ हिति (ने.सं.१११४), म्हपुजा (ने.सं.१११७), प्रज्ञापारमिता (ने.सं.११२०) खः । भाजु बुद्धाचार्य शाक्यजुं ने.सं.१११४ य् गौरी अनन्त सिरपाः कयादीगु जुल ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक सांस्कृतिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु भक्तराज श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं.२००२ असार १२ गते जूगु खः । वय्‌कलं कास्की जिल्लाया वगाल त्वालय् नेवाः संगठन नीस्वनाः अनया नेवाः युवातय्‌त भाषिक, सांस्कृतिक उत्थानया ज्याय् न्ह्यज्याकेगु यानादिल । लिसें अनया नेवाःतय्‌त मुंकाः संगठित यायेगु ज्या नं यानादिल।

भक्तिदास श्रेष्ठ भाजु येँया छगू अतिकं तःजिगु व तःधंगु परिवारय् बूम्ह कायमचा खः । वयकःया बुन्हि ने.सं १०४१ कछलागाः १३ खः । ल्याय्‌म्ह इलंनिसें बनेज्याय् तक्यनादीम्ह थ्वयकःया लिपागु जीवनकालय् उद्योग न्ह्याकेगुलि ई बियादिल । स्वनिगःपिने वीरगञ्ज वनाः चुरोट कारखाना न्ह्याकादिल । तँदँतक उखेपाखे च्वनाः औद्योगिक व बाणिज्य ख्यःया लगानीकर्तापिंत संगठित यायेगु तातुनाः चेम्बर व उद्योग बाणिज्य संघया नं नेतृत्व यानादिल । प्रारम्भिक कालय् धर्मोदय पत्रिकाय् विशेषतः धर्म दर्शन सम्बन्धय् च्वखँ च्वयाः थःत छम्ह च्वमि कथं म्हसीका दिल ।

बौद्ध धर्म दर्शनय् अतिकं नुगः क्वसाःम्ह थ्वयकः धर्मोदय सभाया दुजः नं जुयादिल । नापनापं ज्ञानमाला भजनया अभियानय् ब्वतिकयादिल । महायानी बौद्ध दर्शनया छम्ह अध्ययेता अले विपश्यना ध्यानया ज्ञाता थ्वयकः लिपा छम्ह विपश्यना आचार्य जुयाः थुगु ध्यान परम्पराया प्रचार प्रसारय् आपालं ई फुकादिल । थ्वयक नेपाल विपश्यना ध्यान केन्द्रया छम्ह ट्रष्टि नं खः ।

वीरगञ्ज च्वनादीबलय् उखेया नेवाःतय्‌त संगठित यायेगु व नेपालभाषा खलः, वीरगञ्ज नीस्वनेगुलि मूवंगु भूमिका म्हितादिल । लिपाया इलय् नेवाःतय् राष्ट्रिय स्तरया संगठन नेवाः देय् दबू स्वनेगुलि नेतृत्वदायी ज्या यानादिल । नापनापं नेवाः देय् दबू स्वने धुंकाः न्हापांम्ह नायः नं जुयादिल । नांदंगु आशा सफू कुथि, नागार्जुन इन्स्टिच्यूटया नं छगू इलय् थ्वयकः संचालक जुयादीगु खः । ने.सं ११३० चिल्लागाः ७ कुन्हु वयकः चय्च्यादँ दुबलय् वय्‌कः मंत ।

भाजु भगतदास श्रेष्ठया जन्म मां तीर्थमाया व अबु नारायण दास श्रेष्ठया कोखं ने.सं. १०६८इ स्वनिम्ह त्वाः यलय् जूगु खः । वय्‌कः नेपालभाषाया छम्ह नांजाःम्ह आधुनिक कवि खः । चिनाखँ, म्ये व निबन्ध विधाय् थःगु च्वसा न्ह्याकादीम्ह वय्‌कःया न्हापांगु रचना सिध्दिदासया लुमन्तिइ न्ह्यागु छगू प्रवाह (सितु ल्याः२२, ने.सं.१०८८) पिदंगु खः।

राजनीति शास्त्रय् स्नातकोत्तर यानादीम्ह वय्‌कःया च्वसा नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी भाषाय् समान रुपं न्ह्याः । काव्य ख्यलय् वय्‌कःया जि अलय् जिगु विश्व नांगु आधुनिक कविता संग्रह (ने.सं.१११२) पिदंगु दु । वर्तमानप्रति असन्तोष क्यनाः न्हूगु मूल्य मान्यता स्थापना यायेत आतुरम्ह भगतदास श्रेष्ठया राज्यविहीन समाज दुगु छगू हे विश्व, छगू हे परिवार कथं स्वयेगु मिखा दयेमाः धयागु मू बिचाः खः । थीथी पत्रिकाय् थःगु कविताया नापं म्ये, निबन्ध व समिक्षात्मक लेख पिकयादीम्ह भाजु भगतदासं ने.सं.१०९४ य् ससिवा नांगु पत्रिकाया नं सम्पादन यानादीगु दु । भाजु भगतदास श्रेष्ठ नेवाः समुदायया हकहीतया नितिं न्ह्याबलें अग्रसर जुयादीम्ह थ्वय्‌कः छम्ह कवि जक मखु नेवाः अभियन्ता नं खः । थ्वय्‌कः नेपाल विश्व सम्बन्ध परिषद्या छम्ह दुजः नं खः । थ्वय्‌कःया कवि भगतदास श्रेष्ठको जीवनी (आत्मवृतान्त, सह लेखन कैलाश भण्डारी) वि.सं.२०६६ इ पिदंगु दुसा डा.स्टेफेन हकिंगको गहिरो प्रेम नांगु बाखं मुना सफू प्रकाशनया लुखाय् दु । भाजु भगतदासं भाषा संस्कृति, संगीत, साहित्य, दर्शन, विज्ञान, राजनीति व विविध विधाय् थीथी सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।

ने.सं. १०८० स पांगाया ध्वाकासि त्वालय् बौ सप्तलाल महर्जन व मां माया जगतमाया महर्जनया क्वखं जन्म जुयादीम्ह मय्‌जु भगवति महर्जन छम्ह नेपालभाषाया स्यनामि नापं भाषिक अभियन्ता खः । कलानीधि संगीत विद्यालयपाखें सितारय् डिप्लोमा पास यानादीम्ह मय्‌जु भगवती महर्जन जगतसुन्दर ब्वनेकुथिइ पलिस्थाकालं निसें नेपालभाषा व संगीत विषयया स्यनामि जुयाः नीन्यादँ तक ज्या यानादीगु खः । वय्‌कः थ्व ब्वनेकुथिइ ने.सं. ११२१ निसें ११३५ तक सह प्रधानाध्यापिका नं जुयादीगु खः ।

ने.सं. ११०६ सालं किपू भेगय् पलिस्था जूगु जनकृति प्रकाशनया वय्‌कः नायः खः । वय्‌कःयागु हे सकृयतां थ्व प्रकाशन पाखें पांगाया कविपिनिगु कविता मुना सफू पांगाय् ह्वःगु स्वां, शुकराम महर्जनया गीति प्याखं सवार्थसिद्ध व लोककवि राजभाइ जकःमिया छधाः प्याखं मुना सफू ल्हाबसा (ने.सं. ११०७) पिथनेज्या यानादीगु खः । सर्वार्थसिद्ध गीति प्याखनय् वय्‌कलं सितार थानादीगु खः । थ्व नेपालभाषाया दकलय् न्हापांगु भिडिओ प्याखं खः । अथेहे मय्‌जु भवगतिं प्रतिभा साहित्यिक परिवारया ग्वाहालिमि जुयाः नेपालभाषा साहित्य व संगीत थकायेगु ज्याय् थीथी कथं हःपाः व तिबः बियादीगु दु । 

नेपालभाषा मिसा खलकय् वय्‌कः पलिस्थाकालं निसेंयाम्ह जः खःसा नेवाः संगीत, नाट्य व संस्कृति सृष्टि कलाया नं वय्‌कः छम्ह दुजः खः । अथेहे वय्‌कः ज्यापु महागुथि किपू नगर समितिइ ने.सं. ११३० निसें आजिवन दुजः जुयाः व थौंकन्हय् केन्द्रीय पार्षद जुयाः ज्या यानाच्वनादीगु दु ।

थौंकन्हय् वय्‌कः थः जहान लोककवि राजभाइ जकःमिजु नापं येँदेय्‌या रामघाट त्वालय् च्वनादी । थ्वहे छेँय् च्वनाः २०४६ सालया जनआन्दोलनय् तःम्हमछि राजनैतिक न्ह्लुवाःतसें भूमिगत नेतृत्व यानादीगु खः । वय्‌कःपिंत माःगु व्यवस्था यायेगु ज्याय् भगवतिया तःजिगु योगदान दु । मय्‌जु भगवतीं जगतसुन्दर ब्वनेकुथीइ नीन्यादँ तक सेवा याःगु ज्यायात कदर यानाः ने.सं. ११४० य् ब्वनेकुथिपाखें वय्‌कःयात छगू लाख दांया नापं हनापौ लःल्हायेगु ज्या जूगु दु ।

विद्यार्थी जीवननिसें थीथी पत्रपत्रिका व साहित्य सम्मेलनय् बाखं च्वयाः ब्वनाः बाखंच्वमिया रुपय् म्हसीका बियादीम्ह भवानी तुलाधरया जन्म मां रत्नदेवी व बा भवानीदास तुलाधरया कोखं ने.सं. १०७६ य् जूगु खः । थीथी साहित्य सम्मेलन व बाखं प्रतियोगिता गथे— मिब्वाला परिवार पाखें जूगु साहित्य सम्मेलनय् लजगा बाखनय् न्हाप, पद्मकन्या क्याम्पस पाखें जूगु अन्तर क्याम्पस साहित्य सम्मेलनय् आसे जिगु आत्मा दनि चिबाखनय् न्हाप ल्यू, त्रि–चन्द्र क्याम्पस साहित्य सम्मेलनय् भौमचा बाखनय् न्हाप ल्यू, नेपालभाषा मिसा खलः पाखें जूगु बाखं प्रतियोगितय् भलसा बाखनय् न्हाप ल्यू आदि सिरपाः त्याकेत ताःलाःम्ह भवानी तुलाधरया बाखं विधाय् ह्यूपाः (ने.सं.११३७) नांगु सफू पिदंगु दुसा उपन्यास विधाय् इलं घ्वाःगु पलाः (ने.सं.११४१) सफू पिदंगु दु ।

झीगु समाजय् मिसातय्‌त अझ विशेष यानाः भौमचातय्‌त परिवारपाखें जुयाच्वनीगु अन्याः अत्याः ब्वयेगु हे थ्वय्‌कःया बाखं व उपन्यासया मू विषय जूगु दु । थ्वय्‌कलं च्वयेगु जक मखु नेपालभाषा परिषद्, उदाय् समाज, नेपालभाषा मिसा खलः, मिसा साहित्यकार मुना आदि थीथी नेवाः संस्थाय् आवद्ध जुयाः नं नेपालभाषा व नेवाःजातिया ख्यलय् आपालं ज्या यानादीगु दु ।

निर्देशक–पत्रकार भाइकाजी महर्जन नयनया जन्म अबु भाइलाल महर्जन व मां नानीमाया महर्जनया कोखं वि.सं. २०२७ भदौ ११ गतेया यलया धालाछेँय् जूगु खः । डेल्टा मिडिया प्रोडक्सनया संस्थापक, नेपाल मण्डल टेलिभिजन प्रा.लि.या प्रबन्धक जुयादीधुंकूम्ह वय्‌कलं थौंकन्हय् झीगु नेपाः च्यानल संचालन याना वयाच्वनादीगु दु । वय्‌कःया निर्देशनय् तःपु हे नेवाः म्येया म्युजिक भिडियो पिदंगु दु । वय्‌कःया निर्देशनय् दुगु थीथी म्येँया म्युजिक भिडियो दुथ्याःगु यौवनया हिसि, हिसि दुगु मिखा, हिसिं जाःगु पहः सिमा कचा सिडी/डिभिडी पिदंगु दु ।

वय्‌कलं थीथी नेपालभाषाया संकिपा नं निदेशन यानादीगु दु । वय्‌कःया निर्देशनय् सर्गः मिला मिजः, बाघचाल व अपिच्य संकिपा पिदनेधुंकूगु दु । ज्यापु समाज यल लिसे आवद्ध वय्‌कःयात पेजथ्री नेपालभाषा पिपुल्स च्वाइस म्यूजिक अवार्ड ११३०, तिर्थ हिरा सिरपाःपाखें सम्मानित यायेधुंकूगु दु ।

भाषिक अभियन्ता लिसें निवन्धकार भाजु भाइराजा तुलाधरया जन्म ने.सं. ११७७ चौलागा ८ कुन्हु येँय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां तीर्थहेरा तुलाधर व बाःया नां हेरारत्न तुलाधर खः । प्राइम कमर्सियल बेकैंया नायव महाप्रवन्धकतकं जुयादीधुंकूम्ह भाजु भाइराजा तुलाधर नेपालभाषाख्यःया सक्रिय भाषिक कार्यकर्ता खः । नेपालभाषा व थ्वया साहित्यया उत्थानय् वय्‌कलं योगदान यानादीगु दु । वय्‌कःया साहित्यिक नां धर्मरत्न तुलाधर खः । थ्व हे नामं वय्‌कलं निवन्ध च्वयादी । विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलन गुथि, चकना साहित्य पालाः, नेपालभाषा च्वमि गुथिपाखें जूगु साहित्य सम्मेलनय् वय्‌कलं निवन्ध विधाय् न्हाप सिरपाः कयादीगु दु । ‘लिलाम’, ‘छन्त जिं ययेकाबलय’, ‘धिब्छ ब्यूसा घारघुर याये ’वय्‌कःया चर्चित निवन्ध खः ।

वय्‌कः विद्यार्थीकालं निसें जुद्धोदय हाइस्कूलय् जूगु अन्तर हाइस्कूल नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनया ग्वसाः कमितिइ दुथ्यानाः भाषिक ज्याय् सक्रिय जुयादीगु खः । भाइराजा तुलाधर सहलह संस्थाया संस्थापक नायः जुयादीबलय् नेपालभाषाया प्याखं ख्यलय् तःधगु हे ज्या जूगु जुल । उबलय् सहलह संस्थां ‘कुलां चकनी तिनि’, ‘किसि न्याइम्ह मदनमान’ थें जाःगु लोकंह्वाःगु प्याखं क्यनेगु ज्या जूगु खः । वय्‌कः ‘सहलह’ संस्थापाखें प्रकाशित नेपालभाषाया न्हापांगु डाइजेष्ट पत्रिका सहलहया सम्पादक जुयादी । वय्‌कः पब्लिक युथ क्याम्पसया ‘सँझ्याः साहित्य पाला’या संस्थापक नायः लिसें न्हापांगु सँझ्याः पत्रिकाया संपादक, त्रिवि कीर्तिपुर वहुमुखी क्याम्पसं पिदंगु ‘गं’ पत्रिका ल्याः २ या सहसंपादक नं जुयादी ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु भीमबहादुर शाही नं छम्ह खः । वय्‌कःया जन्म बि.सं. २००२ साल फागुण १५ गते जूगु खः । वय्‌कः खड्गी समाज कास्कीया संस्थापक नायः जुयादी । अथेहे वय्‌कलं न्हापा नेवाः खलः कास्कीया कार्यसमितिया नायः जुयाः ज्या यानादीगु खःसा थौंकन्हय् वय्‌कः सल्लाहकार जुयादी ।