परम्परानिसें किपा च्वयेगु व उंया ज्या यायेगु ज्याया भाला पुंतय्गु जूगुलिं थ्व ज्यायात पुंज्या नं धाः । नेवाः तजिलजिइ १) धार्मिक, २) सांस्कृतिक ३) सामाजिक संस्कारया ज्याय् थीथी किपा च्वयेगु व उनं छाय्पीगु नेवाः जनजीवनया अभिन्न अंग जुयाच्वंगु दु ।
थीथी इलय् जुइगु थीथी ज्याखँय् १) भ्वँतय् किपा च्वयाः तिकेगु २) कापतय् किपा च्वयाः खायेगु ३) चाया थलबलय् च्वयाः ब्वयेगु ४) सिँ, अंगः, बँ व थीथी थासय् किपा च्वयेगु बा उनं छाय्पीगु ५) थीथी द्यःपिनि ख्वाःपाः दयेकेगु ६) थीथी थाय्बाय्, मनू वा ज्वलंया बां (बुट्टा) किपा च्वयेगु ७) थीथी तान्त्रिक द्यःपिनि किपा पौभाः दयेकेगु आदि पुंज्याया मूज्या जुल । द्यःपिनिगु च्वज्या यायेबलय् द्यःकथंया बिस्कं पहः व नियमकथं आसन, ज्वँसा, बाहां, तिसावसः नापं थीथी ज्वलं, बां (बुट्टा) व उं छ्यलेमाः ।
स्वनिगलय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यताकथं थीथी द्यः व देगः पलिस्था यानातःगु दु । थुपिं द्यःपिं मध्यय् नं मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिनि दँय्दसं तःजिक पुजा व जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा बाय् जात्रा यायेत देगलं, आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां लंपुं छायाः बांलाकेगु याइ ।
नेवाः समाजय् बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता दुगु जुल । नेवाःतय् मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदायया धार्मिक व सामाजिक मान्यता कथं सामाजिक व धार्मिक ज्याय् बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
थुपिं च्वज्या यायेबलय् गुम्ह द्यः गथे जुइमाः, थीथी द्यःपिनि आसन, ज्वँसा, बाहां व तिसावसः गथे जुइमाः अले थीथी ज्वलं व बां (बुट्टा) गथे जुइमाः, गन छु उं गथे छ्यलेगु धयागुया नं छगू पहः व नियम दु । न्ह्यःनेलाःथाय् न्ह्यःने लाःथे च्वयेगु, यःयःपिनि यःयःथे च्वयेगु व यःगु उं छ्यलेगु नं याये मज्यू । थुकी बिस्कं धार्मिक व दार्शनिक मान्यता नं दुगु जुल ।
नेवाःतय् दथुइ मूकथं बज्रयान बुद्धमार्गी व शिवमार्गी निथी समुदाय दुगुलिं उमि धार्मिक व सामाजिक मान्यताकथं उमित बिस्कं बिस्कं कथंया किपा च्वयाः बीगु याइ ।
स्वनिगः थीथी द्यः व देगलं जाःगु थाय् खः । न्हापांनिसें थन मूकथं अजिमाद्यः, आजुद्यः, गनेद्यः, भिंद्यः, नासःद्यः, करुणामय द्यः व थीथी योगिनी नापं मेमेपिं द्यःपिन्त पलिस्था यानाः थीथी थासय् देगः तकं दयेकाः फुकं नेवाःतय्सं उतिकं हना वयाच्वंगु खः । थुमित दँय्दसं पुजा यायेगु बा तःजिक जात्रा यायेगु नं याना वयाच्वंगु दु । थुकथं तःजिक पुजा यायेत बा जात्रा यायेत निश्चित तिथिकुन्हु देगलं वा आगमं वा पुजाकुथिं द्यः पिकयाः न्हापां ‘लंपुं छायेगु’ ज्या निं याइ ।

धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याय् लंपुं छायेगु
आपाः थें द्यःपिन्त दँय्दसं निश्चित तिथिकुन्हु द्यःयात म्वःल्हुकाः बा न्हवं यानाः उनं पायेगु वा छाय्पीगु याइ । अले उम्ह द्यःयात मिखा कंकेगु ज्या याइ । थ्वयात लंपुं छायेगु धाइ । थुकियात द्यः सजिबता बीगु कथं काइ ।

चितलाः
नेवाःतय् तःधंगु धार्मिक व सांस्कृतिक ज्याझ्वलय् थीथी ज्वलं नीस्वनाः पुजा यायेगु चलन दु । मूकथं थथे नीस्वनीगु ज्वलं धयागु कलश, थापिं, अन्ति, खाय्पाः, खाय्कुलिं आदि लिसें थीथी मेमेगु ज्वलं लाः । मोहनिबलय् हासा, तुफि, चुपि, कुँइ आदि व जात समुदायकथं थःगु ज्याभः ज्वलं नं नीस्वनी । थुपिं गुलि नं नीस्वनीगु ज्वलं दु, उपिं फुकं ज्वलनय् ‘चितलाः’ छगू छगू तिकेगु याइ । लंपुं छाये मछिंगु वा लंपुं मछाःगु थीथी द्यःयात नं थ्व ‘चितलाः’ छगू तिकेगु याइ । थ्व ‘चितलाः’ धयागु चिकिचाकूगु भ्वँतय् स्वंगः मिखा च्वयातइगु खः । थ्व चितलाः च्वयेत तुयुगु, हाकुगु व ह्याँउगु उं जक छ्ली । ‘चितलाः’ तिकेगु धयागु सजिबता बीगु खः । चितलाः ई, थाय् व लकस कथं थीथी कथंयागु च्वः । गथे – गणेद्यःया मिखा, बुद्धया मिखा, भैलःद्यः व मेमेपिं द्यःया मिखाकथं ।

अष्टमंगल
छुं नं तःधंगु पुजा आजाबलय् बा भिंगु ज्याखँय् अष्टमंगलया किपा च्वयाः खायेगु याइ । अष्टमंगल धयागु च्याता भिंगु ज्वलंयात काइ । थुपिं थुकथं
दु १) स्वस्ति (श्रीवत्स) २) स्वां ३) ध्वाँय् ४) कलस ५) च्वाम्वः ६) ज्वःन्या (निम्ह न्या) ७) छत्र (द्यःकुसा)
८) संख ।

फय्गं
देगः देगलय् सालुगु धातुया गं दयेकाः खायातःगु दइ । फय् वलकि थ्व सनाः तिनिं तिनिं न्याइ । थ्व हे फय्गंयात भ्वँतय् च्वयाः भिंगु ज्याखँय् ब्वयेगु याइ । थ्वयात अष्टमंगल नाप तयाः नं ब्वयेगु याः ।

सुद्र्यः चन्द्रमा
देगः देगलय् सुद्र्यः व चन्द्रमाया किपा दयेकाः तयेगु चलन दु । गुबलें धातुया ध्वाँचय् तयेगु याइसा गुबलें सालुगु धातुयागु दयेकाः नं खायेगु याः । अथे हे थ्वयात अष्टमंगलया न्ह्यःने व ल्यूने तयेगु नं याः । सुद्र्यः च्वइबलय् थुकी ह्याउँगु उं तइसा चन्द्रमा च्वइबलय् तुयुगु उं तइ ।
मचा बुइबलय् ह्याउँमचा तयेगु मचा कथिइ खायेगु याइ बा मचा तइथाय् च्वय् खानाः तयेगु याइ ।