नेपालभाषा साहित्यया च्वमि भाजु सुगतदास तुलाधर ने.सं. १०४४ असार महिनाय् बौ मानदास तुलाधर व मां धनमाया तुलाधरया कोखं असं त्वाःया क्वनाय् त्वालय् जन्म जूगु खः । सुगतदासजुं न्हापा मानदास—चित्तधर नांया सफू पसः जुयाच्वंगुयात वि.सं. २००२ सालय् मानदास सुगतदासया नामं सफू पसः चायेकादिल । थुगु सफू पसःपाखें देश विदेशं सफू झिके यानाः मीगु व प्रकाशन यायेगु ज्या न्ह्याकादियाः वय्कलं भाषिक व साहित्यिक जागरण हयेगु ज्याय् ग्वाहालि यानादिल । थः अबुं न्ह्याकादीगु सफू पिथनेगु पलाःयात नं निरन्तरता बियाः वय्कलं नेपालभाषा शब्द संग्रह (ने.सं १०७९) च्वयाः गुंगू संस्करण तक प्रकाशन यानादीगु दु । अथेहे बौद्ध चैत्यया दर्शन व निर्माणयात न्ह्यब्वयातःगु चैत्य व भावना (ने.सं ११०७) सफू च्वयाः निगूगु संस्करण तक पिकयादिल । जुजु राजेन्द्रविक्रमं च्वःगु प्राचीन प्याखं महासत्वपाख्यान हस्तलिखित ग्रन्थयात देवनागरी लिपिं लिप्यान्तरण यानाः थः मांया नामं सफूया रुपय् प्रकाशित यानादिलसा म्ह्याय्या नामय् बौया पौ (ने.सं२०१४) नामं अनुवाद सफू नं पिकयादिल । थ्वया नापं वय्कलं थीथी पत्रिका मार्फत् धार्मिक सामाजिक, राजनैतिक, दार्शनिक आदि विषयया आपालं च्वसुत प्रकाशित यानादीगु दु । अथेहे थ्वय्कलं नेवाः लोकम्येँया सफू नेपालभाषा साहित्य भाग १, मल्लकालया म्ये आदि सफूया नं सम्पादन यानादीगु दु । मातृभाषा अनुरागी सुगतदासजुं थः अबु मानदासजुं मुना थकूगु द्वःछिपु स्वयां अप्वः नेपालभाषाया पुलांगु म्ये मध्ये ७५० पु म्ये थम्हं हे सम्पादन यानाः पिकयादिल ।
बौद्ध धर्म अभिधर्म, माक्र्सवाद, लेनिनवाद, माओ बिचारधारा व दर्शनया गहन अध्ययन यानादीम्ह वय्कलं नेपालभाषाया नापनापं हिन्दी, अंग्रेजी भाय्या सफू नं च्वयाः पिथनादीगु दु । थुकथं थःगु हे संस्था हिमालय पायनियर पब्लिकेसन, सुगतदास प्रकाशन, मानदास लुमन्ति प्रकाशन, बसन्त राज प्रकाशनपाखें खुइगुलिं मल्याक सफू प्रकाशन यानादीगु दु । थथे थीथी भाषां थीथी विषयया सफू च्वयादीगुलिं अमेरिकां प्रकाशित विश्वया दार्शनिकतय्गु धलखय् वय्कःयात नेपाःया दार्शनिक कथं न्ह्यथनातःगु दु । थ्वय्कः मानदास बुद्ध बोधिज्ञान फाउण्डेशनया प्रमुख संस्थापक व फाउण्डेसनपाखें संचालन जुयाच्वंगु बोधिज्ञान पुस्तकालयया संस्थापक अध्यक्ष न खं: । थुकथं थःम्हं फतले नेपालभाषा साहित्य सृजना यायेगु ज्या यायां ने.सं. ११४१ कौलागा एकादशी सोमवाः कुन्हु वय्कः परलोक जुयादिल । वय्कलं नेपालभाषा साहित्य संस्कृति च्वन्ह्याकेत यानादीगु योगदानयात कदर यासें हःपाः गुथिपाखें ने.सं. ११३२ कौलागा षष्ठी कुन्ह प्यक्वःगु हःपाः सुसाः सम्मान देछाःगु दुसा ने.सं. ११४१ य् उदाय समाज पाखें भिक्षुहेरा सिरपाः नं लःल्हाःगु दु ।
मां दिलशोभा सिन्दुराकार व अबु तेजरत्न सिन्दुराकारया काय्मचा सुगतरत्न सिन्दुराकारया जन्म येँया यट्खा त्वालय् ने.सं १०९१ य् जूगु खः ।थःगु स्कूल–जीवननिसें भचा भचा साहित्यपाखे नं कलम न्ह्याकादीम्ह सुगतरत्न सिन्दुराकारं लिपा नेपाल कमर्श कलेजय् अध्ययनया इलय् स्वनिगः साहित्य पालाखय् च्वना ज्या यानादिल । थुगु इलय् हे वय्कलं नेपाल लिपि गुथिपाखें प्रचलित व रञ्जना लिपि सयेकाः नेपालभाषा ख्यलय् सक्रियता क्यनादिल । निबन्ध, चिनाखँ, बाखं आदि च्वयाः इलय् ब्यलय् थीथी पत्रपत्रिकाय् पिकयादिल । भाजु सुगतरत्नं नेपालभाषाया नापं नेपाली भाषां नं च्वसा न्ह्याकादीसां वय्कलं आपाः प्राथमिकता नेपालभाषायात हे बियाच्वनादीगु दु । नेपालभाषं आः तक पिदंगु वय्कःया सफू खः— बौद्ध जागरणया न्हाय्कं, च्वमि जागरणया न्हाय्कं, समालोचनाया न्हाय्कं (ने.सं.१११९), सम्यकया यथार्थता (ने.सं.१११४), सम्यक महादान (ने.सं. ११२३), यात्राय् लूगु किचः (बाखं मुना ११२९), च्वसु ब्वज्या ११२० लुमन्ति पौ, (सम्पादन), नेपालभाषा सेवी व च्वमिपिनिगु टेलिफोन डायरी (वि.सं. २०५७), श्री कंकेश्वरी दाफा खलःया स्मारिका (सम्पादन ११३७) आदि । भाजु सुगतरत्न सिन्दुराकार मूलतः नेवाः नुगः दुम्ह पत्रकार खः। पत्रकारितायात हे. थःगु पेशा कःघाना जीवन निर्वाह यानादीम्ह वय्कलं वि.सं २०५० सालंनिसें हे पत्रकारिताय् पलाः न्ह्याकादीगु खः । नेपालभाषाया वाःपौया रुपय् पिदनाच्वंगु देशयमरु झ्याः वाःपौपाखें पत्रकारिता पेशा न्ह्याकादीम्ह वय्कलं थ्वयां न्ह्यः नेपालभाषां पिदनीगु इनाप वाःपौ, न्हूगु विश्वभूमि, विश्वभूमि पत्रिकाया लिसें थीथी अवसरय् पिदनीगु स्मारिकाय् लेख रचना प्रकाशित यानादीगु खः ।
समाचारयात तसकं हे महत्व बियादीम्ह वय्कलं देशय्मरुझ्याः वाःपतिइ १८ दँ तक समाचार संकलन, लेखन व सम्पादनया ज्या यानादीगु दुसा थुगु १८ दँ तकया इलय् वय्कलं आपालं रचना सिर्जना यानादीगु दु । देशय्मरु झ्याः वाःपौपाखें विदा कायेधुंकाः अनं लिपा वय्कलं २०६९ साल चैतं सम्यक वाःपौ पत्रिका दर्ता यानाः उकिया सम्पादक व प्रकाशक जुयाः पत्रिका पिथनादीगु खः । अथेहे भाजु सुगतरत्नं थीथी संस्थापाखें पिथना वयाच्वंगु ख्वाःपौ नं सम्पादन यानादीगु दु । थ्वहे कथं वय्कलं उदाय् समाजपाखें पिथंगु उदाय् समाः नांया ख्वाःपौया सम्पादक जुयाः सम्पादनया ज्या नं यानादीगु दु । नेपालभाषा पत्रकारिता ख्यलय् ताः ईलंनिसें विशेष योगदान बिया वयाच्वनादीगुया कदर स्वरुप वयकःयात थीथी संघसस्थापाखें हनावना तयाः हनेज्या व सिरपाः लःल्हायेगु याःगु दु । गथे— मोति पत्रकारिता सिरपाः (ने.सं ११३०), महानगर सुशासन पत्रकारिता सिरपाः (ने.सं. ११३९), स्काउट पदक (वि.सं. २०४५), शंखधर पदकं (ने.सं.११४३) विभुषित जुयादीगु दु । सम्यकय् श्री ५ बीरेन्द्रपाखें (वि.सं. २०४९) वय्कःयात दोसल्लां न्ययेकाः हंगु दु ।