चायागु, प्यं माथं वंंगु, ख्वातुगु वसः हीत दयेकातःगु थल ।

कुम्हाःतय्सं परापूर्व कालंनिसें दैनिक ब्यवहारय् चले यायेगु निंतिं व थःगु जीवनयात सहज यायेगु निंतिं थीथी कथंया चाया थलबल दयेकेगु याना वयाच्वंगु दु । उकी मध्यय् झीगु जीवनय् न्हिया न्हिथं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु छुं छुं चाया थलबलया नां जक थन न्ह्यथने ।

अथः
अथः धइगु वसः हियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया तःपागु भारा खः । थुगु भारा दयेकेत तसकं ख्वातुक दयेके माःगु जुयाः निभालय् पायेवं तज्याइ धकाः निभालय् मपासें तःन्हु छेदिइ तयाः अथें गंके माःगुलिं छेदिइ तयाः दयेकी । थ्व चाखतय् छीगु मखुसें काँथलय्सं चा व फि नापं द्वनौ ल्वाक्व–छ््यानाः तःफिक दयेकी । थुकियात तमज्याक उनाः वसः हियेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु खः । आः धाःसा प्लास्तिक व धातु वल ।

अन्ति
अय्लाः त्वनेत तयार यानातःगु चाया भारा अन्ति खः । लुखा तयाः अय्लाः चिधला जुइक वइगु यानाः क्वछुकेबलय् जक वइगु कथं अःखुं तयाः प्वाः तयाः थ्व तयार यानातःगु जुइ । थुकियात निक्वः उनाः ह्याउँ भारायात हाकनं हाकुकेगु चलन दु । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनातइ । लुखा चिप्वाः यानाः अय्लाः स्वथना तइबलय् थुकी द्यःने कापः न्वकाः अय्लाः बास उडे मजुइ कथं सुरक्षित यानातयेत अन्तिइ अय्लाः तयेगु चलन दु ।

आयस्त्रे
आयस्त्रे आधुनिक जमानाय् टि टेबुल न्ह्यःने च्वनाः सुरोस सालेगु इलय् व होटेल रेष्टुरेण्टय् टेबुलय् च्वनाः चुरोस सालीगु इलय् उगु टेबुल नापं जःखः फोहर मजुइक चुरोसया नौ (खरानी) सुरक्षित याना तयेत तयार यानातःगु चाया थलं खः । थ्व चाकलाक, सी ग्वःमुंक, बुट्टेदार यानाः छिनातःगु जुइ । थौंकन्हय् धातु वा ल्वहंया नं आयस्त्रे छ्यलाबुलाय् वये धुंकूगु दु । खास यानाः चुरोस स्यायेत वा चुरोस सालाःलि वःगु धू पिने लाइ धकाः सुरक्षित अवतरण यायेत आयस्त्रे छ्यलेगु चलन दु ।

कला भ्यगः
कला धायेवं हे धौ फियेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भारा थुइकेमाः । कला चकनी । चिग्वः जूसां ब्वयेत ल्वयेक तयार यानातःगु धौ फियेगु भारा हे कला खः । चाया थलबल मध्यय् भ्यगः प्रयोग अप्वः जुइगु भारा खः । उकिसनं कला सलिं छी थें थसाले म्वायेक छक्वलं चकंक तयार याइ । थ्व भाराया दुने निमनानिसें प्यमना तक जक दुरु तयाः धौ फीगु खः । थ्व सामान्य सगं बियेत तयार यानातःगु धौ तयेत दयेकी ।
कुलिंचा
दुने प्वाः खाकाः च्वय् लुखा मतःसें ल्हाः दुत छ्वयाः जक छुं चीज कायेगु कथं ग्वःमुंक छिनातःगु चाया भारा कुलिंचा खः । कुलिंचाय् पिनं छु तयातल धइगु सी दइ मखु । गोप्य चीजत ध्यबा, लुँ, तिसा, सिखः आदि थें बहुमूल्य सामान स्वथनाः गाः म्हुयाः ल्हाका तयेत थ्व छ्यली । कुलिंचां दानाः वा, छ्वः, कःनि, दुसि सतही यायेगु चलन दु । थ्व छगू उत्थें ग्यंक छमाना, निमाना, स्वमाना न्ह्यंक तयार यानातःगु भारा खः । धनसम्पत्ति चना मवंक सुरक्षित यायेत ध्वमगिकेत गाः म्हुयाः स्वथना तयेमाःगु जुयाः नं थ्व कुलिंचा प्रयोग जुयाच्वंगु लूगु दु । किरातकालीन बस्ती धयातःगु ख्वपया तुमच्व दुगुरे लागाय् थज्याःगु हे कुलिंचाय् बहुमूल्य रत्न लुयावःगु दु ।

केँसि
केँसि जा नापं नयेगु केँ वा तिउन दयेकेत छ्यलीगु भारा खः । न्हापा न्हापा कसौरी, कराई, प्रेसर कुकर मवःनिबलय् केँ खुनेत चायागु केँसि हे छ्यलेगु यानाच्वंगु खः । थुकी केँ खुनेगु इलय् धलौट वा स्टिलया सामानय् थें याकनं क्वपुनी धइगु नं मदु । कराई वा मेमेगु दाल दयेकेगु भारा लिपा जक वःगु खः । न्हापा कुम्हाःतय्सं छिनातःगु केँसिचाय् हे माय्केँ, फाकंकेँ, पाछैकेँ, आलुकेँ व मेमेगु केँ नापं ला दायेकाः नयेगु याइ ।

क्वंचा
क्वंचा धम्प स्वयां तग्वःगु प्वाः खाःगु भारा खः । थुकी वा, छ्व, लं, वसः नापं थीथी अन्नया पुसा सुरक्षित याना तयेगु चलन दु । न्हापा सेप, दराज वा कन्तुरया प्रयोग मजूबलय् पाँय्म्वहः (ध्यबा) सुरक्षित याना तयेगु निंतिं नं ग्वम्पनिसें क्वंचाया प्रयोग जुयाच्वंगु खनेदु । पिचाय् द्यःने दनीगु कथं प्यं माथं वंकाः प्वाः भचा तग्वः यानाः फुसा जँय् स्वां वा हः बुट्टा कियाः क्वंचा तयार याइ । क्वंचायात तयार यायेत लुखा भचा तःचाः यानाः लिपा प्यनय् प्वाः तीगु यानाः छिनातइ । क्वंचा व त्यप भचा पाः ।

क्वपं
क्वपं छुं नं थलबलय् द्यःने छुं दुहां मवनेमा धकाः त्वपुयेत ज्वनेगु चु छुनाः तयार यानातःगु चकंगु भारा खः । थुकिया प्रयोग मेगु थलभाराय् पुयाः तयेगु खः । जा थुयेगु इलय्, केँ खुनेगु इलय् धू मवंक त्वपुयेगु प्रयोजनया निंतिं थ्व छ्यली । अथेंतुं चतांमरि वा वः छुयेगु इलय् हां भाजनय् छुयातःगु च्वपुंया मरि वा माय्वः, मूवः बुकेत द्यःने त्वपुयेगु ज्या थज्याःगु क्वपनं याइगु खः । थुकिं मेमेगु सामानय् नं त्वपुयेगु याः ।

चाया कन्तुरचा
चाया कन्तुरचा न्हापा न्हापा पाँय्म्वहः स्वथनाः मुंकेगु प्रयोजनं तयार याइगु खः । आः वयाः चाया थ्व खुत्रुकेय् दुने नोट नं स्वथनेगु चलन सुरु जूगु दु । थःगु सीमित आम्दानीयात छगः निगः यानाः चिचीधंगु दांयात छथाय् स्वथनाः वा फजुल खर्च जोगे यानाः उकी मुंकाः कन्हय् ततःधंगु ज्या वइबलय् वा आपत जुइबलय् छ्यलेत थ्व खुत्रुके ब्वास्यानाः तछ्याइ ।
प्वाःचा खाकाः च्वय् च्वामुकाः ज्वने जीक छगः ग्वथ नं तयाः थ्व तयार याइगु खः । खुत्रुके तग्वःगु व चिग्वःगु यानाः निथी तयार यानातइ ।

बाग्ला (गमला)
स्वां पीगु प्रयोजनया निंतिं च्वय् भचा तःचाः व क्वँय् प्यं भचा चिचाः चक्का यानाः गाःवंकाः दयेकातःगु भारा गमला खः । गः तसकं लाःगुया थासय् गः नं अप्वः मवंक क्वय् चाय् बीगु लः स्वांमायात माक्व स्वयां अप्वः जुल धाःसा बाः वंकेगु कथं प्वाः तयाः छीगु थ्व भारा गः मलाःगु कारणं गमला धाःगु भाषाबिद्तय् धारणा दु ।

ग्वम्प
ग्वम्प नं धम्प थें हे लः तयेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यलीगु खः । थुकिं तुंथी लः तुया कायेत ग्वम्पया ककुइ लाखासिं हिनाः वा चिनाः तुंथिइ क्वफ्वाइ । थ्व गथे छीगु खः, अथे हे तयार जुइगु जुयाः भचा धम्प स्वयां ख्वातुइ । उकिं थुकियात लखय् दुबिंकेत वा लुकुंबिकेत नं अःपुइ । लः साला हयेगुया अलावा थुकिया प्रयोजन नीलः तयाः धुकुतिइ लः (जलप्रसाद) हाः यानाः चोख यायेत नं छ्यली । थज्याःगु ग्वम्प धाःसा भचा चिग्वःगु जुइ । वा पुसा स्वथनेत, तू, कःनि वा अन्नया भण्डारण यायेत म्ह्व जक अन्न तयेत नं ग्वम्पचाय् तयाः छुँ, की वा अन्य वस्तुपाखें सुरक्षित याः ।

चादेवा
द्यःयाथाय् आरतिकथं मत च्याकेत घ्यः तयाः ताः ईतक प्रार्थना याये थें मत च्याकेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकातःगु चाया देवा (घ्यःदेवा) खः । न्हापा न्हापा चाया हे जक देवा दयेकेगु यानाच्वंगुली आः धाःसा मनूतय्सं उकियात विकसित रुप बियाः लीयागु स्थायी प्रकारया देवा नं दयेकेगु यानाहःगु दु । लीयागु जूसा हुयाः हाकनं छ्यली । तर चायागु देवा छक्वः छ्यलाः उकियात वांछ्वइगु जुयाः थुकिया प्रयोग बुलुहुं म्हो जुजुं वनाच्वंगु दु ।
चकां कला
तःचाः यानाः ज्यूसा कुछि हे ब्यास दयेकाः चकंक तर जाः तसकं म्ह्व जक तयाः सी ख्वातुक छिनाः तयार यानातःगु धौ फियेगु कला हे चकां कला खः । चकंक स्वये हे मिखा वनीगु कथं थ्व कला इहिपाः भ्वय्, लिकु तका वनीगु इलय् व विशेष विशेष कथंया लसता भ्वजय् नैंक्याः, छोहरा, काजु आदि तयाः तसकं श्रृगार यानाः व मनूतय् नां तकं च्वयाः वा रंगीन चखुंबखुंया किपा च्वयाः तयार याइगु प्रयोजनया धौत तयार यायेत दयेकीगु खः । धौ म्ह्व जक न्ह्यंसां स्वयेबलय् तःचाः खने दइ कथं सी तःफिक तर प्यं छप्तिं हे मदयेक तयार याइपिं ख्वपया छगू कुम्हाः प्रजापति जाति दुने कला छीपिं धइगु कुनां नं दु । उमिसं थ्व कला छी ।

चिलं
थ्व बजां सालेत हुक्काय् द्यःने तयेगु थलकथं छ्यली । थुकिया मू प्रयोजन धइगु हे बजां सालेगु इलय् मि च्याकेगु खः । हुक्का सुमियात मिले यानाः पाय्छिकथं क्वय् प्वाः तयाः बजां कुतुं मवनी कथं च्वय् भचा तःचाः यानाः, क्वय् हुक्कानलीइ च्वनीथाय् चिचाः धंक तयार यानातइ । बजां सालेगु अम्मलीतय्सं हुक्काय् लः तयाः बजां फिल्टर यानाः सालेगु प्रयोजनया निंतिं चिलं छ्यली । थ्व कलात्मक रुपं बुट्टा तयाः दयेकी । चिलमय् बजां तयाः न्वकथिं बजां सालीबलय् कुँ फिल्टर जुयावइ ।

जासिचा
जा थुयेगु जासि सकसिनं खंगु हे चीज खः । न्हापा सिलाबर, धलौत वा धातुया सामानया प्रयोग तसकं म्ह्व जुयाच्वंगु इलय् छेँय् छेँय् सकसियां चाया थलाय् हे जा थुइगु खः । थुकी जा थुइगु इलय् जा नं तसकं साइ । जासिया बासनां हे जा नस्वाइ । चाया थलाय् जा नये नंपिसं हाल प्रयोगय् वःगु प्रेसर कुकर वा मेमेगु थलभाराय् जा मसाःगु अनुभव याः । उकिं पिज्वःगु नस्वालं झीगु शारीरिक स्वास्थ्ययात नं भिं याः धाइ ।

तग्वः मकः
तग्वः मकः खास यानाः शिवरात्री वा सिलाचःह्रे माने यायेबलय् चाकःलिं च्वनाः मि पनेत छ्यली । तग्वः मकः मचा बूम्ह मिसां तप्वाः यानाः मि च्याकाः मचायात चिकं बुकीगु इलय् नं छ्यलीगु खः । थ्व सिँ च्याकाः वा छ्वाली च्याकाः सुरक्षित नक्सां मि पनेत छ्यली । उकी जःखः मनूत च्वनाः वा मिस्तय् मचायात मि पंकेत छ्यलीगु जुयाः थ्व बुट्टा तयाः मखुसें अथें चाकलाक तर तःजाः यानाः प्यनय् मिजः सरे मजुइ कथं चाकलाक फः दयेकाः च्वय् नं चकंक चाकलाक प्वाः खाकाः दयेकी । थुकियात खास यानाः ल्वःचाः याइबलय् मि च्याकेत छ्यलीगु खः ।

त्यप
त्यप तःग्वःगु चाया भारा खः । थुकी प्रायः वा तइ । गुलिं यक्व वसः तयेमाःपिनि त्यपय् नं वसः तयेगु चलन दु । त्यप अप्वः धइ थें लुखाया ब्यास कुछि तयाः तयार याइ । त्यपः छिये सःपिं कुम्हाःतय्त शिपालु कथं काइ ।
ख्वपया थःनेपाखे भैलः त्यप कुनां दुपिं कुम्हाःतय्सं अति तग्वः यानाः म्ह दुहां वनाः वा तुये जीक तग्वयेक त्यप छीसः । उमित भैलः त्यप छीपिं धाइ । भैलः प्याखंया वसः तयेत व वा तयेत तकं जीगु यानाः अति हे तग्वयेक दुहां वनाः दुने च्वंगु वा लिकायेगु भकारीया ज्या थुकिं याः ।

थाप्यंचा
थाप्यंचाया प्रयोग हलूचुं, मल्ताचुं व जीचुं सुरक्षित याना तयेत खः । खास यानाः भुतुलिइ मरमसला तयेत थाप्यंचा छ्यली । मोहनिया इलय् धाःसा थ्व थाप्यंचाय् कचिगु ला स्वथनाः उकी चिग्वःगु सलिंचां त्वपुयाः कचिगु लायात छुयाः मोहनिं सातिकुन्हु वा चालंकुन्हु सिन्हः तिनाः ब्रम्हायणी पीठय् वनेन्ह्यः नयाः वनेगु चलन दु । थाप्यंचाय् सुरक्षित यानातःगु थ्व ला मेपिन्त नके मज्यू । थः जहान परिवार दुने जक भिंmनिक्वः भिंmनिक्वः तयाः नयेमाः धइगु चलन दु । धार्मिक प्रयोजनया निंतिं आपालं हे ज्या वःगु थ्व थाप्यंचा प्वाः दुकयाः प्वाथय् सिलिं लुइक छिनातइगु दइ ।

दलू
दलू खास यानाः नेवाः समाजय् सुथय् व बहनी मत बीत झ्यालं पिने यखानातःगु दइ । धार्मिक रुपं बहनी बहनी मत बीवं द्यः दुहां वयाः परिवार व छेँजःपिन्त सुख शान्ति कायम जुइ धइगु पौराणिक धारणाकथं झ्यालं पिने मत बीत थ्व छ्यलीगु खः । नेवाः समाजय् जक थुकिया प्रयोग खने दुगुलिं नेवाःतय् छेँ खः धइगु सीकेगु थ्व छगू बांलाःगु उपाय नं खः । गन दलू दइ, उगु छेँ नेवाःतय्गु खः धइगु सीदइ ।

द्वब
द्वब धइगु अय्लाः कायेबलय् हाँसिया दुने तयाः अय्लाः मुंकेत छ्यलीगु भारा खः । क्वय् फ्वसिइ कः तयाः दायेकाः उकिया द्यःने हासि द्यछुनाः हासिया प्यनय् दयेकातःगु प्वालं दुहां वःगु कःया रसया बाफ हायात च्वय् बाताय् च्वंगु ख्वाउँगु लखं तरलय् परिणत यानाः कुहां वंगु धाः लः थें हायाः उगु द्वबय् लानाः हे अय्लाः तयार जुइगु खः । अय्लाः कायेत वा अय्लाः मुंकेत हे जक द्वबया प्रयोग जुइ । थुकी छखे यंके छिंक लुखा दयेकातःगु दइ ।

धम्प
धम्प लः तयेगु थल खः । चाया धम्पय् लः तयेवं लः ख्वाउँसे च्वनाच्वनी । उकिं लः त्वनेगु इलय् सितल जुयाः लः त्वनेमालीगु ई जुइवं लः त्वनाः प्याःचाः लंकेत धम्पया प्रयोग जुयाच्वंगु खः । लः तयेत व तुंथी वा बुंगालय् वनाः वा शहर बजारय् जूसा ल्वहंहितिइ वनाः लः कायेत नं थ्व हे धम्प छ्यलीगु खः । धम्पय् लः तयाः हयेत तुंथिइ जूसा ग्वम्पचा छ्यलाः ग्वम्पय् लाखाखिं चिनाः लखय् दुबिंकाः लः सालाहइ । छेँय् धम्प सुरक्षित याना तयेत पिचा दयेकाः धम्पयात बँ स्वयां थथ्याकाः दिकातइ ।

धुफोगर
धुं धुपाँय् च्याकेगु ल्याखं थ्व धुफोगर प्रयोग जुइ । थुकी सि चकंकाः तःफिक चु छगू नं दयेकाः तयार यानातइ । नवदुर्गा द्यः वा मेमेपिं द्यःयात गुंगू थनेगु प्रयोजनया निंतिं व छेँय् धुकुतिइ भैलः द्यः वा लक्ष्मी द्यःयात नस्वाः थंकेगु ल्याखं थ्व छ्यलाबुलाय् हयातःगु दइ । थुकी गुंगू तयाः वा धुपाँय् च्याकाः नं च्यानाच्वंगु ह्यंग्वालय् तइसा चिकं कुँ थनेत नं थ्व धुफोगर छ्यलीपिं दु । धार्मिक व लौकिक प्रयोगय् धुफोगर छ्यली ।

धौ गिलास
धौ फियेगु जक प्रयोजनया निंतिं आधुनिक गिलास थें च्वंक थसालाः छिनातःगु भचा तस्वाःगु भारा धौ गिलास खः । धौ गिलासय् धौ फियेबलय् धौ टक्क च्वनाः बांलासे च्वनीगुया नापं लः सालीगु जूगुलिं थ्व धौ तसकं सा नं साइ । ब्यापारीक रुपं नं छगः छगः धौ मीत व छम्हेसित गाक्कं सितल यानाः धौ नयेत थ्व खःमुलिइ तयाः मीत छ्यली ।

धौपति
अमय् ज्वलं वा मुस्या, पालु, खेँय् मतःसें द्यइके वने मालीबलय् दुरु वा धौ तयाः पूजा वनेत धौपति छ्यली । खास यानाः एकादशि ब्रत च्वनीबलय् नारायण द्यःथाय् द्यइके वनेत धौपति छ्यलेगु चलन दु । अथे हे श्राद्धया इलय् शुद्ध यानाः म्हासु सिन्हः तीत नं धौपतिइ धौ तयाः उकियात हे म्हासुगु पाउदर सिन्हः ल्वाक्वछ्यानाः सिन्हः तीगु खः । श्राद्ध, ल्हाः पनेगु, दकिलाया तिथि नापं थीथी अशुभ ज्याय् थ्व धौपति छ्यली ।

धौभ्यगः
धौ फियेगु प्रयोजनया निंतिं दयेकीगु भ्यगः हे धौभ्यगः खः । सामान्यतया धौ फीत कलःचा हे छ्यली । तर कलःचाय् म्ह्व जक धौ न्ह्यनीगु जुयाः तःधंगु भ्वय् वा यक्व पाहां दुगु भ्वय् नके मालीबलय् थ्व धौभ्यगः तयार यानाः उकी धौ फीगु खः । चाया भाराय् धौ फियेगु इलय् मेमेगु थल स्वयां लः सालीगु कारणं नं धौ बांलाइ । ख्वपय् जुजु धौ फीगु इलय् थज्याःगु हे धौ भ्यगः छ्यलेगु चलन दु । थुकी निफा निफात्या दुरु न्ह्यनी । थुलि तःग्वयेक धौ फिये जीक भ्यगः तयार यायेत नं अःपु धाःसा मजू । नाइगु चां थज्याःगु भ्यगः छीगु इलय् लुखा चल्हाना वनाः भारा छिछिउँ हे नं आपालं भारात स्यनी । भचा चा छ्वालुसां जी मखु । कडा चां नं थुलि अःपुक थासालाः थ्व तयार याये फइ मखु । उकिं धौ भ्यगः छीत अलग्ग हे शीप कौशल दुपिं कुम्हाःत माः । धौ फीपिन्सं थ्व न्यानाः धौ फी ।

ध्वंगःचा
ध्वंगःचा धइगु चाया भारा सालुक त्वायेत वा सिँया फनः छ्यलाः सालुक सालुक दायेत ज्वने जीक दयेकातःगु चायागु धीचागु ज्याभः खः । ल्हातं ज्वने जीक व भचा क्वय् प्यनय् तःचाः यानाः माथंवंक दयेकातःगु कुम्हाःतय् जक छ्यलीगु बस्तु खः । थुकिं त्वानाः भारा सालुक तयार याइ । थुगु बस्तु कुम्हाःतय्सं थःपिनि भारा त्वायेत वा भारा दायेत हे जक छ्यली ।

नःलास्वां भ्यः
मोहनिया इलय् नःला स्वां सालेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइगु तःग्वःगु भ्यगःयात नलास्वां भ्य धाइ । थ्व लुखा नं तःचाः, प्यं नं तःचाकः जुयाः प्वाः खाकातःगु भ्य खः । नला स्वने धुंकाः लिपा थुकी हे प्वक तयाः थ्वँ तयार यायेत नं छ्यली । नेवाः समाजय् थ्वँ दयेकीगु थ्व भारा नःलास्वां सालेगु इलय् नःलास्वां भाराकथं छ्यला वयाच्वंगु दु ।

न्याँ धाला
न्याँ धाला नामं हे न्याँ अर्थात् अय्लाः तयेत छ्यलीगु चाया भारा खः । द्यइके वनेगु इलय् अय्लाः चले जूपिं, अमे ज्वलं चले जूपिं द्यःयात पूजा यायेत उगु थलय् भचा न्याँ (अय्लाः) तयाः ज्वना वनीगु खः । पूजाभुइ वा अलग्ग नं अथें लखायाः ज्वना वनेज्यूगु थ्व थल ककू भचा ताःहाकः ज्वने जीक सि तकं मतःसें दुने अय्लाः तयाः द्यःयात लुके जीक दयेकातःगु जुइ । थुकिं बहांयात नं मू हायेकेगु याइ ।

पतु
पतु सिन्हः तयेत वा बजि तयाः छायेत नं छ्यली । थ्व ख्वातुक सलिं थें चकं नं मजुइक चिग्वः यानाः तयार याइ । पुजाभुइ थ्व तयाः द्यइके वनीबलय् उकिसं तयाः बजि छाइगु खः । पतुया प्रयोग शुद्धरुपं द्यइके वनीबलय् जक जुइगुलिं थुकियात मेबलय् छ्यली मखु ।
पाःचा
पाःचा प्रायः गथांमुगः चःह्रे वा छेँय् बौ बियेगु इलय् बौ तयाः बौ छाये यंकेत छ्यलीगु खः । कचिकं नं पाःचाय् बौ तयाः यंकी । नापं छेँय् मभिं जुल धाःसा उकी खा स्यानाः ग्वंगः स्यानाः वा आकाझाकां माखा नं ग्वंगः थें हाल धाःसा मभिं मजुइकेत दसां फायेकेत लुखाखरुइ उम्ह माखा स्यानाः वयागु छ्यं बलिइ तयाः वाये यंकेत व भूतप्रेतयात बौ तयेत नं पाःचाया प्रयोग जुयाच्वंगु दु । थ्व तःग्वः सलिं वा दुगं सलिं थें च्वंक तःग्वः यानाः भचा चकंक छिनातःगु सलिंचा थें ज्याःगु भारा खः ।

पाता
पाता बजां सालेत बजां चिनाः चिलमय् तयेन्ह्यः उगु बजां हुक्काया प्वालय् दुहां मवनेमाः धकाः सूर्तिं दयेकातःगु बजां पाचिंकाः ह्यंग्वाः च्याइबलय् च्यानाः सवाः कायेत छ्यलीगु खः । खास यानाः ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालीगु इलय् जक थ्व चाया पाता छ्यली । नैंक्याः हुक्का वा तःग्वः हुक्का हे जूसां नौया मिइ धाःसा पाता छ्यलीमखु । थ्व भचा गाः वंकाः वा सिथय् किचा किचा यानाः बुट्टेदार कथं नं दयेकी ।

पालाचा
पालाचा चिकं तयाः मत च्याकेगु निंतिं दयेकी । खास यानाः लक्ष्मीपूजाबलय् झ्याः, लुखा व कःसिइ मत च्याकेत पालाचा छ्यलीगु खः । द्यःथाय् मत च्याकेत, पिखालखुइ मत च्याकेत व आः वयाः थीथी कथं उत्सब महोत्सबय् दिपाबली धकाः बहनीपाखे मत च्याकेगु ज्या नं थज्याःगु हे कुम्हाःतय्सं छिनातःगु कचिगु पालाचा वा उनातःगु पालाचाय् याइगु खः । न्हापा न्हापा लक्ष्मी पूजाकुन्हु चाखतय् छिनातःगु पालाचाय् स्वयां कचिगु चां ल्हातं हे दुंगाचा यानाः दयेकातःगु पालाचाय् चिकं तयाः झ्याः, लुखा व पिखालखुइ यंकाः पालाचा च्याकेगु चलन नं दुगु खः ।

प्वतासि
प्वतासिया प्रयोग खास यानाः प्वः हायेगु निंतिं खः । प्वः हायेगु धइगु थ्वँ थुयेत जाकि प्याकाः उकी प्यचाः लायाः मज्वयेक क्वय् लः क्वाकाः हां जक जाकिया जा थें यानाः हायेगु खः ।
थुकी हे यःमरि, मुतुमरि, ग्वःमरि, म्हुचामरि नापं थीथी कथंया कलात्मक प्वचुंया द्यःत नं मःमः छुइ थें छुइत दयेकातःगु तग्वःगु भारा खः । थुकी प्यं प्वाःप्वाः तयाः दयेका तइ ।

बौ कला
बौ तयाः द्वकाय् तये यंकेगु ज्याया निंतिं थुगु कलाचा छ्यली । ख्वातुक भचा ग्वःमुंक छिनातइगु थ्व भारा मेमेगु ज्याया निंतिं छ्यली मखु । मभिंगु ज्या वा बौ तयेत थुकियात छ्यली ।
न्हापा न्हापा ल्वय् लंकेत बैद्य क्यंवनीबलय् फलानाया दोष जुल, थुम्ह द्यवं पुना हल धकाः धयाहइगु इलय् थज्याःगु थलभाराया प्रयोग आपालं जुइगु खः ।

भाजं
भाजं धार्मिक, सांस्कृतिक व दैनिक प्रयोग जुइगु चाया थल खः । कःनि, मुस्या, छुस्या वा बकुल्ला सियाः नयेत थ्व छ्यली ।
थुकी नसा ज्वलं तयाः मि च्याकाः च्वं वाःतां संकाः माःकथं चीज सीगु खः । मनू सीगु इलय् अन्तिम संस्कार यायेत नं भाजंया प्रयोग जुइ । भाजनय् बौ तयाः कुसा लप्तेय् स्वबौ बौ तयाःलिं जक काय्पिन्सं मृतकयात मि तइ ।

मकः
ख्वाउँगु इलय् मि कुनेगु निंतिं मकः छ्यलीगु खः । थ्व प्रायः प्यख्वः ख्वः तयाः दयेकातःगु जुइ । द्यःने नं चाकलाक वा कुं कुं वंकाः बुट्टा तयाः दयेकातःगु मकलय् ह्यंग्वाः ख्वानाः बजां सालेगु चलन दु । थ्व गुंगू थनेगु निंतिं नं छ्यः । ख्वपय् नवदुर्गा द्यःयात द्यःछेँय् लित तःवनीगु इलय् थज्याःगु मकलय् गुंगू तयाः जय महाकाली, जय बाराही धाधां उकी कुँ वयेकाः गुंगू थनाः नस्वाः छ्यलाः यात्रा याइगु खः । मकः मि पनेत व बजां सालेत ह्यंग्वाः ख्वायेगु प्रयोजनया निंति छ्यलीगु खः ।

मरिभाजं
मरि छुइगु प्रयोजनया निंतिं तयार यानातःगु चाया थल मरिभाजं खः । थुकी मरि छुइबलय् मरि तसकं साइ । चायागु थासय् आः नँयागु मरिभाजं वःगुलिं मरि नँया भाजनय् छुइगु यानाहःगु खः । न्हापा न्हापा सी ग्वःमुंक तःपाक मरि न्ह्यनीगु यानाः थ्व भारा तयार याइ ।

मरिक्यसा
मरिक्यसा धइगु छुचुंमरि क्यलाः छुयेत क्यलीगु चायागु दयेकातःगु चीज खः । तःफिक, पाचालाक दयेकातःगु थ्व वस्तुइ मरि छुइन्ह्यः मरि क्यलीगु खः । थुकी मरि तःपाक क्यले जीगुलिं थ्व न्हापा न्हापा ज्यापु समुदायं आपालं छ्यलेगु याः । थौंकन्हय् धाःसा म्ह्व मनूतय्सं जक मरिक्यसाय् मरि क्यलाः मरि छुनाः नयेगु चलन याःनि ।

लाभ्यगः
ला तयेगु प्रयोजनया लागिं तयार यानातःगु भ्यगः जूगु कारणं थुकियात लाभ्यगः धाःगु खः । थुकी निफानिसें स्वफा तक तयेजीक सी चकंकाः छिनातइ । प्वाः धाःसा खाकी मखु । ततःधंगु भ्वजय् धौ फीत नं थ्व लाभ्यगः छ्यलेगु चलन दु । खास थुकिया ज्या धइगु ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु, भ्वजय् ला तयाः भलिंतय्सं पाहांतय्त ब्वय् ला तयेकेगु व उगुं थुगुं झोल पदार्थ तयाः सुरक्षित यायेत नं खः । थ्व कुम्हाःतय्सं छ्यला हयाच्वंगु भारा खः । थौंकन्हय् प्लाष्टिक व धातुया सामानं थ्व बिस्थापित जुजुं वनाच्वंगु दु । अथे खःसां छकः छ्यलाः वांछ्वइगु जुयाः थ्व अस्थायी ।

वःलाः भ्यगः
वःलाःभ्यगः वा लाभ्यगः दायेकातःगु ला ख्वाँला वा तःखाः खुनेगु प्रयोजनया निंतिं तयार याइ । थुकी ततःधंगु भ्वय् जुइगु इलय् ला तयाः भलिंतय्सं ला तये यंकेगु ज्या याइ । मेबलय् ल्यं दनिगु दायेका ला थुकी अथें प्वंका बिल धाःसा ख्वाउँयाः लां लां लिपाथ्यंक नये जीक धी चिनाच्वनी । वःलाःभ्यगः तःधंगु भ्वजय् छुयाला वालेत नं छ्यलेगु चलन दु । थ्व भचा तग्वःगु ग्वःमुंगु भ्यगः खः । भचा ग्वःमुंक प्वाः खाकाः छियातःगु भ्यगः वःलाःभ्यगः खः ।

सलाँभ्यगः
सलाँभ्यगः धइगु गाः वंकाः सी चकंक छिनातःगु मिसामचायात इही याइगु इलय् बारां छुकेत छ्यलीगु चाया थल खः । ब्याः वा बेल नं उकी हे तयाः सुरक्षित याइ । न्हापां जग्य स्थलय् व वयां लिपा छेँय् दुकायेत नं वाकिजाकि तयाः बारां छुकेगु नेवाः समाजया पुलांगु चलन खः । थुकिं नेवाः समाजय् मिस्त अबला वा मिजं मदयेक च्वने म्वालीगु क्यनी ।
सलिं
सलिं भ्वजय् थ्वँ त्वनेगु प्रयोजनया निंतिं छ्यली । थ्व चकंछिति न्ह्यंक तयार यानातःगु जुइ । सलिंचा प्रायः स्वताजि दइ । तग्वः सलिखय् थ्वँ तयाः त्वनीगु खः । चिग्वः सलिं धाःसा अय्लाः त्वनेत छ्यली । अले दातिचा वा माइला सलिं धकाः तःग्वः नं मजुइक चिग्वः नं मजुइक नं सलिंचा छीगुु चलन दु । थुकी धाःसा पाउँक्वाः, सिम्पु वा लाया ति तयाः त्वनी । नेवाः समाजय् अय्लाः म्ह्व त्वनेमाःगु, थ्वँ थः यस्सें त्वने ज्यूगु व पाउँक्वाः वा मेमेगु गर्मी चीजया प्रयोग पाय्छि कथं जक त्वनेगु खँ सलिंचां स्यनी ।

सिन्हःमू
सिन्हःम्हू सुख्खा वा पाउदर सिन्हःयात लः वा अय्लाः तयाः छ्वालुक सिन्हः तिकेगु निंतिं छ्यलीगु खः । न्हापा धातुया थासय् थुगु सिन्हःमू हे चले यानातःगु खःसा आः धातुया थीथी बांलूगु सिन्हःमू छ्यलेगु नं यानाच्वंगु दु । मोहनी सलिंचाय् मोहनी फःसां सिन्हः धाःसा थज्याःगु चाया सिन्हःमूयात हे छ्यलेगु चलन न्हापा न्हापा दुगु खः ।

सुराइ
सुराइ प्वाः खाकाः ककु ताःहाकाः लः तयेत दयेकातःगु थल खः । उकिं लः त्वनेगु इलय् ग्वम्प व धम्पं थें ह्वाराक्क लः प्वनी मखु । उकिं लः त्वनेगु निंतिं सरल जुइ । प्वाः व ककु ज्वनाः नं थुकिं लः त्वनेजी । थुकी लः स्वथनाः पिने खुल्ला यानातःसां चखुं बखुं वा सुनानं लः चिपः वा अशुद्ध याये मफइगु हुनिं थुकिं लः त्वनीगु खः । थ्व बुट्टेदार यानाः छिनाः मियातइ । सुराइया लः ताःई तकं निभालय् अथें तयातःसां सितल जुइ ।

स्वंमा
स्वंमा खास यानाः थ्वँ त्वनेत, थ्वँ तयेत छ्यलीगु खः । बुँइ थ्वँ ज्वनाः वनेत वा भ्वय् जुइबलय् थ्वँ लुकेत स्वंमा छ्यली । थ्वँ थाये जीक थुकिया लुखा भचा तचाः जुइ । स्वंमा नं दोहोरो उनातःगु हाकु भारा वा ह्याउँगु नं छ्यलाच्वंगु दु । स्वंमां थ्वँ लुकीबलय् अय्लाःया धला स्वयां भचा तःधाः जुइक थ्वँ वइकथं थुकी अःखुंचा छुनातःगु दइ ।

हाँसि
अय्लाः कायेत दुने दोब तयाः कःया ति सालीकथं प्वाः प्वाः तयाः दयेकातःगु तःग्वःगु अय्लाः कायेगु भारा हाँसि खः । गुकिया छ्यलाबुला अय्लाः कायेगु निंतिं हे जक जुइ । फ्वसिइ द्यःने तयाः फ्वसी च्वंगु कः मिइ दायेकाः उकिया रसयात प्वाः प्वाः खनातःगु ह्वतं दुकयाः च्वय् ख्वाउँलः द्यछुनाः पुनः बास्पिकरण यानाः लः हाइ थें अय्लाः हायेकी । थुकी दोब दुने तइगु जुयाः थुकियात मां व दोबयात मचा नं धायेगु
चलन दु ।

हालिचा
हालिचा खास यानाः सामान सुरक्षित याना तयेत वा क्वपनं पुयाः सुरक्षित याना तयेत तयार याइगु चाया भारा खः । लिपांगु इलय् थ्व धौ फियेत नं छ्यलाहःगु खनेदु । कृष्णं धौ खुयानइगु थज्याःगु हे हालिंचाय् जूगु हुनिं मतका वा कुलिंचाय् धौ फियेगु नं चलन सुरु जुया वःगु दु । नेवाः समाजय् न्हापा थुज्याःगु भाराय् धौ मफ्यू । आः भारतीय प्रभाव अप्वः जुया वःलिसें थुकी बिरयानी धकाः ला, हलूजा व नैंक्याः छोहरा दुगु जा तयाः सप्लाइ यायेगु व धौ फिनाः मियेगु चलन सुरु जूगु दु । धौ कला स्वयां थ्व ग्वःमुनाः यक्वः न्ह्यनीगु कारणं नं थुकी धौ फिनाः मीपिं न्हिया न्हिथं अप्वया वनाच्वंगु दु ।

धातुया मूर्ति, प्रतिमा, सिक्का व बसजाः ज्वलं दयेकेगु कला अर्थात धातुकला तसकं प्राचीन कला खः । सिन्धुघाटी सभ्यताय् मोहन्जोदरोया उत्खननया झ्वलय् लुयावःगु नर्तकीया छगू धातुया मूर्ति थुकिया छगू धिसिलाःगु दसु खः ।
कपिलवस्तु तिलौराकोटया उत्खनन्पाखें लुयावःगु नँ व सिजःया म्वहःपाखें नं इसा पूर्व ६०० न्ह्यः हे थन धातुकलाया प्रचलन नापं विकास जुइधुंकूगु दु धयागु अनुमान यानातःगु दु । धातुया मूर्ति धकाः लुँ, वहः, सिजः, ली, कँय् व धलौट आदि धातुं थीथी हलंज्वलं, मूर्ति आदि दयेकेगु खः ।
जुजु अंशुवर्माया पालय् कलिगत ३४०० पाखे हे चक्र महाविहारय् (चुकबहाः, तंगः) धातुया थ्यंमथ्यं ३ फिट तजाःगु जताधारी लोकेश्वर (चाक्बाःद्यः)या मूर्ति दयेकाः पलिस्था याःगु खः ।
कलिगत ३६९४ य् पलिस्था याःगु
आर्यावलोकितेश्वर मत्स्येन्द्रनाथया धातुया मूर्ति नं मेगु छगू प्राचीन धातु मूर्ति कलाया अनुपम नमूना खः । थ्व निगुलिं धातु मूर्ति खःसां थुकी चां पानाः व चित्रकारीता यानाः थीथी तिसा वसतं छाय्पियाः मूर्तियात पूर्णता बियातःगु दु ।
नेपालय् दयेकीगु धात ुमूर्ति व थुकिया प्राचीनताया बारे चिनियाँ ताङ वृत्तान्तय् उल्लेख जुया च्वंकथं नेपाःया म्ह्याय्मचा भृकुटी भोटया जुजु स्रोन् चन् गम्पोनाप इहिपाः याःगु इलय् थःगु क्वसःकथं अक्षोभ्य बुद्ध, मैत्रीय बोधिसत्व, आर्यतारा इत्यादिपिनि मूर्ति यंकूबलय् उकी धातुया मूर्ति नं दुगु उल्लेख यानातःगु दु । १३ गूगु शताब्दीया नेपाःया कलाकार अरनिकों चीनय् वनाः थीथी कलाकृति दयेकूबलय् धातुया मूर्ति नं दयेकूगु खँ उल्लेख यानातःगु दु ।
धातुया मूर्ति, प्रतिमा, बां दयेकेगु झ्वलय् नेपालय् निताजिकथं दयेकेगु प्रचलन दु । १) धातु नायेकाः साय्ली नाःगु धातु लुनाः दयेकेगु प्रविधि २) धातुया छकू पातायात थीथी कथं आकृति लुइकाः छगुलिं मेगु स्वानाः दयेकेगु प्रविधि । धातु नायेकाः अनेक कथंया मूर्ति, प्रतिमा, जनावर, बसजाःज्वलं दयेकेगु प्रविधियात परम्परागत भासं थँज्या धकाः धयातःगु दु । अथे हे छकू धातुया पातां हलुकागु मूर्ति, प्रतिमा, थीथी कथंया बुत्ता, बां दयेकेगु प्रविधियात माज्या धयातःगु दु ।

धातु मूर्ति दयेकेत प्रचलित तालमान व नाप
थँज्या, माज्या वा छुं नं प्रविधिं मूर्ति, प्रतिमा आदि दयेकेया निंतिं न्हापां उगु दयेकेमाःगु प्रतिमा, मूर्तिया तालमान पाय्छिकथं न्ह्यब्वयेगु याइ । थथे परम्परागत शैलिं छगू मूर्ति वा प्रतिमाया म्हयागु तालमान जक च्यागू ब्वय् ब्वथलातःगु दु । थ्व हे प्रविधिं छुं नं देवी, देवता, मिसा, मिजंया मूर्ति व प्रतिमा दयेकेगु याइ । तर बुद्धया मूर्तिइ धाःसा मेमेगु मूर्तिइ सिबें छातिफाः निलांगुति अप्वः यायेमाः, नापं न्हाय्पं नं विषेशकथं ताःहाकः यायेगु याइ । अथे हे ख्वाःया तालमान मुक्कं यानाः भिंmनिगू कथं यायेमाः । दसुया निंतिं भिंmनिलांगू (१२ औंला)या दनाच्वंम्ह बुद्ध मूर्ति दयेकेया निंतिं क्वय् न्ह्यथना कथंया तालमान जुइ ।
ल्याः म्हया ब्व पतिंचिया नाप
१. चूडामणि २
२. सपः (जटा) सतवत ४
३. जटाया सँ ४
४. कपाः ४
५. मिखाफुसिनिसें न्हाय्च्वकातक ४
६ न्हाय्निसें मंचातक ४
७. ककु ४
८. ककुनिसें दुरुप्वःया च्वकातक ६
९. दुरुप्वःया च्वकाःनिसें त्यपुचातक ६
१०. त्यपुचांनिसें जँतक ३
११. जंनिसें पुलितक ६
१२. पुलिंनिसें तुतितक ६
म्हया मेमेगु नापकथं छातिया हाकः ४, ब्वहःनिसें ल्हाःया पतिंचातक ८, ल्हाःया गोलाई ३, न्हाय्पंया ब्या १, लम्बाई ४ तइ । बुद्धया न्हाय्पंया थःगु हे विशेषता दुगु जुयाः न्हाय्पं ताःहाकः जुइ ।
थुगु हे कथंया तालमानं मेमेगु चिचीधंगु वा तःधंगु मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ । आसनयुक्त मुलपतिं छ्यानाच्वंगु मूर्ति प्रतिमाय् नं थुगु हे कथंया तालमान जुइ ।

थँज्या
धातु नायेकाः धातुया हे मूर्ति दयेकेगुयात परम्परागत भासं थँज्या यायेगु धयातःगु दु । अले धातु कलाया विशेषज्ञ (मूर्तिकार)यात परम्परागत भासं थँकःमि धायेगु याइ । थथे थँज्याया प्रारम्भिक विधि चासं ग्वयेगु अथवा छम्ह मूर्तिकारं थःत माःगु कथंया सिँया नमूना ग्वयेगु व माःकथं थासा दयेकेगु विधि खः । धातु लुइत माःगु नौ फ्वः (नलि) ह्वनाः मूर्तियात मय्सिं चां पानाः तिंकथि तयाः गंकेगु याइ । निक्वः वा स्वकःतक मय्सिं चां पानाः गनेधुंकाः उकिया द्यःने बःबःचां भुनेधुंकाःया अवस्थायात प्राविधिक भासं साय् (साँचो) धायेगु प्रचलन दु ।
साय् निभालय् पानाः गनेधुंकाः थँ यायेगु धकाः साय्या दुने दुगु सिँ ल्ह्ययेगु व उकिया थासय् धातु नायेकाः लुइगु याइ । थुकथंया प्रक्रियाधुंकाः सिँया नमूना ग्वयातःगु छगू मूर्ति धातुया कोरा मूर्तिइ हिली । थथे तयार जूगु मूर्तियात माःकथं सफा यानाः लिसं तयाः, थीथी बुट्टा लुइकेगु नापं कतां कीगु याइ । कतां कीधुंकाः मूर्तियात माःकथं पुलां यायेगु, लुँ वा वहःया जलप पायेगु, लुं सीगु, मूर्तिया ख्वालय् लुं च्वयेगु आदि याइ । थुकथं सकतां ज्या क्वचायेधुंकाः छगू धातुया मूर्ति तयार जुइ । विशेष यानाः थुकथं धार्मिक द्यः, सालिक, प्रतिमा, सिंह, गं, बसजाः ज्वलं, झंगःपंछी, जनावर आदिया मूर्ति तयार याइ । थथे मूर्ति दयेकेत छ्यलीगु धातु मध्यय् ली, सिजः, लुँ, वहः, धलौत, कँय्, पञ्चधातु व अष्टधातु इत्यादि धातुत नायेकाः दयेकेगु याइ ।

चासं ग्वयेगु विधि व लवःकवः
छम्ह थँकःमिं थःगु परिकल्पनाकथं दयेकीगु धातु मूर्तिया न्हापांगु नमूनाकथं सीया छकू कुचा कयाः ग्वयेगु याइ । थुकथं आकृति (ःयमभ)ि दयेकेगुयात परम्परागत भासं चासं ग्वयेगु धाइ । सी कुचायात मकः वा अगूचाय् मदीक ताप बियाः सिलाय्कू ज्याभःया ग्वाहालिं अनेक कथंया बुट्टा ह्वनाः आकृति लुइका काइ । लूगु बुट्टा, आकृति वा स्वरुपयात क्वना÷क्वन्चा नांया ज्याभलं थीथी भागय् पुकाः छधी यानाः स्वायेगु नं याइ । चासं (आकृतिइ) अप्वःगु भागयात चकुं सुयाकायेगु अथवा चाना कायेगु याइ । ल्वहंफाः व ल्वहंमचां माःकथं मूर्तिया बांया अवस्था स्वयां नायूगु सिँयात एकनास तःफि वा चिफि जुइकथं पाता दायाः कायेगु याइ । नापं व हे ल्वहंफाय् तयाः सिँपतिं तार वा तु क्यलाः माःकथं मूर्तिइ बुट्टा तइ ।
सीयागु बां (आकृति)या लाफि मिले यायेगु व सीयागु बां ह्वनातःगुयात छ्वालुका तःगु सीया ति,
भ्वतं हिनातःगु कथिं थुनाः पायेगु याइ । थुकथं चासं ग्वयेगु निंतिं सी क्वाकेत अथवा पनेत मकः वा अगूचाय् ह्यंग्वाः तयाः भतिं मि पुयाः गुनुगुनु मि च्याकातयेगु याइ ।
चासं ग्वयेगु झ्वलय् सी क्वाइबलय् तसकं नाइसे च्वनीगु जुयाः छखें मेगुलिइ प्यमपुंकेया निंतिं आवश्यककथं ज्याभलं म्हुतुइ बुयाः वइगु ई व लः छ्यलेगु याइ । थुकथं म्हुतुइ बुयावःगु ई नं छम्हः थँकःमिया निंति ज्याभः थें जुयाबी ।
थथे मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् छगू हे मूर्तियात निगूकथं दयेकेगु परम्परा दु । १) जायेकाः दयेकेगु व २) फुस्लु यानाः दयेकेगु । जायेकाः दयेकूगु थासां दयेकीगु मूर्ति वा प्रतिमा झ्यातुइ । फुस्लु यानाः दयेकल धाःसा झ्यातुइ मखु । नापं छगू हे मूर्तियात थीथी भागय् ब्वथलाः नं दयेकेगु याइ । मूर्तिइ तिसा, ज्वँसा व त्वाकः अलग दयेकाः लिपा स्वानाः छगू हे मूर्ति दयेकेगु याइ । नापं छगू मूर्तिं यक्व मूर्ति पिकायेगु निंतिं उगु मूर्तिया थासा नं दयेकेगु याइ ।

अथः
चाया चकंगु थल गुकी धातु मूर्तिकलाय् साय् दयेकेगु निंतिं मेसिंचाय् सौ ल्वाकछ्यानाः थुकी तयाः संकेगु याइ । नापं सीया ग्वयातःगु चासं थुकी थुनाः पायेगु नं याइ ।

औगूचा
मि च्याकाः राप कायेया निंतिं दयेकातःगु छताजि चाया भुतू । म्व ल्वाकछ्याना तःगु म्हासु चां ग्वलाक वा प्यकुंलाःगु थल थें दयेकाः उकिया क्वसं फय् दुहां वंक तःप्वाःगु म्हुतु छप्वाः तयाः च्वय्पाखे चिचीप्वाःगु ह्वः तयातःगु दइ । थुकी ह्यंग्वाः तयाः मि च्याका सी क्वाकाः धातुकलाया न्हापांगु चरणया ज्याकथं चासं दयेकेगु याइ ।

क्वाना÷क्वान्चा
ख्वातुगु वा सालुगु नँबालायात ताःहाकः ज्याभः व उकी ज्वँसा सिँयागु कथिं दयेकातइगु ज्याभःयात क्वाना अथवा क्वान्चा धाइ । थुगु ज्याभः च्यानाच्वंगु मकलय् वा अगूचाय् स्वथनाः क्वाकाः तयेगु याइ । क्वानाच्वंगु थुगु ज्याभलंं सीयागु चासं बां वा मूर्ति ग्वयातःगुयात थीथी भागय् पुकाः (नायेकाः) स्वायेगु ज्या याइ ।

गिचा
म्व व म्हासुचा ल्वाकछ्यानाः संकाः फिनातःगु चायात गिचा धाइ । धातुमूर्ति दयेकेगु झ्वलय् सीया बानय् मेसिंचां पानाः गनेधुंकाःलि थुगु गिचां बःबः पायेगु याइ ।

ग्वइम्ह
बां वा मूर्ति दयेकेगु झ्वलय् आकार लुइकेगु ज्या याइम्ह ।

चक्कु
नँबालायात मिइ ह्याउँक छुयाः नँपाँय्चाय् तयाः मुगलं दायाः छखे च्वउ लुइकाः धारं ज्वयेका तःगु ज्याभःयात चक्कु धाइ । थुगु ज्याभलं धातु मूर्तिकलाय् चासं दयेकेबलय् चायेगु वा सुना कायेगु ज्या याइ ।

चनु छुनेगु
तयार जूगु सीया प्रतिमा, मूर्ति वा आकृतिइ थासंथाय् सीया हे तपुगु वा चिपुगु माःकथं तार वा तु क्यलाः स्वायेगुयात चनु छुनेगु धाइ । धातु मूर्ति पिकायेगु छगू साय्लिं छ्वालुसे नाःगु धातु लुइबलय् हरेक भागय् धातु वनीगु नलिकथं दयेका तइगु खः ।

चां भुनीम्ह
सीयागु तयार जूगु बांयात मेसिचां पायेधुंकाः मेसिचाया द्यःने बःबः यानाः चां भुनेगु ज्या याइम्ह ।

चा भुनेगु
म्हासुचा व म्व ल्वाकछ्यानाः छुं ईतक फिनातःगु गिचा माःकथं छ्वालुकाः मेसिं पानाः गनेधुंकूगु अवस्थाय् उगु साय्यात चां भुनेगु याइ । थ्व चा मूर्तिया साइजकथं स्वयाः निक्वः, प्यक्वः यानाः बःबः चां भुनेगु व निभालय् पानाः गंकेगु याइ । थ्व प्रविधिं अत्याधिक धातुया तापय् नं साय्यात तमज्याक क्वातुका तयेगु याइ ।

ति पायेगु
थासां पिहां वःगु सीयागु बां (आकृति)या थासंथाय् लाफि मिले यायेगु निंतिं सी छ्वालुकाः दयेकातःगु सीया तिंकथिं थुनाः पायेगु विधियात ति पायेगु धाइ ।

तिंकथि
जंगलय् वा ख्यलय् बुयाइगु पंया चिपुगु स्वरुपयात तिंकथि धाइ । सीया ग्वयातःगु मूर्ति वा प्रतिमाया चासंयात मेसिंचाय् थुनाः तिंकथिइ तयाः निभालय् पानाः गंकेगु याइ ।

थँकःमि
सीया बां ९ःइम्भ्ी० ग्वयाः चां भुनाः, सी लुयाः, साय्यापाखें थँ यानाः छताजि कोरा धातुया मूर्ति दयेकीम्हेसित थँकःमि धाइ ।

थासा
थँकःमिं न्हापालाक सीपाखें बां दयेकाः तयार जूगु नमूनायात थीथी कथं ब्वथलाः छाप कयाः दयेकातःगु छताजि चा वा सीयागु हे थासा, थुकी थासा कयाः व थें ज्याःगु यक्व बां, बुट्टा पिकायेगु याइ ।

थासां थायेगु
सीयात क्वाकाः थासाय् तयाः छगू हे बांयात यक्वकथं दयेकेगु विधि ।

नौ फ्वः
सीयागु बां (आकृति)सं चनु छुनेधुंकाः बांया क्वय्, बांया साईजकथं सीया हे निख्वः वा स्वख्वः नलि दयेकाः नौ फ्वः छुनेगु ज्या याइ । गुगु नौ फ्वलं लिपा थँयायेबलय् छ्वालुसे नाःगु धातु प्वंकेया निंतिं म्हुतुप्वाःया ज्या याइ ।

पिया हयेगु
सीया बां वा बुट्टा स्वायेगु वा बुट्टा ह्वनेबलय् छगूकथं एकनास जुइक मिले यायेगु वा पिचुकेगु विधि ।

भौ
ल्हातिं संकाः वा बिजुलिं चाःहिकाः फय् पिकयाः मि पुइगु ज्याभःयात भौ धाइ । चासं ग्वयेगु, सी ल्ह्ययेगु, साय् उइगु नापं धातु नायेकेगु तकया सकतां ज्याया निंतिं ह्यंग्वाः वा कोइलाया मियात थ्व हे भतिं फय् बियाः मि ग्वाका तयेगु याइ ।

मकः
ह्यंग्वाः तयाः मि च्याकेत ज्याछिंक दयेकाःतःगु चाया चकंगु थलयात मकः धाइ । थुगु मकलय् मि ग्वाकाः धातुकलाय् न्हापांगु चरणया ज्या चासं ग्वयेया निंतिं सी नायेकेत राप कायेगु याइ ।

मेसिं पायेगु विधि
धातु मूर्तिकलाय् मेसिं पायेगु धयागु छगू महत्वपूर्ण विधि खः । मसिनगु चा व सौ (साया खि) ल्वाकछ्यानाः अथलय् छ्वालुक चाले यानाः तयार यानातःगुयात मेसि धाइ । सी बांयात मेसिं क्वातुक मूर्तिया आकृति तयार याना तयेगु याइ । अथे जुयाः सीया बां अथवा आकृतिइ फुक्कं थासय् न्यंक निक्वः, स्वक्वःतक मेसिं पायेगु याइ । थुगु विधियात मेसिं पायेगु धाइ । मेसिं पायेधुंकाः तिंकथिं झ्वः झ्वः तयाः निभालय् पायेगु याइ ।

मेसिंचा
जमिनया १०। १५ फिट क्वय् वा गनं गनं पाखा बुँइ नं दइगु भचा वाउँनःगु मिहिनगु, मसिनगु चायात मसिनचा वा मेसिंचा धायेगु प्रचलन दु । थ्व चा धातु मूर्ति कलाय् साय् (साँचो) दयेकेत मदयेकं मगाःगु चा खः ।

मेसिंचा पाइम्ह
सौ व मेसिंचा ल्वाकछ्यानाः तयार यानातःगु भ्यातः मेसिंचा सीया तयार जूगु मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदिइ पायेगु ज्या याइम्ह ।

लाफि मिले यायेगु
चासं ग्वयातःगु सीया बां, बुत्ता वा पातात गनं सालुगु वा गनं ख्वातूगु जुइगु स्वभाभिक खः । एकनास बराबर यायेगु निंतिं सी छ्वालुकाः सी ति पायेगुयात लाफि मिले यायेगु धाइ ।

ल्वहंफाः
प्यकुंलाक चानाः माथं वंकाः पिचुसे च्वंक दयेकातःगु तःफिगु हाकुगु ल्वहंफाः । चासं ग्वयेगु ज्याया निंतिं माःगुकथं सीयागु पाता थुकी तयाः दायेगु याइ । चासलय् बुट्टा तयेगु निंतिं नं माःगुकथं तार वा तु थुकी तयाः हे क्यलेगु याइ । नापं सीयागु नमूना बतां जू मजू स्वयेगु ज्याया निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।

ल्वहंमचा
हाकुल्वहंया छपा ल्हातं ज्वने ज्याछिंगु, ग्वलाःगु छखेपाखें च्वामु लुइकाः मेखें माथं वंक पिचुसे च्वंक दयेकातःगु ल्वहंमाया मचाकथं दयेका तःगुयात ल्वहंमचा धाइ । गुकिं सीयात दायाः लाफि मिले जुइक पाता दयेकेगु ज्या याइ ।

साय्
सीया नक्साकथं बां, प्रतिमा वा मूर्ति दयेकेधुंकाः उकी मय्सि चांं पानाः गंकेगु याइ । गनेधुंकाः उकी भुनातःगु चा नापं दुने दुगु सी क्वाकाः लिकयातःगु अवस्थायात साय् (साँचो) धाइगु खः ।

साय् उइगु
धातु मूर्ति कोरा तयारीया अन्तिम अवस्थाय् छखे गलय् धातु नायेका तयेगु याइ । मेगु गलय् नाःगु धातुया तापमान मिले यायेत साय्यात उइगु वा छुइगु याइ । थथे नाःगु धातुया तापमान नापं साय्या तापमान
पाय्छि मजुल धाःसा साय् तज्याइगु सम्भावना दइगु जुयाः धातुया तापमान नापं साय्या तापमान पाय्छि यायेगु निंतिं साय् उइगु याइ ।

साय्गः
म्व ल्वाकछ्यानाः म्हासुचां ३–४ फिटया थल थें दयेकाः उकी क्वय् फय् दुहां वंक तप्वाःगु म्हुतुप्वाः तयाः च्वय्पाखे चिचीप्वाःगु ह्वः तयातःगु दइ, गुकी ह्यंग्वाःमि च्याकाः सी ल्ह्ययेगु, सी उइगु व धातु नायेकेगु तकया ज्या याइ ।

सिँपौ
मूर्तिइ बुट्टा तयेया निंतिं सीयागु ताःहाकःगु वा चीहाकःगु, तःपुगु वा चिपुगु माःगु कथंया तार वा तु क्यलेत साल वा अग्राथ सिँयात ६ इञ्च ताःहाकः ३ इञ्चति ब्या हाकः व १ इञ्चति तःफि यानाः ल्हातं ज्वने ज्याछिंक दयेका तःगु छताजि ज्याभः ।

सिया ग्वयेगु
छम्हः थँकःमिं मूर्ति, प्रतिमा, जनावर वा छुं नं कथंया धातुया बसजाः आदिया सीया बां दयेकेया निंतिं न्हापालाक याइगु ज्या ।

सिलायेकु
मेय्या न्यकू ध्यनाः माःगुकथं ज्याछिंक दयेकातःगु ज्याभःयात सिलायेकु धाइ । थुगु ज्याभः छ्यलाः धातुकलाय् छकू कुचा थँकःमिया मनोभावनाकथं सीयागु चासं ग्वयेगु याइ । सीया बां वा मूर्तियात माःगुकथं आकार प्रकार कायेगु व बुट्टा दयेकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि ज्याभः ।

सिलाय्
सालया सिमाय् घाः यानाः पिकाइगु ति गनेधुंकाः पाँय् चिंगु सिलायात धू थनाः सी दायेकेबलय् माःकथं ल्वाकछ्यानाः सीयात छाकेगु निंतिं छ्यलीगु छताजि वस्तु ।

सी
थँज्या कलाय् न्हापां नमूना ग्वयेत मदयेकं मगाःगु छताजि कच्चा पदार्थ खः । गुगु हाप्वलं कस्ति लिकाये धुंकाः ल्यंपुल्यं लिकयाः छगू थलय् तयाः मिया आँचय् दायेकाः चाले यानाः मुंकाः कयातइगु छताजि नायुगु बस्तु खः । थुकी लिपा सिलाय् धू मात्राछि ल्वाकछ्यानाः भचा छाकाः धातु मूर्ति दयेकेया निंतिं प्रारम्भिक ज्याया न्हापांगु चरणकथं मूर्तिया बां (ःइम्भ्ी० दयेकेगु याइ ।

सी पनीम्ह
माःकथं सीयात मकलय् पनाः क्वाकातयेत ग्वहालि याइम्ह ।

सी ल्ह्वयेगु
सी ल्ह्वयेगु धकाः साय्यात गलय् तयाः साय् क्वाकी । थ्व धुंकाः क्वान्चा नांया ज्याभलं नौ फ्वः ह्वखनाः दुनेदुगु सी फुक्क लिकायेगु याइ । थुकियात सी ल्ह्वयेगु धाइ ।

ह्वना हयेगु
सीया मूर्ति, प्रतिमा, वा बसजाः ज्वलं आदि दयेकीबलय् छगुलिं मेगु ह्वनाः दयेकेगु याइ ।
थथे दयेकेबलय् सिँया बुत्ता वा बां छगुलिं मेगु नाप स्वायेगु विधि ।

थँ यायेगु विधि व लवःकवः
सीया बां (आकृति) दयेकाः मेसिं पानाः, चां भुनाः तयार जूगु छगू साय् (साँचो)या पाखें धातु मूर्ति पिकायेगु विधियात थँ यायेगु वा थनेगु धाइ । न्हापां थ्व ज्याया निंतिं छु धातुया मूर्ति दयेकेगुु खः व हे कथंया खु मुनेगु याइ । विशेष यानाः लुँ, वहः, सिजः, ली, धलौत, कँय् इत्यादि धातुया थीथी मूर्ति, प्रतिमा दयेकेगु याइ ।
साय्गं सफा यानाः कतुसया ह्यंग्वाः तयाः उकिया द्यःने मतचिकं भचा ह्वलाः सलाई कियाः मि च्याकी । भतिं फय् बियाः च्यानाच्वंगु ह्यंग्वाःयात ग्वाका तइ । मिया गलय् खु जायेकातःगु भ्वंचा स्वथना बी । नापं च्वं नं मि बियाः खुयात नायेकेगु याइ । थ्व धुंकाः धातुया तापमान मिले यायेत साय्त फुक्क मेगु गलय् छसिकथं छुइगु याइ । लगभग ९०० निसें ११०० तकया डिग्रीया दथुइ ताप बियाकथं धातु अथवा खु नायावनी । थथे धातु नायेधुंकाः मिगलय् स्वथनातःगु भ्वंचायात पञ्जा वा ल्हातय् कापः हिनाः छम्ह वा निम्ह ग्वाहालिमिया ग्वाहालिं मिगलय् दुगु भ्वंचा कापःसालां काकाः
साय्लय् धातु प्वंकेत दयेकातःगु नौ फ्वःलिं धातु लुनाछ्वइ । थथे धातु लुइधुंकाः छुं ई तक साय् ख्वाउँका तइ । भचा ख्वाउँगु साय्यात लखं लुनाः हाकनं ख्वाउँकाः साय्यात नँमुगःचां तछ्यानाः छगू कलात्मक धातु मूर्ति पिकायेगु याइ । थुकथं छगू कोरा कलात्मक धातु मूर्ति तयार जुइ । थँ यायेगु विधिकथंं मूर्ति, प्रतिमा जक मखु बसजाः ज्वलंत नं थुगु हे प्रविधिं दयेकेगु याइ । गथेकि– करुवा, अन्ति, सुकुन्दा, त्वाःदेवा, धाला, तांफ आदि ।

कःति
हरेक कथंया धातु चायेगु निंतिं प्रयोग जुइगु नँयागु छगू ज्याभः ।

कतां
नँया तीन इञ्च हाकःगु बालाय् च्वकाय् च्वामुकाः धार तयाः चन्द्राकार लुइकाः, माथं वंकाः, भ्यसें लुइकाः दयेकातःगु ज्याभः । गुकी धातु मूर्तिइ बुत्ता तयेगु, पिचुकेगु, चायेगु, थकायेगु क्वफायेगु सकतां ज्या यायेगु ज्याभः खः ।

कापसाला
४।५ फिटया साय् गलय् धातु नायेधुंकाःया भ्वंचायात काका कयाः साय्ली धातु लुइत छ्यलीगु छताजि नँयागु ४।५ फिटया काकेगु ज्याभः ।

खाक्सि
धातु मूर्ति वा अनेक कथंया धातु पिचुकेया निंतिं कापः वा भ्वँतय् नचुं तिकाः दयेकातःगु वस्तु ।

खु
लुँ, वहः, सिजः, ली व कँय् नापं थीथी धातुया पुलांगु स्यने धुंकूगु कसौरी, भु, तांफ व करुवा आदियात तछ्यानाः भ्वंचाय् तयाः नायेकेत अपुइका तःगु धातुया चिचीकूगु कुचायात खु धाइ । थ्व नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाः आदि दयेकेगु याइ ।
ढलौट
सिजः व जस्ता (जिंक) मात्राकथं ल्वाकछ्यानाः दयेकातःगु धातुयात ढलौट धाइ । थ्व धातु नायेकाः मूर्ति, प्रतिमा, बसजाःज्वलं आदि दयेकेगु याइ ।