ने.सं. १०३५ य् सिन्धुपाल्चोक जिल्लाय् अबु सूर्यमान श्रेष्ठ व मां पद्मकुमारी श्रेष्ठया कोखं जन्म जुयादीम्ह केदारमान ‘व्यथित’ राजनीति व साहित्यिक जीवन नितां नाप नापं न्ह्याकादीम्ह व्यक्तित्व खः । निर्भिक व स्पष्टवादी व्यक्तिया रुपं प्रसिद्धम्ह थ्वय्‌कःयात राजनैतिक क्रियाकलापं मन्त्रीया पदय् तकं थ्यंकलसा साहित्यिक क्रियाकलापं राजकिय प्रज्ञाप्रतिष्ठानया कुलपति तकं जुइके बिल । भारतीय स्वतन्त्र आन्दोलनं प्रेरित जुयाः नेपालय् राणा विरोधी आन्दोलनय् सरिक जुयादीम्ह कवि व्यथित’ १९९७ सालया राजनैतिककाण्डय् जेलय् नं लात । जेलयात हे साहित्य साधनागार यानादीपिं अन हे जेलय् लाःपिं कवि चित्तधर हृदय, सिद्धिचरणपिनिगु उत्प्रेरणां व्यथितं’ नं च्वसा न्ह्याकादिल । थनंनिसें हे व्यथित’या कवि जीवन निरन्तररुपं न्ह्यानांवन । जेलय् हे वय्‌कलं अभिसारणी, प्रतिक्षा (ने.सं १०६६), दीवस चित्र (ने.सं १०६७), ख्वबिं प्याःगु म्ये (ने.सं १०६७) थेंज्याःगु छाँयावादी रहस्यवादी काव्यया रचना यानादिल । थुपिं सफू मध्ये वय्‌कलं दकलय् न्हापां च्वःगु काव्य अभिसारनी धासाः जेलया नैराश्यं हीमी चाःम्ह व्यथितं’ अन जेलय् हे छ्वयेका छ्वयादिलसा मेगु सफू जेलं पिहां झायेधुंकाः प्रकाशित यानादिल । अनं निसें थ्वय्‌कलं थःगु नांया ल्यूने व्यथित’ उपनां घानादीगु खः । थबलय् पिदंगु थ्वय्‌कःया सफू मध्ये ख्वबिं प्याःगु म्ये सफूयात नेपालभाषाया छगू उत्कृष्ट काव्य धकाः तत्कालिन धर्मोदय सभां धर्मोदय पुरस्कार नं प्रदान यात ।

ल्याय्‌म्हगु इलय् परिवारनाप बायाः कठोर जेल जीवन हनेमाःम्ह व्यथितया विरह, वेदना अन्तर्मुखी प्रवृति हे थ्वय्‌कःया जेलकालिन काव्यया विशेषता जूगु दु । लिपा ने.सं १०७० अर्थात् प्रजात्रन्त्र पश्चात् व्यथित’या मेगु काव्य छ्वास पिदन । नीगुपु कविताया संग्रह थ्व छ्वास काव्यं नेपालभाषाया काव्य प्रवाहलय् विषयगत रुपं, वैचारिक रुपं अझ शिल्पगत रुपं छगू तःधंगु ह्यूपाः हलचल हयाबिल । थ्वहे छ्वास काव्यं निसें नेपालभाषाय् नं पाश्चात्य काव्यय् प्रचलित सनेट कथंया काव्य दुतिनसा आत्मकेन्द्रित अन्तर्मुखि प्रवृतिया थासय् बर्हिमुखी प्रवृति, वैयक्तिकताया थासय् नेपालभाषाय् समष्टियात कय्च्यानाः समाज, मानवता व यर्थाथता थेंज्याःगु व्यापक व वृहत विषय ज्वनाः काव्य रचना यायेगु परम्पराया नी जुल । नापं तप्यंक हे क्रान्तिकारी नारा बियाः समाजय् क्रान्तिकारी परिवर्तनया निंतिं संघर्ष, विद्रोह व आवश्यकतायात नेपाली जनमानसय् ध्वाथुइके बीगु व हे भावसंचार यायेगु ज्या जुल । थ्व नेपालभाषा काव्य ख्यलय् छगू प्रयोग जक मजुसे प्रवाहया रुपय् न्ह्यानावन । थ्वहे कथं थ्व छ्वास कविता संग्रहयात नेपालभाषाया काव्य ख्यलय् छगू न्हूगु प्रयोग कथं कयाः च्वसापासां श्रेष्ठ सिरपाः न्हापांखुसी देछाःगु खः ।

बौ शिवप्रसाद कायष्ठ व मां कंकलादेवी कायष्ठया क्वखं ने.सं. १०७० स ख्वपया खौमा त्वालय् उपन्यास च्वमि भाजु केवलप्रसाद कायष्ठया जन्म जूगु खः । प्रगतिशील बिचाः कःघानाः नेपालभाषा साहित्य थपू यायेत तःदँ न्ह्यवनिसें थःत फ्यानाझाःम्ह केवलप्रसाद कायष्ठ थःगु साहित्यिक सिर्जना मार्फत् समाजय् ब्वलना वयाच्वंगु अन्याः, अत्याः व शोषण न्ह्यब्वयाः थुकियात न्हकांछ्वयेमफुतले संघर्ष दिकेमजिउ, न्ह्याकांतुं च्वनेमाः धयागु सन्देश बियादीम्ह च्वमि खः । थज्याःगु हे सन्देशं भय्‌बिउगु वय्‌कःया उपन्यास खः हिं प्याःगु सः (ने.सं. १०९७) । वय्‌कलं थ्व उपन्यास च्वयादीगु निदँ लिपा ने.सं. १०९९ स तिनि वय्‌कःयात श्रेष्ठ सिरपालं छाय्‌पिउगु खः ।

बौ पुष्परत्न शाक्य व मां रत्नकुमारी शाक्यया कोखं ने.सं. १०८४ कछलागाः ४ येँया ओमबहालय् साहित्यकार भाजु केशरत्न शाक्यया जन्म जूगु खः । वय्‌कःया कुनां चेतना जूगुलिं केशरत्न शाक्य चेतना नं धायेगु याः । थ्वय्‌कः स्यस्यलाःगु खँत्वाः खँभाय् छ्यलाः समाजय् ब्वलनाच्वंगु विसंगति व विकृतियात न्हिलाः व ध्याचू नकाः च्वखँ व बाखं च्वइम्ह छम्ह सशक्तम्ह च्वमि खः । थथेहे न्हिलाः व ध्याचुलिं भय्‌बिउगु वय्‌कःया न्हापांगु च्वखँ स्वदेशी तरकारी नौलो कोसेली, नेपालभाषा विशेषांक ने.सं. ११०६ स पिदंगु खःसा सफूया रुपय् ल्वापा (ने.सं. १११९) नांगु हास्यव्यंग निबन्ध संग्रह पिदंगु दु । साहित्यकार भाजु केशरत्न शाक्य गथु पुचःया दुजः खःसा थ्वय्‌कलं ने.सं. १११० य् विराट नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनय् निबन्ध ब्वनाः सिरपाः नं त्याकादीगु दु ।

भाजु केशरमान ताम्रकार येँय् मरुत्वालय् बौ भिक्षुरत्न ताम्राकार व मां हेरादेवी ताम्राकारया कोखं ने.सं.१०७७ कछला थ्व ५ कुन्हु जन्म जूगु खः । वय्‌कलं छधाःप्याखं व बाखं च्वयादी । वय्‌कःया ने.सं.१०९३ य् सितु पत्रिकाया ल्याः ५१ य् थपाय्‌सकं बांला कि धयागु बाखं दकलय् न्हापां पिदंगु खः । वय्‌कलं मदिक्क नेपाः व अन्तराष्ट्रिय् पत्रपत्रिकाय् थीथी च्वसु च्वयाः वैच्वनादीगु दु । वय्‌कःया पिदने धुंकूगु बाखं सफू थथे दु – मिफुति (ने.सं.१०९७), लागाय् जि (ने.सं.११००), जि विश्वासय् म्वाय् (ने.सं.११०३) ।

भाजु केशरमानजुया बाखनय् झीसं थौंया मभिं मनिंया विरोध, झीगु बांलाःगु परम्पराय् गौरव अले जनताय् आस्था व कन्हय्‌या उज्ज्वल भविष्य प्रतिया आस्था झीसं खंकेफु । त्रि.वि.वि. कीर्तिपूर क्याम्पसया लुखां पिदनीगु गं दँ पौ ल्याः २, जः ल्याः १० या सम्पादक, लिसें तिमिला खलः, बालाजु येँया संस्थापक व न्हापांम्ह नायः भाजु केशरमान ताम्राकर थौंकन्हय् अमेरिकाया सिकागोय् च्वनादी । वय्‌कःया हे कुतलं सिकागो नेवाः नांगु दँ पौ अमेरिकां दँय्‌दसं पिदनाच्वंगु दु । वय्‌कः उगु दँ पौया प्रधान सम्पादक खः । लिसें नेवाः अमेरिकन दबू, सिकागो अमेरिकाया सल्लाहकार नं खः ।

केशरलाल श्रेष्ठया जन्म १०४७ य् अबु जगतलाल श्रेष्ठ व मां बालकुमारी श्रेष्ठया कोखं येँया केलत्वालय् जूगु खः। वय्‌कःया अबु उगु इलय् नांजाःम्ह शिक्षक खः, गुम्ह माष्टर जगतसुन्दर मल्लया शिष्य खः । अशोकपाल नामं थःगु साहित्यिक यात्रा न्ह्याकादीम्ह केशरलाल श्रेष्ठं लिपा थःगु नां केशरलाल जक च्वयेगु यानादिल ।

केशरलालं प्रारम्भिक औपचारिक शिक्षा गुगुं नं स्कूलं कायेमखंसा वय्‌कलं अंग्रेजी भाषा सयकेगुली आपालं मेहेनत यानादिल । ‘First Book, Royal English Reader – Part 1–6’ सफू ब्वनाः अंग्रेजी सयेकादीम्ह वय्‌कलं उगु इलय् पिदनीगु फुक्क धैथें देशी/विदेशी अंग्रेजी पत्रिका ब्वनेगु यानाः अंग्रेजी भाषाया ज्ञान नापं आपालं न्हून्हूगु विषयया ज्ञान हासिल यानादिल । स्वाध्ययनं आपालं ज्ञान मुंकादीम्ह केशरलालजुं १९४५–५० तक भारतं पिदनीगु नेपाली कंग्रेसया नेपाल टुडे व मेमेगु पत्रपत्रिकाय् अशोक पालया नामं लेख पिथनादिल । प्रजातन्त्र लिपा उगु पत्रिकाया अफिस नेपालय् वयेधुंकाः वय्‌कलं व पत्रिकाय् थःगु लेखरचना व थः अजिं कनातःगु लोकबाखं नं पिथनेगु यानादिल । केशरलाल श्रेष्ठया नेपालभाषां पिदंगु न्हापांगु रचना भुतुचा (नेपाल २:९, ने.सं १०७३) नांगु बाखं खः । खय्‌तला वय्‌कःया बाखंया नापं निबन्ध नं पिदंगु दु, तर वय्‌कःया प्रमुख योगदान नेपाःया पुलां बाखं मुनाः सफू पिकायेगुली जूगु दु । थ्वहे कथं थ्वय्‌कलं नेपाःया गां गामय् चाःहिलाः पुलांपुलांगु म्येँ, बाखं, क्वाः मुंकाः सफू पिथनेगु यानादिल । अले थथे मुंकागु नेपाःया लोकसाहित्ययात नेपालय् जक लिकुंका तयेगु मयासे विश्वय् हे न्यंकेगु तातुनाः थःगु फुक्क धैथें सफू अंग्रेजी भाषां हे पिथनादिल । अझ मेपिंसं च्वयातःगु बांबांलाःगु सफू तकं अंग्रेजी भाषं अनुवाद यानाः सफू पिथनेगु यानादिल । थुकथं थन अंग्रेजी भाय् सःपिं हे आपाः मदुनिबलय् नेपाःया लोकसाहित्ययात विश्वय् म्हसीकेबीगु निंतिं अंग्रेजी भाषां सफू पिथनेगु ज्या यानादीपिं नेपाःया न्हापांपिं लोकसाहित्यविद्पिं मध्ये केशरलाल श्रेष्ठजु नं छम्ह खः । वय्‌कःया अंग्रेजी भाषं पिदंगु नेपाःया लोकबाखं, उखान टुक्का तथा नेपाःया संस्कृति सम्बन्धी छुं सफू थुकथं दु –

– Lore and Legend of Nepal. – ई.सं 1961, थ्व सफूया खुगू संस्करणतक पिदंगु )

– The Seven Sisters and Other Nepalese Tales (ई.सं. 1967 थ्व सफूया स्वंगू संस्करणतक पिदंगु )

– Nepalese Customs and Manners (ई.स 1967 थ्व सफूया निगू संस्करणतक पिदंगु )

– Nepalese Fairy Tales. (ई.स 1978)

– Nepalese Book of Proverbs. (ई.स 1985)

– Nepalese Language, Folklore and Practices for Foreigners.  (ई.सं. 1987)

– Lore and Legend of the Yeti. (ई.सं. 1988)

-An Encounter with the Yeti and Other Stories.  (ई.सं 1990) आदि ।

थ्वय्‌कलं लोकसाहित्यया ख्यलय् बियादीगु योगदानया कदर स्वरुप बैकुण्ठप्रसाद लाकौल सिरपाः समितिपाखें लाकौल सिरपाः देछाःगु दुसा थीथी संस्था पाखें नं थीथी सम्मान देछाःगु दु ।

भाजु केशवलाल कर्माचार्य केल त्वाः येँय् ने.सं. १०४५ थिंलां बौ शेरलाल कर्माचार्य व मां बद्रीनानी कर्माचार्यया कोखं जन्म जुयादीगु खः । बौद्धिक व्यक्तित्व कथं नांजाःम्ह भाजु कर्माचार्यं नेपालभाषाया लिसेलिसें खस् नेपाली व अंग्रेजी भासं बाखं, कविता, मचासाहित्य च्वयेगु यानादी । धर्मादेय पत्रिकाय् ने.सं.११६८ इ नपाईस रुपैया तलब दुम्ह जज् नांया बाखं वय्‌कःया दकलय् न्हापां प्रकाशित जूगु बाखं खः ।

आकस्मिक घटनाया संयोजनं ब्वमिपिंत अजूचायेक मनोरंजन बिइगु कुतः यानादीम्ह भाजु केशवलाल कर्माचार्य नेपालभाषाया न्हापां न्हापांया आधुनिक बाखं च्वमिपिं मध्ये छम्ह खः । वय्‌कःया बाखंया कथावस्तु समकालिन बाखं च्वमितय्‌गु थें जटील व समस्यापूर्ण मजू । सरल व सहज जू । वय्‌कलं हास्य बाखं, दार्शनिक बाखं लिसें भावनात्मक, विचार प्रधान व प्रयोगवादी बाखंत नं च्वयादी ।

वय्‌कःया पिदंगु सफू खः – जि पिहां वनेत्यल व मेमेगु बाखं (ने.सं.१०७०), मचा सफू (ने.सं.१०८९), दर्पचूर्ण (ने.सं.१११८, अनुवाद) । भाजु केशवलाल कर्माचाययात सुप्रबल गोरखा दक्षिणबाहु (स्वंगूगु), विख्यात त्रिशक्तिपट्ट व दीर्घ सेवापट्टं बिभुषणं छाय्‌पि धुंकूगु दु । वय्‌कलं शुभराज्याभिषेक पदक २०३१ नं कयादीगु दु । थ्वय्‌कःया नामं थ्वय्‌कःया जहान मय्‌जु विष्णुमाया कर्माचार्यं ने.सं ११३२ य् दँय् छम्ह नेपालभाषाया उत्कृष्टम्ह बाखं च्वमियात पुरस्कार बीगु यानाः केशवलाल कर्माचार्य बाखं पुरस्कार नीस्वनादीगु दु ।

मय्‌जु केशावती ताम्राकारया जन्म मां चिनिदेवी कंसाकार व बौ चैत्यरत्न कंसाकारया कोखं वि.सं. २००८ सालय् केलत्वाःया भंसाछेँय् जूगु खः । नेपालभाषा व इतिहास विषयय् एम.ए यानादीम्ह थ्वय्‌कलं वि.सं. २०३५ सालं निसें पद्मकन्या कलेजय् नेपालभाषा ब्वंकादीगु जक मखु नेपालभाषा थकायेगु निंतिं मन क्वसाःम्ह वय्‌कलं पद्मकन्या क्याम्पसया लुखां पिदनीगु पलेस्वां पत्रिकाया सम्पादन तथा थ्व पत्रिकाय् नेपालभाषाया थीथी च्वसु च्वयाः पिथनादीगु दु । वय्‌कः नेपालभाषा मिसा खलःया संस्थापक सदस्य नं खः ।

स्वनिगलं पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु केहरमान श्रेष्ठ नं छम्ह खः । वय्‌कः तनहुँ जिल्लाया सु.न.पा. वडा न ९ ठोरफिर्दी च्वनादी । तनहँु जिल्लाया नेवाःतय् उत्थानया ज्याय् वय्‌कः सदां क्रियाशील जुयादी ।

स्वनिगः पिनें पिदंपिं नेपालभाषाया भाषिक अभियन्तापिं मध्ये भाजु कैलाशमान श्रेष्ठ नं छम्ह खः  । वय्‌कःया जन्म वि.सं.१९५४ य् धरानय् जूगु खः । वय्‌कःया मांया नां रत्नकुमारी व बाःया नां गोरखमान श्रेष्ठ खः । तसकं हे नेवाः नुगः दुम्ह वय्‌कलं धरानया सतकय् ल्वहँतं छाय्‌पियादिल । कुसा आकारयागु सिँ हे सिं फल्चा दयेकादिल । वय्‌कः बि.सं. २०३६ सालया माघय् दिवंगत जुयादिल ।

अबु संघरत्न मानन्धर व मां सीतादेवी मानन्धरया क्वखं भाजु रवि मानन्धर ने.सं. १०९३ स चसाद्वँ त्वाः येँय् जन्म जूगु खः । प्रव्रज्या ग्रहण यानालि वसपोल भिक्षु कौण्डन्य जुयाबिज्यात । नेपाःया प्रबुद्ध भिक्षुपिं मध्ये भिक्षु कौण्डन्य नं छम्ह खः । वसपोलया हिलावंगु विश्वया रुप निबन्ध न्हापां बौद्ध लय्‌पौ आनन्दभूमिइ पिदंगु खः । बुद्ध धर्म सम्बन्धी आपालं मौलिक च्वसु च्वया बिज्यानाच्वंम्ह वसपोल अखिल नेपाल भिक्षु महासंघया महासचिव जुयाः थेरवाद बुद्ध धर्मय् योगदान बियाबिज्याःगु दु । भृकुटी मण्डप स्थित बौद्धविहारया संरक्षण सम्बर्दनय् नं वसपोलया महत्वपूर्ण देन दु । भिक्षु कौण्डन्य आनन्द भूमि लय्‌पौया सम्पादक खःसा वसपोलं भिक्षु सुमंगल महास्थविर स्मृतिग्रन्थ (ने.सं. ११२०) नं सम्पादन यानाबिज्याःगु दु । नेपालभाषा, नेपाली तथा अंग्रेजी स्वता भाषां नं च्वसा न्ह्याकाबिज्याइम्ह वसपोलया नेपालभाषाय् पिदंगु सफू संक्षिप्त दीर्घनिकाय व मज्झिम निकाय (ने.सं. १११९) खः । अथे हे नेपाली भाषं नं बुद्धधर्म सम्बन्धी वसपोलया तःगू सफू पिदंगु दु ।