भुवनलाल प्रधानया जन्म ने.सं. १०४२ य् अबु वंशलाल प्रधान व मां विद्यालक्ष्मी प्रधानया क्वखं येँया कमलाछि त्वालय् जूगु खः । नेपाःया नांजाःम्ह इतिहासकार व संस्कृतिविद् वय्‌कः ने.सं. १०८० निसें ने.सं. १०८६ तक मन्त्री परिषदय् शिक्षा, स्वास्थ्य, कानुन, न्याय तथा संसदीय प्रबन्ध मन्त्री नं जुयादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भुवनलाल प्रधानया न्हापांगु च्वसु दुःख फुकेगु उपाय धर्मदूत पत्रिकाय् ने.सं. १०६३ इ पिदंगु खः । अथेहे वय्‌कःया न्हापां पिदंगु सफू बाल ज्ञान खः । वय्‌कःया पिदंगु मेमेगु सफू थथे दु— नेपाल संस्कृति (ने.सं. ११०९), स्वयम्भू, कीर्तिपुण्य महाविहार (लगंबहाःया परिचय) (ने.सं. १११४) आदि ।

लिपांगु इलय् आपालं बुद्ध धर्मया इतिहास विषयय् सफू च्वयादीम्ह वय्‌कःयात थीथी उपाधीं छाय्‌पिउगु दु । गथेकि : विश्वशान्ति पदक, धर्मोदय पुरस्कार, धर्मबहादुर धाख्वाः कल्याण कोष सिरपाः, राष्ट्रिय प्रतिभा पुरस्कार आदि । विभूषण – अतिज्योतिर्मय त्रिशक्तिपट्ट (प्रथम), अति प्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (प्रथम) आदि । छम्ह विशिष्ट राजनीतिक नेता कथं म्हसीका दुम्ह वय्‌कः ने.सं. ११३० य् दिवंगत जूगु खः ।

साहित्यकार भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठया जन्म ने.सं.१०७२ य् येँय् ज्याःबहाः दलाछि त्वालय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां सरस्वती श्रेष्ठ तथा अबुया नां जीवनप्रसाद श्रेष्ठ खः । पीन्यादं मयाक स्कूल व क्याम्पसय् भाषा साहित्य ब्वंकेगु ज्या यानादीधुंकूम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठ नेपालभाषा ख्यलय् नांजाःम्ह बहुप्रतिभां सम्पन्नम्ह साहित्यकार खः । नेपालभाषा साहित्यया धुकुतिइ वय्‌कलं यक्व हे मू वंगु रत्न तनादीगु दु । वय्‌कलं तःदँ तपस्या यानाः सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया व सछिदँया नेपालभाषाया बाखं ल्यया थेंज्याःगु अमूल्यगु कृति झीत बियादीगु दु ।

नेपालभाषा साहित्यया फुक्क विधाय् धैथें वय्‌कलं च्वसा न्ह्याकादीसां वय्‌कःया मूलरुपं च्वसा न्ह्याःगु विधा— बाखं, चिबाखं, निबन्ध,गजल, मुक्तक, हाइकु, कोश, ख्यालः, छधाः प्याखं खः । भाजु भूषण नेपालभाषाया आधुनिककालय् दकलय् अप्वः सफू च्वयादीम्ह व अतिकं लोकंह्वाःम्ह मतिना विषयया कवि नं खः । थौं छन्दबद्ध कविता च्वइपिं कविपिं पचिनय् निनेमाःबलय् वय्‌कलं १०१ गू छन्दय् गजल च्वयाः कृतिमान तयादीगु दु ।

वय्‌कःया थःगु हे मौलिक कृति, अनुदित कृति व वय्‌कःपाखें सम्पादन यानादीगु सफूत थुकथं दु – फिसः (बाखं, ने.सं.१०९३), ग्वःफय् (बाखं, ने.सं.१०९४), लँपु (बाखं, ने.सं.१०९५), धकिं दुने (बाखं, ने.सं.१०९७), बीनिभाः (बाखं, ने.सं.१०९८), समानान्तर (चिबाखं, ने.सं.१०९८), ग्व गुबलय् दुनावइ थें जिगु छेँ (बाखं, ने.सं.११०१), दासिवःम्ह मनू (बाखं, ने.सं.११०४), थथिंजाःगु सरबस… (बाखं, ने.सं.११४१), बापलाः अप्पा (बाखं, ने.सं.११४१), हलू न्यानाः ख्येँ फ्वसा (ख्यालि पुचः, ने.सं.१०९८), धौयात भौ पासा (ख्यालि, ने.सं.१०९९), पाकः मिसाया भाःत (ख्यालि, ने.सं.११००), अबु पासा ख्येँ ल्वसा (ख्यालि, ने.सं.११०१) कुकुल्यां कू (निबन्ध, ने.सं.११०१), थाङ्क्यू मिस्टर ग्लाड (अनुवाद उपन्यास, ने.सं.११०१), हस्ताक्षर म्वाः हिया (पौ मुना, ने.सं.११०१), झ्वाः मजुइगु स्वां (जीवनी, ने.सं.११०१), झी लय्‌पौया च्वसुधलः व नेपालभाषा ख्यलय् थ्व पौया देन (अनुसन्धान, ने.सं.११०५), ज्ञां द्यांचा (ने.सं.१११२), जिगु म्ये छंगु खः (गजल,ने.सं.१११७), ई गजलया : गजलया ई (गजल, ने.सं.११२६), नुगःबसा (गजल, ने.सं.११२६), नुगःया गुनुगुनु (गजल, ने.सं.११३७), सितुब्वय् सुतिलः (गजल), ब्वःम्ह लापचा (गजल), छन्द १०१ व नेवाः गजल (छन्द सास्त्र व गजल, ने.सं.११३९), यःखिचा (गजल, ने.सं.११३८), खिचापुजा (हाइकु, ने.सं. ११२९), न्याः दिगुपुजा (हाइकु), हाकनं छक्वः (हाइकु), स्वंगःगु मिखा (हाइकु, ने.सं.११३०), सः ग्वःछि खँग्वः धुकू (कोश, ने.सं.११२४), हाइकुया बानाय् क्वाःकासा आदि ।

भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजुं सम्पादन यानादीगु सफू थुकथं दु– छगू देशय्… (बाखं मुना, ने.सं.११०९), रासो योन व मेमेगु बाखं (अनुवाद बाखं, ने.सं.११०९), झी कविता (कविता मुना, ने.सं.११११), नेपालभाषा, कक्षा ९ (ने.सं.११२०), लुँहिति (स्वधाः ज्वलं मुना,ने.सं.११२०), सछिदँया नेपालभाषा काव्य ल्यया (कविता मुना, ने.सं.११२६ ), सछिदँया नेपालभाषा बाखं ल्यया (बाखं मुना, ने.सं.११३५) खः । थथेहे भाजु भूषणप्रसादया च्वसां पिज्वःगु म्येँया म्येँचाः व सीडि नं पिदंगु दु । व थुकथं दु– थुलि यः कि ..गजल, छ गजल : जि गजल, जिं म्हंकेवं…गजल, छं स्वःगु मिखाय्…गजल ।

भाजु भूषणप्रसादं वातावरण, सितु (निलापौ), झी (लय्‌पौ) पत्रिकाया सम्पादन नं यानादीगु दु । झीगु भाषाय् ज्वःमदुगु योगदान बियाच्वनादीम्ह भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठयात ने.सं.१०९५ य् च्वसापासा पाखें श्रेष्ठ सिरपाः, ने.सं.११२५ य् नेपालभाषा एकेडेमि पाखें दान्यहिरा सिरपाः व ने.सं.११३६ य् नेपालभाषा परिषद्पाखें चित्तधर सिरपालं सम्मानित जुयादीगु दु । भाजु भूषणप्रसाद श्रेष्ठजु थौंकन्हय् च्वसापासा संस्थाया नायः जुयादी ।

भैरवगोपाल वैद्यया जन्म ने.सं १०४३ य् बौ कृष्णगोपाल वैद्य व मां वदनलक्ष्मी वैद्यया कोखं यलया सौगः त्वालय् जूगु खः । नेपालभाषा साहित्यया थीथी विधा— कविता, बाखं, प्याखं व निबन्ध च्वज्याय् ल्हाः न्ह्याकादीम्ह भैरवगोपाल वैद्यया न्हापांगु च्वसु धर्मोदय पत्रिकाय् पिदंगु फुस्लुगु घः टां टां न्याः खः । स फूया ल्याखं थ्वय्‌कःया जिं छंत ल्याकन हे कायेके हये (ने.सं ११०८) प्याखं सफू व भैरवामृत (ने.सं ११०९) कविता संग्रह पिदंगु दु । थ्व सफू वय्‌कः मदयेधुंकाः जक पिदंगु खः । वय्‌कलं मुनास्वां (ने.सं १०७०) नांगु तत्कालिन कविपिनिगु कविता संग्रह नं सम्पादन यानादीगु दु ।

थ्व मुनास्वां कविता संग्रह नेपाली विहार (ने.सं १०५९) धुनेवं पिदंगु नेपालभाषाया कविपिनिगु न्हापांगु कविता संग्रह खः । थ्व संग्रहय् वय्‌कःया आहाः देश जिगु नेपाः थेंज्याःगु देशप्रेमया भावनां जाःगु कविता दुथ्यानाच्वंगु दुसा असमय वारीध छाय् छ वया ? थेंज्याःगु टी.बी ल्वचं कयाः मत्यवं हे मृत्युया म्हुतुइ थ्यनाच्वंम्ह कवि वैद्यया वेदनायुक्त सः थ्वयाच्वंगु दु ।

कवि भैरवगोपाल वैद्य थम्हं जक च्वसा न्ह्याकीम्ह च्वमि मखु मेपिंत नं च्वयेगुली उलि हे उत्प्रेरणा बियाः च्वकीम्ह साहसीम्ह च्वमि खः । थ्वहे कथं नेपालभाषां च्वयेगु तकं बन्देज यानातःगु राणाकालया जरजर इलय् नं वय्‌कलं तत्कालिन यलया ल्याय्‌म्हत नाप जानाः नेपाल नांगु हस्तलिखित पत्रिका पिकयादिल । थ्व पत्रिकाय्थ म्हं लेख रचना च्वयेगुया नापं मेपिंत नं च्वकेबीगु यानादिल । थथे थःगु मांभाय्‌या सेवाः यायां मयः मयः ने.सं १०६८ अर्थात् २५ या शुद्ध ल्याय्‌म्हगु वैशय् वय्‌कःया निधन जुल ।

येँया मरु, बिच्छेबहालय् मां शान्तलक्ष्मी प्रधान व अबु धीरबहादुर प्रधानया कोखं ने.सं १०२१ य् भैरवबहादुर प्रधानया जन्म जूगु खः । थ्वय्‌कः तत्कालिन दरवारकलेजया (येँया ताहाचलय् स्थापना जूगु) प्रिन्सिपल खः । इतिहास विषयय् एम.ए.यानादीम्ह भैरवगोापाल वैद्य छम्ह भाषासेवीया नापं छम्ह इतिहासविद् नं खः । थ्वय्‌कःया नेपालभाषां गुलि नं च्वसु पिदंगु दु व फुक्क इतिहास सम्बन्धी हे जूगु दु । भारतवर्षे राष्ट्रिय भावया जागृति (ने.सं. १०७३, नेपाल, ल्याः ४०) नांगु च्वसु थ्वय्‌कःया न्हापां पिदंगु च्वसु खः ।

नेपालय् २००७ सालय् प्रजातन्त्र वसेंलि इतिहासकारपिनि दथुइ थीथी देशया इतिहास च्वयेगु छगूकथं रहर हे न्ह्यात । थज्याःगु रहर कथं भैरवगोापाल वैद्य नं नेपालभाषां नेपाःया इतिहास विषयया सफू मध्यकालीन नेपाल (ने.सं. १०७३) नामं पिकयादिल । थथे नेपाःया इतिहासयात कयाः नेपालभाषं सफू पिकाःम्ह न्हापांम्ह इतिहासकार थ्वय्‌कः हे खः । थ्वय्‌कलं मध्यकालीन नेपाल नांगु सफू बाहेक नेपालभाषां विश्व इतिहास नांगु सफू नं च्वयादीगु खः, तर थ्व सफू पिदंगु मदुनि । थःगु मांभाय् प्रति अतिकं मन क्वसाःम्ह भैरवगोपाल वैद्यं ने.सं. १०९१ निसें १०९४ तक नेपालभाषा परिषद्या अध्यक्ष जुयाः नं परिषद्यात न्ह्याकादीगु खः । ने.स. १०९८ सिल्लाागा ८ कुन्हु थ्वय्‌कलं थःगु नश्वर देह त्वःता झाल ।

मां ज्ञानीमाया व बा मोतिरत्न स्थापितया कोखं ने.सं.१०७२ य् जन्म जूम्ह मंगलदेवी बज्राचार्य छम्ह प्रगतिशील विचारधारायाम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्‌कःया ह्यूपाःया जलय् (ने.सं.११००) बाखं सफू पिदंगु दु । छेँया समस्यानिसें राष्ट्रया समस्यातकयात तकं थःगु बाखंया विषयवस्तु दयेकाः बाखं च्वयादीम्ह बाखं च्वमि खः । थ्वय्‌कःया आपाः धयाथें बाखं निम्न मध्यमवर्गं फयेमालीगु शोषण विरुद्धय् सचेतना हयेगु, बिरोधया सः थ्वयेकेगु व ह्यूपाः हयेगु खँय् केन्द्रीत जुयाच्वंगु दु ।

बाः विष्णुप्रसाद श्रेष्ठ व मां गंगालक्ष्मी श्रेष्ठया क्वखं ने.सं. १०६७ तछलाथ्व १३ य् येँया वंघः (इन्द्रचोक) त्वालय् साहित्यकार भाजु मंगलप्रसाद स्यस्यःया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया नां मंगलप्रसाद श्रेष्ठ नं खः । नेपालभाषा साहित्य ख्यलय् भाजु मंगलप्रसाद स्यस्यः छम्ह नांजाःम्ह आत्मपरक च्वखँ च्वमि खः । वय्‌कःया न्हापांगु च्वखँ चिप (पुजाभः, ने.सं. १०८३) सफुलिइ पिदंगु खः थःगु विद्यार्थीकालय् वय्‌कलं थीथी साहित्य सम्मेलनय् निबन्ध ब्वनाः तःगू सिरपाः त्याकादीगु दु ।

मंगलप्रसाद स्यस्यःजुं च्वखँ च्वयादीबलय् झीगु समाजय् ब्वलनाच्वंगु विसंगति, विकृतिपाखे चिन्ता व्यक्त यानाः सम्बेदनशील जुयाः सुधार यायेत क्रान्ति हे यायेमाः धयागु कर्तव्यबोध याकादी । वय्‌कःया निबन्धय् नं कवि पूर्ण वैद्यया थें कवितात्मक पहः वः । थुकथं वय्‌कःया आत्मपरक च्वखँय् नं मंगलप्रसाद स्यस्यः महत्वपूर्ण योगदान दु धयागु वय्‌कःया सफू जिगु डायरी छपुपौ (च्वखँ मुना) ने.सं. १०८९ स पिदंगुलिं नं थुइका कायेफु । अथेहे वय्‌कःया पिदंगु मेमेगु निबन्धया सफू खः— जिगु चिन्तनया पल्पसा (ने.सं. ११२६), मिथिला च्वःप्वः मदुगु लुमन्ति (ने.सं.११२), गर्भाधान दुने एकोरियमया किपा (नेसं ११३६) ।

ने.सं. १०६० स जन्म जुयादीम्ह भाजु मंगलमान शाक्यया मांया नां तीर्थमाया शाक्य व बाःया नां दीज्र्यमान शाक्य खः । वय्‌कःया थाय्‌बाय् जाछँ, ब्रम्हचक्र महाविहार ओमबहाः खः । वय्‌कःया थीथी च्वसुत नेपालभाषाया थीथी पत्रिपत्रिकाय् पिदनाच्वंगु दु ।

वि.सं.२०२६ निसें मुद्रण व्यवसाय यानादीम्ह वय्‌कलं वि.सं. २०४७ निसें शाक्य अफसेट प्रेस नीस्वनाः नेपालय् नं रंगीन व स्तरीय मुद्रणपाखे बिशेष ध्यान बियाः न्ह्यानाच्वनादीम्ह खः । भाषा, साहित्य, धर्म, संस्कृतिइ तसकं मन क्वसाःम्ह भाजु मंगलमान शाक्यया प्रकाशित कृति महाचीन यात्रा (नियात्रा, ने.सं.११२० पोहेला) खः । वि.सं. २०२२ सालया नेपालभाषा आन्दोलनया सक्रिय कार्यकर्ता व सशक्त वक्ता भाजु मंगलमान शाक्य बैशाख पूर्णिमा पत्रिकाया न्यादँ तक सहसम्पादक व व्यवस्थापक जुयादिल । लुम्बिनि विकास सहयोग समितिपाखें पिदंगु पत्रिका लुम्बिनिया नं व्यवस्थापक जुयादिल । अथेहे प्यलापौ पलेहः पत्रिकाया वय्‌कः सम्पादक नं खः ।

भाजु मंगलमान शाक्यया जन्म ने.सं.१०६० इ यलय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां पूर्णमाया शाक्य व बाःया नां सूर्यमान शाक्य खः । ने.सं.१०८७ इ झी पत्रिकाय् पिदंगु धरती मूर्छा जुयाः चत्तावानाच्वं थें च्वं कविता वय्‌कःया न्हापां प्रकाशित रचना खः । भाजु शाक्य नेपालभाषाया छम्ह नांदंम्ह आधुनिक कविया नापं भाषिक अभियन्ता नं खः । वय्‌कःया कविताय् प्रज्ञापारमिताया शून्यता ज्ञान पिलुयाच्वं । वय्‌कःया जिगु धरती–जिगु सर्गः (ने.सं. ११०८) नांगु कविता संग्रह पिदंगु दु ।

अबु हरिलाल कारंजित व मां मय्‌जुलक्ष्मी कारंजितया कोखं ने.सं. १०७२ दँय् येँया ज्याबहाः त्वालय् साहित्यकार व वरिष्ठ समाजशास्त्री मय्‌जु मंगला कारंजितया जन्म जूगु खः । स्नातकोत्तर तक ब्वनेज्या क्वचायेकादीम्ह मय्‌जु कारंजितया च्वसा नेपालभाषा, नेपाली व अंग्रेजी स्वतां भाषाय् च्वन्ह्याः । विद्यार्थीया इलंनिसें थःगु मांभाय्प्रति नुगः क्वसायेका नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् थीथी च्वसुपाखें थीथी सिरपाः त्याकादीम्ह मय्‌जु कारंजितया दकलय् न्हापांगु रचना बस स्टपय् घौछि युगया ख्वाःपाः च्वखँ खः । लिपा थ्व च्वसु नेपालभाषाया थीथी पत्रिकाय् पिदंगु दु । मांभाय् अनुरागी वय्‌कलं वि.सं. २०२२ य् जीवन दबूनाप स्वापू दुगु नेपालभाषाया भाषिक आन्दोलनय् सक्रिय जुयाः ब्वति कयादिल । नेपाल भाषा साहित्यया सेवा यायेगु झ्वलय दच्छियंकं हालीगु म्ये बाह्रमासे म्ये छगू अध्ययन शोधग्रन्थ ने.सं.१११५ य् अन्तर्राष्ट्रिय महिला सम्मेलन चीनय् पित ब्वज्या जूगु खः । नेपालभाषा मिसा खलःया संस्थापक व अध्यक्ष जुयाः स्वीनिदँ तक भाषा साहित्यया सेवा यानादीम्ह मय्‌जु कारंजित नेपालभाषा परिषदया आजीवन दुजः नापं कोषाध्यक्ष नं खः । मांभाय् सेवा यायेगु बाहेक वय्‌कः मेलम्ची उपत्यका खानेपानी विकास समितिया संस्थापक जुयाः, जातीय भेदभाव विरुद्ध दलित महिला संघ व मेमेगु सामाजिक संघ संस्थाय् आवद्ध जुयाः समाजसेवा यानाझाःम्ह छम्ह वरिष्ठ समाजसेवी नं खः । आपालं अन्तराष्ट्रिय सम्मेलनय् ब्वति कयादीधुंकूम्ह वय्‌कःयात व्यावसायिक उत्थान व सामाजिक सेवाय् उत्कृष्ट ज्या यानादीगु वापतय् थीथी कदर पत्र प्रदान याःगु दु । वय्‌कः छगू इलय् सितु लय्‌पौया सहसंरक्षक जुयादीगु दु । थः ब्वलनागु समाज विकासया ज्याय्, थःपिंसं नवाना वयागु मांभाय्‌या विकासया ज्याय् सक्रिय जुयादीम्ह मय्‌जु कारंजित नेवाः नुगः, नेवाः गुथि, नेपालभाषा मंका खलः आदिया दुजः जुयाः भाषा व साहित्यया विकासय् तःधंगु योगदान बियादीगु दु ।

नेवा अभियन्ता मचाराजा महर्जनया जन्म वि.सं. २०२७ साउन गते मां नारायणदेवी व अबु मचाकाजी महर्जनया कोखं येँया किलागः त्वालय् जूगु खः । मचांनिसें थःगु जाति, भाषा, साहित्य, संस्कृतिप्रति मन क्वसाःम्ह थ्वय्‌कलं थःगु स्कुल जीवनंनिसें थीथी सांस्कृतिक व साहित्यिक कार्यक्रमय् ब्वति कायेगु यानादिल । लिपा तःधीकः जुइधुंकाः नेवा समुदायनाप सम्बन्धीत थीथी सांस्कृति, भाषिक, साहित्यिक व सामाजिक संस्थाय आवद्ध जुयाः ज्या यानादीगु दुसा नेवाः अधिकारया निंतिं जुइगु आन्दोलनय् नं वय्‌कः उलि हे सरीक जुयादीगु दु । थौंकन्हय् थ्वय्‌कः ज्यापु महागुथि येँ महानगर समितिया छ्याञ्जे, न्हूदँ समारोह समितिया सचिवालयया दुजः, किलाघःत्वाःया जः व प्रतिनिधि, किलाघःत्वाः पुननिर्माण उपभोक्ता समितिया दांभरिं, प्रेममोहन गीता सिरपाःया दुजः, सेतो मच्छिन्द्रनाथ जात्रा व्यवस्थापन समितिया दुजः जुयाः थःगु नेवाः जाति, भाषा, संस्कृति, साहित्य कला आदि थकायेगु ज्याय् सक्रियपूर्वक थःत फ्यानाच्वनादीगु दु ।

भाजु मचाराजा छम्ह नेवाः अभियन्ता जक मखु थीथी संस्थायात थम्हं फुगु आर्थिक ग्वाहालि यानादीम्ह छम्ह छ्वःनुगः दुम्ह व्यक्ति नं खः । थ्वय्‌कःया नेपाः बैंक्वेट येँया नेवाःतय् भ्वय् न्यायेकेगु, पार्टी यायेगु निंतिं नांजाःगु बैंक्वेट जक मजुसे थीथी नेवाः संघ संस्थातय् कार्यक्रम यायेगु लागि नं लोकंह्वाःगु थाय् नं जूगु दु । थथे जूगुया मू हुनि थ्वय्‌कःया सदासयता खः । नेपालभाषाया कार्यक्रम धायेवं वय्‌कलं विशेष छुट बिया ज्याझ्वः संचालन याकेबियादीगु जक मखु गुलिखे कार्यक्रमयात ला थम्हं हे स्पोन्सर यानाबियादी । अथे हे थ्वय्‌कःया बैंक्वेटया ज्याकुथिइ नं न्हियान्हिथं धैथें छुं नं छुं नेवाः संस्थाया बैठक च्वनेगु निंतिं मुनेगु थाय् जुयाच्वनी । थ्व भाजु मचाराजाया थःगु जाति भाषा संस्कृतिप्रतिया मतिनाया दसु खः ।